نبرد حیات وحش با عطش
در سال آبی جاری، با کاهش میزان بارش، حیات وحش ایران نیز تحت تاثیر جدی قرار گرفته است. خشکسالی به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش جمعیت حیات وحش در ایران شناخته می‌شود. این پدیده طبیعی با از بین بردن پوشش گیاهی، که اساس زنجیره غذایی و زیستگاه حیوانات است، به طور مستقیم بر سلامت و توانایی زادآوری گونه‌های جانوری تاثیر می‌گذارد. کمبود منابع غذایی، به خصوص در سال‌های خشک، باعث تضعیف حیوانات ماده شده و نرخ زادآوری را به شدت کاهش می‌دهد. در نتیجه، نه تنها تعداد نوزادان کم می‌شود، بلکه تلفات در میان آنها و حتی حیوانات بالغ نیز افزایش می‌یابد. این بحران، تعادل کل اکوسیستم را بر هم زده و بقای گونه‌های مختلف را با تهدید جدی روبه‌رو می‌کند.
خشکسالی، زادآوری را کاهش می‌دهد
سیاوش یالپانیان، کارشناس حیات وحش در گفت‌وگو با صمت با اشاره به این که ریشه مسئله حفاظت از حیات وحش، حفاظت از زیستگاه است، گفت: اگر بخواهیم به شکلی بنیادی از حیات وحش مراقبت کنیم و تنوع زیستی را پاس بداریم، پیش از هر چیز باید زیستگاه‌های آنها را حفظ کنیم. زیستگاه به معنای جایی است که موجودات زنده در آن زندگی می‌کنند، از منابع آن تغذیه می‌کنند، پناه می‌گیرند و زاد و ولد دارند. در حقیقت، زیستگاه همان خانه‌ای است که گونه‌های گیاهی و جانوری به آن وابسته‌اند. اگر این خانه تخریب شود، دیگر نمی‌توان انتظار داشت که موجودات ساکن آن بتوانند به زندگی طبیعی خود ادامه دهند.
وی در ادامه گفت: در میان عوامل گوناگونی که یک زیستگاه را شکل می‌دهند، گیاهان و پوشش گیاهی اساسی هستند. می‌توان گفت که پوشش گیاهی پایه حضور گونه‌ها و بنیان اصلی چرخه حیات در هر منطقه است. هر چه تنوع و تراکم پوشش گیاهی بیشتر باشد، منابع غذایی متنوع‌تری برای گیاهخواران فراهم می‌شود و در نتیجه گوشتخواران نیز شرایط بهتری برای ادامه بقا خواهند داشت. به بیان ساده‌تر، غنای پوشش گیاهی مساوی است با غنای حیات وحش.
وی با بیان این که در سال‌هایی که بارش باران کم می‌شود، نخستین بخش طبیعت که آسیب می‌بیند همین پوشش گیاهی است، اظهارکرد: گیاهان یا به‌طور کامل خشک می‌شوند یا قدرت باززایی خود را از دست می‌دهند. حال اگر در کنار این کم‌بارشی، چرای بیش از حد دام هم وجود داشته باشد، فشار مضاعفی بر گیاهان وارد می‌شود. دام‌ها علوفه را پیش از آنکه فرصت بازسازی داشته باشند مصرف می‌کنند و ریشه‌ها را نیز از خاک بیرون می‌کشند. نتیجه این چرخه معیوب، نابودی تدریجی پوشش گیاهی و در پی آن، تهدید جدی برای حیات وحش است.
این کارشناس حیات وحش اضافه کرد: یکی از جلوه‌های این ارتباط نزدیک میان بارش و حیات وحش را می‌توان در جمعیت گوسفند وحشی یا همان قوچ و میش مشاهده کرد. بررسی‌ها نشان داده که در سال‌های پر بارش، نرخ دوقلوزایی در میان آنها افزایش می‌یابد. به این معنا که شرایط مناسب غذایی باعث تقویت بدن ماده‌ها و توانایی بیشتر برای زادآوری می‌شود. در مقابل، در سال‌های خشک نه تنها زادآوری کاهش می‌یابد، بلکه تلفات نوزادان نیز افزایش پیدا می‌کند. این واقعیت به روشنی نشان می‌دهد که کیفیت زیستگاه، به‌ویژه از نظر پوشش گیاهی، رابطه مستقیمی با سلامت و پایداری جمعیت‌های جانوری دارد.
یالپانیان تصریح کرد: وقتی پوشش گیاهی تحلیل می‌رود، تنها نوزادان و بره‌ها آسیب‌پذیر نمی‌شوند؛ بلکه جانوران بالغ هم تحت فشار قرار می‌گیرند. آنها مجبور می‌شوند برای یافتن غذا مسافت‌های طولانی‌تری را طی کنند، از قلمرو طبیعی خود دور شوند یا حتی وارد مناطق انسانی گردند. این جابه‌جایی‌ها خطر درگیری با دام اهلی، ابتلا به بیماری یا شکار شدن را افزایش می‌دهد. بیماری‌هایی مانند طاعون نشخوارکنندگان کوچک، که معمولاً در بازه اردیبهشت تا خرداد شیوع می‌یابد، در سال‌های کم‌آبی شدت بیشتری می‌گیرد. کمبود علوفه و آب، مقاومت طبیعی جانوران را کاهش می‌دهد و بروز بیماری‌ها را تسهیل می‌کند.
وی افزود: از سوی دیگر، آسیب به گیاهخواران به معنای آسیب به گوشتخواران نیز هست. وقتی علف‌خواران ضعیف شوند یا جمعیتشان کاهش یابد، طعمه‌ای برای گوشتخواران باقی نمی‌ماند. این امر کل هرم غذایی یک زیستگاه را بر هم می‌زند. تعادل اکوسیستم از بین می‌رود و بازسازی جمعیت‌ها به فرآیندی دشوار و زمان‌بر تبدیل می‌شود.
یالپانیان توضیح داد: در کوتاه‌مدت، ساخت و ترمیم آبشخورها می‌تواند به کاهش فشار بر حیات وحش کمک کند. آبشخورها محلی برای رفع تشنگی جانوران است و در دوره‌های خشکسالی نقشی حیاتی دارد. اما باید دقت کرد که صرفاً ایجاد یک آبشخور کافی نیست. آب در این مکان‌ها باید دائماً جریان داشته باشد و از آلودگی و تبدیل شدن به کانون بیماری جلوگیری شود. همچنین، آبشخورها نباید به محلی برای کمین شکارچیان انسانی تبدیل شود. بنابراین، همزمان با ایجاد آبشخورها، لازم است نظارت سازمان حفاظت محیط‌زیست افزایش یابد و امنیت کافی برقرار شود.
فعالیت‌های انسانی، بحران کم‌آبی را وخیم‌تر می‌کند
وی بیان کرد: با این حال، نباید فراموش کنیم که ایران سرزمینی است خشک و نیمه‌خشک که حیات وحش آن همواره با بحران کم‌آبی دست و پنجه نرم کرده و توانسته بقای خود را تضمین کند. بنابراین، در بلندمدت تنها راه نجات حیات وحش، کاهش فشارهای انسانی بر طبیعت و گونه‌ها است. اگر شکار کنترل شود، تغییر کاربری اراضی متوقف گردد و دخالت‌های انسانی در زیستگاه‌ها کاهش یابد، می‌توان امیدوار بود که گونه‌ها توان عبور از این شرایط سخت را داشته باشند.
وی اظهار کرد: در این میان، برخی عوامل انسانی اوضاع را وخیم‌تر کرده است. تغییر کاربری اراضی، جاده‌کشی در مناطق حساس، فعالیت‌های معدنی و حتی حفاری‌های غیرمجاز برای گنج‌یابی، همه زیستگاه‌ها را تکه‌تکه می‌کند. وقتی یک دشت وسیع یا مرتع بزرگ با جاده‌ای تقسیم شود، زیستگاه یکپارچه به بخش‌های کوچک و پراکنده تبدیل می‌گردد. این تکه‌تکه شدن، مانع از جابه‌جایی آزادانه جانوران می‌شود و مسیرهای مهاجرت یا قلمروهای طبیعی را مختل می‌کند. در نتیجه، توانایی جمعیت‌ها برای بقا و بازتولید کاهش می‌یابد. این کارشناس حیات وحش گفت: تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین نیز بر شدت مشکلات می‌افزاید. افزایش دما، تغییر الگوی بارش و کاهش منابع آب، زیستگاه‌های ایران را آسیب‌پذیرتر از گذشته کرده است. در چنین شرایطی، نبود مدیریت کارآمد برای سازگاری با تغییرات اقلیمی یک ضعف جدی به شمار می‌آید. بیشتر گونه‌های ایران، مانند آهو، جبیر، گربه بیابانی و روباه شنی، طی هزاران سال با خشکسالی سازگار شده‌اند. آنها در روند تکاملی خود توانسته‌اند به شیوه‌های گوناگون با کمبود آب و گرما کنار بیایند. اما حتی این گونه‌ها نیز زمانی تاب می‌آورند که فشارهای انسانی بر دوششان سنگینی نکند.
نبرد با خشکی
استان سمنان از نظر حیات‌وحش جایگاهی بسیار ویژه‌ای در کشور دارد، زیرا تنوع زیستگاه‌های آن از کوهستان‌های البرز در شمال تا دشت‌های نیمه‌خشک و کویری در مرکز و جنوب گسترده است و همین ویژگی امکان حضور گونه‌های نادر و شاخصی چون یوزپلنگ آسیایی، گورخر ایرانی، گربه شنی و پرندگانی همچون هوبره، زاغ بور و عقاب طلایی را فراهم کرده است. این استان همچنین میزبان مناطق حفاظت‌شده بزرگی مانند ذخیره‌گاه زیست‌کره توران و پارک ملی کویر به‌عنوان زیستگاه تاریخی یوز آسیایی است. این تنوع زیستگاهی و گونه‌ای ارزشمند، در سال‌های اخیر با چالش بزرگی روبه‌رو شده است. خشکسالی‌های پیاپی و تغییرات اقلیمی، تأثیرات مخربی بر این منطقه حساس گذاشته و منابع آبی آن را به شدت کاهش داده است. با توجه به شکنندگی زیستگاه‌های کویری و نیمه‌خشک، توجه به حفاظت از این گنجینه طبیعی و گونه‌های نادر آن بیش از پیش اهمیت یافته است. سعید یوسف پور، مدیرکل اداره حفاظت محیط‌زیست استان سمنان در گفت‌وگو با صمت اظهارکرد: تغییرات اقلیمی در چند سال اخیر به وضوح خود را نشان داده است و تأثیرات آن بر منابع آب، چشمه‌ها و قنات‌ها در مناطق تحت مدیریت ما مشهود است. در این راستا، راهی جز سازگاری با این تغییرات نداریم. راهبرد ما در استان سمنان این است که از منابع موجود به بهترین نحو استفاده کنیم. به عنوان مثال، روان‌آب‌های فصل بارندگی را با بهره‌گیری از تجربیات گذشته و ترکیب آن با دانش نوین تحت عنوان سامانه‌های باران، در دستور کار مطالعاتی قرار داده‌ایم و امیدواریم در ماه‌های آینده نتایج مثبتی حاصل شود.
وی با اشاره به این که در زمینه پوشش گیاهی نیز مطالعاتی در مجموعه حفاظتی انجام شده است، گفت: برخی از گونه‌ها شرایط مناسبی ندارند و به همین دلیل به دنبال موضوعاتی مانند آبخیزداری، هم به صورت بیولوژیکی و هم مکانیکی هستیم تا بتوانیم اثرات خشکسالی و تغییر اقلیم را کاهش دهیم. تأمین آب حیات وحش در بسیاری از مناطق کشور ما، به ویژه با استفاده از تانکرهایی که آب را به زیستگاه‌های حساس حیات وحش منتقل می‌کنند، تحت تأثیر مدیریت قرار دارد.
یوسف پور بیان کرد: هر اقدامی که مدیریت انجام دهد باید با توجه به تأثیراتی که تجمع‌کنندگان و حضور شکارچیان گوشتخوار مانند پلنگ و کفتار بر اکوسیستم دارند، صورت گیرد، به ویژه در مناطق حساس حفاظتی که زیستگاه یوزپلنگ نیز هست. ما از تجربیات محیط‌بانان که سال‌ها در منطقه حضور داشته‌اند، بهره می‌بریم و همچنین مطالعات دانشگاهی و پژوهشگران را مد نظر داریم تا جانمایی آبشخورها بر اساس نیاز و با حداقل اثر منفی در منطقه انجام شود.
یوسف پور گفت: در مورد تأمین آب برای حیات وحش، بخشی مربوط به آبشخورها است و بخشی دیگر به کمبود آب و از دست رفتن پوشش گیاهی مربوط می‌شود که به تبع آن چرخه اکوسیستم مختل می‌شود. در سال‌های اخیر شرایط در این زمینه تغییرات زیادی داشته است. تغییرات اقلیمی یک پدیده جهانی است و جلوگیری از آن در اختیار ما نیست اما تنها کاری که می‌توانیم انجام دهیم کاهش اثرات ناشی از آن است تا با کمبود آب سازگار شویم.
وی با اشاره به دیگر اقدامات سازمان حفاظت محیط‌زیست در حفاظت از حیات وحش افزود: جلوگیری از حضور شتر در نقاط حساس و همچنین خرید پروانه‌های چرا برای کاهش دام در زیستگاه‌های شکننده و حساس از جمله اقداماتی است که دنبال می‌کنیم. علاوه بر این، اقدامات تکمیلی آبخیزداری مانند پاشیدن بذر و سایر اقدامات مشابه نیز باید بر اساس مطالعات علمی انجام شود. هرچند شدت مشکلات قابل کنترل نیست، اما می‌توانیم آنها را کاهش دهیم.
سخن پایانی
حفاظت از حیات وحش در کشوری مانند ایران که با بحران‌های اقلیمی و خشکسالی روبه‌رو است، نیازمند رویکردی جامع و پایدار است. ساخت آبشخور و کمک‌های مقطعی در کوتاه‌مدت می‌تواند از فشار بر حیوانات بکاهد، اما راه‌حل بلندمدت در گرو حفظ و احیای زیستگاه‌ها و کاهش دخالت‌های مخرب انسانی است. کنترل چرای دام، جلوگیری از شکار غیرمجاز و توقف تخریب زیستگاه‌ها، تنها بخشی از اقداماتی است که باید در کنار برنامه‌های مدیریتی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی در اولویت قرار گیرد. سرنوشت حیات وحش ایران، نه تنها به بارش باران، بلکه به میزان تعهد ما به حفاظت از میراث طبیعی خود نیز وابسته است.
