گریز از انزوا از مسیر شانگهای
مرضیه توکل: در سال‌های اخیر غرب و مشخصا امریکا به‌دلایل سیاسی، فشارهای بسیاری را در بعد اقتصادی به ایران وارد کرده که در اعمال این فشار تحریم مهم‌ترین ابزار بوده است؛ ابزاری که به‌زعم غرب نتیجه آن انزوای ایران در جهان خواهد بود. در مقابل ایران نیز بیکار ننشسته و در راستای دور زدن این تحریم و عدم انزوا تلاش‌های بسیاری را صورت داده که عضویت در اتحادیه‌های اقتصادی و برقراری مناسبات در این چارچوب یکی از نتایج این تلاش‌ها بوده است. اما آیا حضور در این اتحادیه‌ها می‌تواند کمکی به بهبود وضعیت اقتصاد کشور و خنثی‌سازی تحریم‌ها با نتیجه تبعی خروج از انزوا کند؟ این پرسشی است که گرچه برخی کارشناسان باتوجه به مشکلات موجود در داخل و مسائلی چون اف‌ای‌تی‌اف پاسخی مثبت به آن نمی‌دهند، اما عده‌ای دیگر بر این باورند که حضور در اتحادیه‌های اقتصادی فرصت مناسبی به‌منظور بهره‌گیری از ظرفیت کشورهای همسو برای ما فراهم کرده و بر همین مبنا سفر اخیر رئیس‌جمهوری به چین برای حضور در اجلاس شانگهای را نیز راه گریزی از فشارهای اقتصادی امریکا می‌دانند. صمت در گزارش پیش رو با نگاهی به شانگهای و اهمیت آن برای ایران در گفت‌وگو با کارشناسان تاثیر تحرکاتی مانند سفر رئیس‌جمهور برای حضور در این اجلاس را بر کاهش فشارهای اقتصادی علیه ایران بررسی کرد.
ایران شریکی قابل‌اتکا برای چین
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران ۹ شهریور به‌منظور شرکت در بیست‌وپنجمین نشست سران سازمان همکاری شانگهای به چین سفر کرد.
این نخستین سفر رئیس‌جمهور به چین است که هم از منظر روابط دوجانبه و هم حضور در سازمان همکاری‌های شانگهای برای ایران اهمیت دارد. اجلاس سال ۲۰۲۵ سران سازمان همکاری شانگهای در روزهای ۹ و ۱۰ شهریور (یکشنبه و دوشنبه) در شهر تیانجین برگزار شد.
پزشکیان در جلسه هماهنگی و بررسی ابعاد مختلف روابط و همکاری‌ها و تبیین دستورکار سفر رئیس جمهور به چین، روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین را راهبردی توصیف کرد و گفت: باتوجه به جایگاه، مواضع و نوع نقش‌آفرینی منطقه‌ای و بین‌المللی، ایران شریکی قابل اتکا برای چین در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی به‌ویژه در زمینه مقابله با یکجانبه‌گرایی است.
حضور در سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان نهادی اوراسیایی با نیمی از جمعیت جهان و وزنی قابل‌توجه در معادلات امنیتی و اقتصادی، می‌تواند در صورت فراهم بودن بسترها، هم در روابط با جهان و هم اقتصاد مسیرهای تازه‌ای برای پیگیری منافع ملی و جایگاه منطقه‌ای و جهانی ایران ترسیم کند.
شانگهای؛ از کاهش تنش‌های مرزی تا توسعه اقتصادی
کاهش تنش‌های مرزی و حراست از استقلال و حاکمیت ملی در جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته از شوروی، انگیزه ابتدایی تشکیل یکی از مهم‌ترین سازمان‌های اوراسیایی و میان‌دولتی در سال ۱۹۹۶ بود. در برهه‌ای چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان به‌منظور پایان دادن به چالش‌های مرزی و دخالت‌ها در امور داخلی، توافق‌نامه‌ای را با مضمون تثبیت تعمیق اعتماد نظامی به امضا رساندند که پایه اولیه سازمان همکاری شانگهای (Shanghai Cooperation Organisation) بود و در سال ۲۰۰۱ (۱۳۸۰ شمسی) به‌صورت رسمی اعلام موجودیت کرد. این سازمان که فلسفه شکل‌گیری آن تامین امنیت کشورهای عضو بود، بعدها به سکوی همکاری‌هایی اقتصاد و دفاعی هم تبدیل شد؛ به‌ویژه آنکه قدرت‌های اقتصادی بزرگی چون چین و ورسیه از اعضای اصلی آن بودند. منشور سازمان همکاری شانگهای یک سال بعد در اجلاس سن‌پترزبورگ روسیه امضا و از سال ۱۹ سپتامبر ۲۰۰۳ لازم‌الاجرا شد. سازمان شانگهای در دوران فعالیت، اعضای خود را گسترش داد و در حال حاضر هند، پاکستان، بلاروس، ازبکستان و ایران هم در کنار ۵ عضو اشاره‌شده در این سازمان عضویت دارند. کشورهای عضو سازمان شانگهای در حال حاضر بیش از ۲۰ تریلیون دلار از حجم اقتصاد دنیا را به خود اختصاص داده‌اند و نزدیک ۳۰ درصد تولید ناخالص جهان را در اختیار دارند. این سازمان به‌واسطه حضور چین و هند، بیش از ۴۰ درصد جمعیت جهان را در سرزمین‌های عضو خود دارد.
با گذشت بیش از ۲ دهه از آغاز به کار سازمان شانگهای، این نهاد متعاقب مفاهیمی که در اساسنامه برای خود در نظر گرفته، تلاش کرده کشورهای عضو را بیش از گذشته به یکدیگر نزدیک کند. با این همه وقتی در سازمانی کشورهایی با منافع متفاوت و حتی متضاد عضویت دارند، تحقق مفاهیمی چون برابری، اعتماد و منافع متقابل، مشورت، احترام به تنوع تمدن‌ها و توسعه همه‌جانبه، دشوارتر از همیشه خواهد بود که هند و پاکستان را می‌توان نمونه‌ای از این کشورها دانست. گرچه این چالش‌ها در سازمان شانگهای غیرقابل انکار است اما تلاش کشورهای اوراسیا برای کاستن از یکجانبه‌گرایی غربی و رسیدن به چارچوبی چندجانبه در زمینه امنیتی و اقتصادی ملموس است.
چرا شانگهای برای ایران مهم است
فرآیند عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای از سال ۱۳۸۳ با ارائه درخواست رسمی به دبیرخانه سازمان آغاز شد و در نهایت در اجلاس بیست‌ویکم در شهریور ۱۴۰۰ در تاجیکستان، شانگهای با عضویت رسمی ایران در این نهاد موافقت کرد.
برای این عضویت رسمی لازم بود که تهران ۴۹ سند مربوط به همکاری با این نهاد را امضا و مجلس شورای اسلامی قانون مربوط به همکاری را تصویب کند. این پروسه یک سال زمان برد و در نهایت سیزدهم تیر سال ۱۴۰۲ ایران به‌صورت رسمی به عضویت سازمان همکاری شانگهای در آمد.
در حال حاضر شانگهای برای جمهوری اسلامی ایران از دو منظر اقتصادی و سیاسی اهمیتی ویژه دارد و سفر رئیس‌جمهور به چین برای حضور در اجلاس رؤسای جمهور این سازمان را باید در راستای همین اهمیت ارزیابی کرد.
الف) اهمیت سیاسی عضویت ایران در شانگهای
حضور ایران در کنار کشورهایی چون چین، روسیه و هند به‌عنوان قدرت‌های کنونی و نوظهور جهان، طرح‌های جهانی برای انزوای تهران را با چالش‌هایی روبه‌رو ساخته است. ایران که در ۴۰ سال گذشته و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بر مفهوم چندجانبه‌گرایی در نظام بینالملل و مقابله با هژمونی غرب تاکید کرده، عضویت در سازمان‌ها و نهادهایی چون سازمان شانگهای و بریکس را به‌عنوان اقدامی عملی در راستای اجرای این مفهوم می‌داند. تکاپوی تهران برای نقش‌آفرینی بیشتر در این سازمان بین‌المللی باتوجه به رویکرد آن می‌تواند اثر سناریوهای منزوی‌کننده را هم بر ایران کاهش دهد و نقش کشور را در ساختارهای رسمی قاره آسیا و منطقه تثبیت کند.
ب) شانگهای و آنچه برای اقتصاد ایران مهم است
وقتی تحلیلگران توسعه، قرن جدید را قرن آسیا نام‌گذاری کردند، بیش از هر موضوع دیگری رشداقتصادی در این قاره را مورد توجه قرار دادند؛ از این رو انتفاع اقتصادی از مهم‌ترین انگیزه‌های ایران و همه کشورهایی است که برای عضویت در شانگهای اعلام آمادگی کرده‌اند. برای ایران بازارهای آسیای شرقی و میانه حتی باوجود تمام تحریم‌هایی که در حال حاضر با آن دست به گریبان است، باز هم فرصتی غیرقابل چشم‌پوشی است. وزیر صنعت، معدن و تجارت مهر سال گذشته با اشاره به اینکه ایران به‌عنوان عضو اصلی در پیمان شانگهای حضور دارد، گفته بود: مراودات تجاری کشورمان با اعضای این پیمان بیش از ۳۰ میلیارد دلار است.
به‌گفته وی، حدود ۲۵ درصد تولید ناخالص دنیا در کشورهای عضو شانگهای رقم می‌خورد و اعضا تلاش دارند تا از یکجانبه‌گرایی غرب به‌ویژه امریکا جلوگیری کنند. این پیمان می‌تواند ایران را وارد زنجیره تامین جهانی کند و تعاملات بانکی میان اعضا را آسان‌تر سازد.
ضرورت تعریف منافع مشترک
یک کارشناس مسائل بینالملل درباره تاثیر عضویت ایران در اتحادیه‌هایی چون شانگهای در خروج کشور از انزوای غرب‌ساخته بیان کرد: از آنجایی که قدرت‌هایی چون چین و روسیه به آسیب‌زایی یکجانبه‌گرایی امریکا در نظم نوین جهان پی برده‌اند، تعریف هر ساختار مشترکی با این کشورها و عمل در آن چارچوب می‌تواند مانع تحقق اهداف دشمن در منزوی‌سازی اقتصاد ایران شود.
مجید فرخی، کارشناس مسائل بینالملل در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: تاثیر مثبت اقتصادی حضور ایران در اتحادیه‌های بین‌المللی چون شانگهای، از آنجایی که بستر را برای توسعه روابط با کشورهایی چون روسیه و چین فراهم می‌کند، غیرقابل‌انکار است، زیرا چین یکی از بازیگران اصلی اقتصاد جهانی است و در کنار اقتصاد در حوزه سیاسی و نظامی نیز نقش تاثیرگذاری دارد و این واقعیتی است که حتی غرب هم اذعان دارد؛ بر همین مبنا می‌توان هدف دشمن مبنی بر انزوای اقتصادی ایران را شکست‌خورده دانست.
این کارشناس مسائل بینالملل در ادامه با تاکید بر اینکه بعید است روسیه و چین و حتی دیگر کشورهای عضو تن به تحریم‌های اعمالی غرب علیه ایران بدهند، در تشریح دلیل این دیدگاه گفت: خوشبختانه چند سالی است که کشورها به این مسئله پی برده‌اند که یکجانبه‌گرایی امریکا در حال به‌هم ریختن نظم جهانی است و با این استدلال اقدام به وضع سازکارهایی ویژه در جهت شکست این یکجانبه‌گرایی کرده‌اند؛ بر همین مبناست که شاهد بوده‌ایم مناسبات‌شان با ایران باوجود تحریم‌ها برقرار بوده و من معتقدم حتی با اعمال مکانیسم ماشه نیز تغییری در رویکرد این کشورها ایجاد نخواهد شد.
البته شاید در ظاهر تغییراتی را شاهد باشیم، اما قطعا تعامل و همکاری با ما ادامه خواهد داشت؛ همکاری که به‌طور قطع در قالب ساختارهایی چون شانگهای و بریکس و... آسان‌تر خواهد بود.
لزوم اقدام با تعریف برنامه
فرخی در تشریح تاثیرات سفر اخیر رئیس‌جمهوری برای حضور در اجلاس شانگهای نیز توضیح داد: در حال حاضر فشارها از جانب غرب علیه ایران بیشتر شده و رئیس‌جمهور با حضور در نشست شانگهای به‌طور قطع می‌تواند مذاکرات و تعاملاتی با کشورهای عضو به‌ویژه چین و روسیه در جهت خنثی‌سازی تاثیر این فشارها انجام دهد؛ با این حال تحقق این هدف بدون برنامه ممکن نخواهد بود و ما باید با برنامه‌هایی دقیق و حساب‌شده برای حضور در این محافل اقدام کنیم.
وی در پایان تصریح کرد: شاید اینکه امریکا در چند وقت اخیر فشارهایی را به چین و روسیه وارد کرده نیز یک فرصت مناسب برای شکل‌دهی یک اتحاد استراتژیک باشد و شاهد مثال این امر نیز کریدور موسوم به «مسیر ترامپ برای صلح» است که به‌نوعی منافع چین و روسیه را نیز تهدید می‌کند. بر همین مبنا بهتر است ایران با استفاده از این فرصت با تعریف منافع مشترک با این کشورها و ظرفیت‌شناسی دقیق آنها از انسداد اقتصادی که غرب در پی تحمیل آن به کشور ما است جلوگیری کند.
حضور در شانگهای تصویری متفاوت از ایران به نمایش می‌گذارد
درباره تاثیر عضویت ایران در اتحادیه‌هایی چون شانگهای در خروج از انزوای اقتصادی یک کارشناس مسائل بینالملل دیگر نیز با مجید فرخی هم‌نظر است و در این باره می‌گوید: به‌طور قطع حضور و نقش‌آفرینی موثر در این اتحادیه‌ها از تحقق هدف اصلی امریکا و غرب مبنی بر منزوی‌شدن ایران در نظام اقتصادی و سیاسی جهان جلوگیری خواهد کرد.
محمدحسن دهقانی، کارشناس مسائل بینالملل در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: یکی از مهم‌ترین راهبردهای دشمن به‌ویژه امریکا و مشخصا جمهوری‌خواهان علیه ایران، ایجاد انزوای چه در منطقه و چه در فضای جهانی است و در این زمینه اقتصاد یکی از حوزه‌هایی است که تمرکز بیشتری را صرف آن می‌کند؛ به‌گونه‌ای که ترامپ به‌محض روی کار آمدن یکی از اصلی‌ترین اهداف خود را اعمال فشار حداکثری اقتصادی و تحریم‌های سخت علیه آن اعلام می‌کند.
وی هدف اصلی اعمال فشار علیه ایران را ایجاد انزوا و محدودیت اقتصادی دانست و در این باره بیان کرد: برای خنثی‌سازی راهبرد دشمن در سال‌های گذشته چند اقدام مهم انجام شد و حالا نیز ادامه دارد؛ از جمله اجرای سیاست همسایگی که به‌واسطه جمعیت زیاد منطقه، کمک خوبی به توسعه بازار و در بعد کلان اقتصاد ما می‌کند.
این کارشناس مسائل بینالملل در توضیح دیگر اقدام موثر در شکست دشمن در منزوی‌سازی ایران اظهار کرد: عضویت در اتحادیه‌های بین‌المللی به‌ویژه اقتصادی مانند شانگهای، بریکس و اکو هم راهکاری است که برای حضور در عرصه بینالملل در دستور کار قرار گرفت که نتایج خوبی نیز داشته و در دستیابی دشمن به اهدافش خلل ایجاد
است.
ایران خواهان گسترش ارتباط با جهان
وی سفر اخیر رئیس‌جمهور برای حضور در اجلاس شانگهای را که فرصتی برآمده از تحرکات پیشین برای عضویت در نهادهای بین‌المللی است، اقدامی ثمربخش و مثبت ارزیابی کرد و افزود: بعد از جنگ دوازده‌روزه شاهد تحرکات بسیاری ازسوی دشمن برای منزوی‌سازی اقتصادی ایران بوده‌ایم که سفرهایی چون سفر اخیر رئیس‌جمهور دقیقا تصویری خلاف آنچه دشمن در نظر دارد، از ایران به نمایش خواهد گذاشت؛ تصویری که در آن ایران کاملا خواهان گسترش ارتباط براساس احترام و منافع ملی‌اش با جامعه بینالملل است.
دهقانی با تاکید بر اینکه حضور در اتحادیه‌های بین‌المللی کمک بسیاری به باز شدن فضای اقتصادی ما کرده، ادامه داد: در همین یکی دو سال اخیر ما با حضور در اتحادیه‌ها و اجرای پیمان‌های دو یا چندطرفه توانستیم بازارهای مطلوبی را برای کالاهای‌مان پیدا کنیم و بکارگیری این سیاست می‌تواند ما را در مناطق دیگر نیز به موفقیت برساند و از تحقق هدف دشمن مبنی بر انزوای اقتصادی و سیاسی کشور جلوگیری کند.
سخن پایانی
در شرایطی که غرب به‌ویژه امریکا از هر ابزاری برای اعمال فشار علیه ایران و انزوای ما در جامعه جهانی استفاده می‌کند، توسل به ابزارهایی چون عضویت در اتحادیه‌های اقتصادی و سیاسی می‌تواند راهی برای فرار از این فشارها و حتی توسعه اقتصادی باشد.
از جمله این اتحادیه‌ها سازمان همکاری شانگهای است که چند سال از عضویت رسمی ایران در آن می‌گذرد، اما آن‌گونه که باید منافعی از حضور در این اتحادیه‌ها نبرده است.
کارشناسان دلیل این عدم بهره‌برداری مطلوب را وجود مشکلاتی در داخل و البته عدم سازگاری با دیگر قواعد بین‌المللی چون اف‌اتی‌تی‌اف می‌دانند و تاکید دارند حضور فعال در اتحادیه‌هایی چون شانگهای گرچه محرک خوبی برای خروج اقتصاد ما از انزوا خواهد بود، اما تا زمانی که برنامه‌ای مطلوب برای حضور در این مجامع تدوین نشود نتایج درخشانی از آن حاصل نخواهد شد.
