اما با افزایش تورم و کاهش ارزش پول ملی در ایران، بسیاری از مهاجران افغان دیگر کار در صنعت ساختمان ایران را به‌صرفه نمی‌دانند و تمایل دارند یا به کشور خود بازگردند یا به کشورهایی مانند ترکیه مهاجرت کنند. افزایش تورم، گرانی دلار و افت ارزش پول ملی، انگیزه کارگران افغان برای کار در ایران را کاهش داده و آنها به‌دنبال دریافت دستمزدهای دلاری هستند که در این شرایط به‌سمت کشورهای همسایه مهاجرت کرده‌اند.

در زمینه تاسیسات، مکانیک، برق و مهارت‌های ساخت مسکن، عمدتا نیروی کار ایرانی مشغول به فعالیت هستند، در حالی که کارگران ساده و بناها بیشتر از اتباع افغان تشکیل می‌شوند. باتوجه به اینکه ساخت‌وساز یک کار سنگین است، نیروی کار ایرانی و جوان تمایلی به انجام این نوع کارها ندارد. از سوی دیگر، بازگشت مهاجران افغان به کشورشان باعث شده است که با کمبود نیروی کار مواجه شویم. اجرای صنعتی‌سازی در صنعت ساخت‌وساز در ایران نه‌تنها به کاهش هزینه‌ها کمک می‌کند، بلکه می‌تواند کمبود نیروی کار را نیز جبران کند. بنابراین، با افزایش نیاز به ساخت مسکن و کمبود نیروی کار، چاره‌ای جز روی آوردن به صنعتی‌سازی نداریم. صنعتی‌سازی مسکن به‌عنوان تنها راه‌حل این مشکل مطرح می‌شود. اگر بخواهیم به روش‌های سنتی به ساخت مسکن ادامه دهیم، با چالش جدی کمبود نیروی کار روبه‌رو خواهیم شد. به‌همین‌دلیل، با گسترش صنعتی‌سازی، استفاده از پرینترهای سه‌بعدی و اتوماسیون در ساخت دیوارها، وابستگی به کار دستی کارگران کاهش یافته و کمبود نیروی انسانی نیز برطرف خواهد شد.

پیامدهای نادرست بکارگیری اتباع غیرمجاز

استفاده از اتباع غیرمجاز در پروژه‌های ساختمانی باعث می‌شود که روند ساخت‌وساز به‌صورت اصولی پیش نرود و ممکن است در آینده حوادثی رخ دهد که جان کارگران را به‌خطر بیندازد و پیامدهای منفی به‌همراه داشته باشد. یکی از چالش‌های موجود در صنعت ساختمان کشور این است که نیروی کار موردنیاز از طریق اتباع خارجی تامین می‌شود. عدم‌نظارت کافی بر ورود، خروج، اقامت و اشتغال این دسته از اتباع بیگانه که به‌طورغیرمجاز در بازار کار فعالیت می‌کنند، یکی از دلایل افزایش نرخ بیکاری و کاهش امنیت شغلی در کشور است و به‌طورمستقیم یا غیرمستقیم بر جنبه‌های مختلف اقتصادی و رفاه اجتماعی تاثیر می‌گذارد.

در دهه‌های گذشته، برخی مشاغل در واحدهای تولیدی و حتی در صنعت ساختمان به اتباع مجاز و غیرمجاز واگذار می‌شد. این موضوع به‌دلیل وجود فرصت‌های شغلی مناسب برای جوانان کشور، چندان موردتوجه و حساسیت قرار نمی‌گرفت و چالشی به‌شمار نمی‌آمد. اما در سال‌های اخیر، با افزایش قابل‌توجه تعداد فارغ‌التحصیلان بیکار و مشکلات اقتصادی پیش‌روی جوانان، مسئله اشتغال به یک اولویت اساسی در کشور تبدیل شده و ایجاد فرصت‌های شغلی به‌مراتب بیشتر از گذشته اهمیت یافته است. تغییر نگرش از نسلی که به‌دنبال مشاغل اداری و پشت‌میزنشینی بود، به نسلی که امروز به‌دنبال فرصت‌های شغلی در واحدهای تولیدی و کارگاهی است، حساسیت‌ها را نسبت به استخدام اتباع خارجی مجاز افزایش داده و در عین حال، اشتغال غیرمجاز را به‌شدت محکوم کرده است. بدون شک، اشغال فرصت‌های شغلی در هر سطحی، یکی از مهم‌ترین پیامدهای ورود بی‌رویه اتباع بیگانه غیرمجاز به کشور و واحدهای تولیدی به‌شمار می‌آید. در برخی موارد، صدها موقعیت شغلی توسط این افراد پر می‌شود و جوانان جویای کار از این فرصت‌ها محروم می‌مانند. طبق قانون کار، اتباع بیگانه‌ای که فاقد پروانه کار، پروانه کار موقت یا کارت کار موقت هستند، اجازه اشتغال در کشور را ندارند و در صورت اشتغال، کارفرمای آنها به‌عنوان متخلف شناخته می‌شود و مشمول جریمه خواهد شد.

بحران نیروی کار در صنعت ساختمان

جمشید برزگر، رئیس کانون انبوه‌سازان درباره مسئله بحران نیروی کار پربحث ساخت‌وساز به صمت گفت: چند سالی است که از بحران نیروی کار در صنعت ساختمانی صحبت می‌شود. خروج کارگران افغانستانی در تمام حوزه‌ها از جمله واحدهای تولیدی، مرغداری‌ها و گاوداری‌ها مشکل به‌وجود می‌آورد. بنابراین مناطقی که با کمبود کارگران ساختمانی درگیر هستند، با خروج نیروی کار افغانستانی به مشکل بر می‌خورند. دولت باید سیاست‌گذاری و نظارت کند؛ همچنین درباره نهضت ملی مسکن با شعار تولید یک میلیون واحد، متاسفانه کاری را از پیش نبرده است. همه قوانین را با توجه به عملکرد خودشان معادل کرده‌اند. برای مثال این مشکل در استان آذربایجان‌غربی کمتر، اما در استان‌های جنوبی و مرکزی حادتر است.

این کارشناس درباره استعلام و کارت اقامت کارگران افغانی گفت: در حال‌ حاضر در هر صنفی کارگران افغانستانی مشغول به کار هستند. به‌عنوان‌مثال، تمام سنگبری‌های اصفهان در فعالیت کارگران افغانی است. در تهران، کرج، اهواز و مشهد هم همین‌طور است. این کارگران حتی در واحدهای تولیدی نیز مشغول به کار هستند. بسیاری از آنها کارت اقامت نیز گرفته‌اند، اما بهتر است در خود استان‌ها از آنها استعلام گرفته و برای‌شان تصمیم‌گیری شود.

برزگر درباره مشکل کمبود نیرو در صورت اخراج کارگران افغانی اظهار کرد: در استان آذربایجان‌غربی این مورد بسیار کم است، اما در اهواز، گیلان، بندرعباس، کرمان، یزد، اصفهان و به‌ویژه تهران، تعداد کارگران اتباع بسیار زیاد است. در نتیجه، اگر این کارگران اخراج شوند، ما با کمبود نیروی کار مواجه خواهیم شد.

کارگران روزمزد بسیار کمی داریم

وی همچنین درباره میزان دستمزد این کارگران و مقایسه آن با کارگران ایرانی افزود: کارگران افغانی نسبت به نیروهای محلی دستمزد کمتری می‌گیرند. در حوزه ساختمان، کارگران روزمزد بسیار کمی داریم و همه آنها پیمانکار هستند. نیروی کارشان را هم خودشان جذب می‌کنند. بهره‌وری آنها از کارگران ایرانی به‌مراتب بیشتر است. یعنی از ۸ ساعت کاری، ۷ ساعت آن مفید است. در حالی که درباره کارگران محلی این‌چنین نیست. برای  مثال، نیروی کار ایرانی اگر متری ۱۰ میلیون تومان کار می‌کند، همان کار را کارگر افغانی متری ۹ میلیون انجام می‌دهد. حداقل ۱۰ درصد نرخ تمام‌شده کلیه کارهای‌شان تفاوت دارد. اما وقتی کاری را متعهد می‌شوند، آن کار را به‌نحو احسن انجام می‌دهند. من خود در این مراکز رفت و آمد دارم و از نزدیک وجدان کاری نیروهای افغانی را دیده‌ام. با توجه به پراکندگی کارگاه‌های تولیدی، اگر این کارگران اخراج شوند، دچار خلأ خواهیم شد و بر اقشار دیگر هم تاثیر منفی خواهد گذاشت.

برزگر در پایان سخنان خود افزود: من از وزارت محترم صنعت، معدن و تجارت سپاسگزاری می‌کنم و از مسئولان محترم این حوزه خواهش دارم سیاست‌گذاری‌های خود را در رابطه با ایجاد نظم در تولیدات مصالح ساختمانی که در اختیار این وزارتخانه است معطوف بدارند و در این زمینه نظارت بیشتری داشته باشند. در حال‌ حاضر مجبوریم با دلار ۹۴هزار تومانی آهن‌آلات خریداری کنیم و این نوسانات نرخ کار ما را با مشکلات عدیده‌ای مواجه کرده است.

حق تقدم با کارگر ایرانی است

جواد خوانساری، دبیر انجمن شرکت‌های ساختمانی کشور درباره خروج کارگران افغانی از حرفه ساخت‌وساز به صمت توضیح داد: بنده با موضوع خروج کارگران افغانستانی به‌هیچ‌وجه موافق نیستم. معتقدم باید با کشورهای همسایه همکاری و همراهی کنیم. ما نمی‌توانیم آنها را نادیده بگیریم. آنها همه محترم هستند. باید به‌شکلی با آنها مبادلات کاری و فکری انجام دهیم. این کار ارزش کشورمان را بالا می‌برد.

وی در زمینه لزوم یا عدم‌لزوم فعالیت اتباع در صنعت ساخت‌وساز توضیح داد: کارگران افغانستانی در طرح و تحکیم ساختمان‌های ما نقشی ندارند، بلکه نقشه را مهندسان ایرانی می‌کشند. همچنین کنترل کیفیت آن را نیزمهندسان ایرانی برعهده دارند. استخدام آنها به هر شکل، زیر نظر مهندسان ایرانی است. در نتیجه اگر مهندسان ما نظارت درستی بر کار خود داشته باشند که تا درصد زیادی دارند، مشکلی پیش نخواهد آمد. آنها همسایه و مورد احترام ما هستند. البته من موافق این نیستم که از ابتدا کارگران افغانی سر کار بیاند. به‌نظر من ابتدا باید کارگران ایرانی بیایند و سپس در صورت لزوم از وجود کارگران افغانی هم استفاده کنیم. حق تقدم با کارگر ایرانی است.

خوانساری همچنین درباره میزان دستمزد کارگران افغانستانی و مقایسه آن با کارگران ایرانی اظهار کرد: آنها زمانی که در ایران زندگی می‌کنند، با قیمت‌های حال حاضر دست و پنجه نرم می‌کنند در نتیجه نباید حقوق آنها را پایمال کنیم. ما همیشه سعی می‌کنیم حق انسانیت را به‌جا آوریم. درباره مسئله بهره‌وری باید گفت، این موضوع باید تحت‌نظر مدیریت ما باشد. اگر کارگری درست کار می‌کند، باید به او مزد کامل بدهیم، اما اگر توان کار کردن ندارد، باید مزد او را کمتر کنیم یا عذر او را بخواهیم.

هر کارگری توان کاری خاصی دارد

مدیریتی که مجموعه‌های مربوط به ساخت‌وساز را اداره می‌کند، تصمیم‌گیری راجع به این‌گونه مسائل را برعهده دارد. در صورتی که مشکلی به‌وجود بیاید، مقصر مدیریت است که کنترل کافی روی کار نداشته وگرنه کارگر گناهی مرتکب نشده است. هر کارگری توان کاری خاصی دارد. باید براساس توانایی او مسئولیت به او بدهند. هر انسانی می‌تواند کار کند. حتی اگر کار درست را بلد نیست، باید دوره آموزش آن را بگذراند. به‌عنوان‌مثال سیمان‌کاری، گچکاری و سیم‌کشی برق نیاز به کسب اطلاعات کافی در زمینه خود هستند. اگر مدیریت، کارگران را به کار درست بگمارد، آنها نیز بعد از مدت کوتاهی کاردان خواهند شد. این موضوع درباره کارگر ایرانی یا افغانی تفاوتی ندارد. وی در پایان افزود: برای‌تان آرزوی موفقیت می‌کنم. مطبوعات ایران باید ارتباط بسیار نزدیک و مناسبی با تولیدگران، صنعتگران و سازندگان کشورمان داشته باشند، با هم گفت‌وگو کنند و درددل آنها را به گوش مسئولان برسانند و در این صورت آنها توجیه به حل مشکلات می‌شوند و می‌توانند چالش‌ها را با همکاری و همفکری بخش خصوصی که همگی ایرانی هستند، حل و فصل کنند. ابتدا این امر ما باید مسائل خودمان را به‌خوبی با همفکری بخش دولتی و خصوصی همراه و همقدم بهبود بخشیم تا بتوانیم ایران آبادی را به جامعه بعدی تحویل دهیم.

سخن پایانی

تحلیل وضعیت بازار کار در صنعت ساختمان نشان می‌دهد که افزایش نرخ ارز و کاهش ارزش ریال، به‌همراه سیاست‌های محدودکننده در زمینه نیروی کار مهاجر، به یک چالش ساختاری در تامین نیروی انسانی این بخش منجر شده است. در این شرایط، وابستگی سنتی به نیروی کار غیررسمی، ساخت‌وساز را در برابر تغییرات اقتصادی و سیاست‌های مهاجرتی آسیب‌پذیر کرده است.

برای عبور از این بحران، نیاز است که رویکردها از مدل‌های سنتی به‌سمت فناوری‌های نوین ساخت‌وساز تغییر یابد. بکارگیری سیستم‌های صنعتی‌سازی، فناوری‌های اتوماسیون و کاهش وابستگی به نیروی کار فیزیکی، نه‌تنها می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد، بلکه امکان کنترل هزینه‌ها و تسریع در اجرای پروژه‌ها را نیز فراهم می‌آورد. سرمایه‌گذاری در این زمینه، به‌ویژه در شرایط کنونی، امری ضروری است که می‌تواند آینده صنعت ساختمان را از رکود نجات دهد.