در سال‌های اخیر، با پیشرفت‌های صنعت ساختمان‌سازی و افزایش استفاده از سوخت‌های فسیلی، اهمیت صرفه‌جویی در مصرف منابع انرژی بیشتر شده است. یکی از روش‌های موثر برای کاهش مصرف انرژی در ساختمان‌ها، عایق‌بندی است. این کار موجب می‌شود که فضای داخلی ساختمان در زمستان گرم‌تر و در تابستان خنک‌تر باشد. عایق‌ها در اشکال مختلفی مانند صفحه‌ای، تخته‌ای، آجری، ورقه‌ای و نواری در بازار موجود هستند.

عایق‌های ساختمانی دارای انواع مختلفی هستند و اهمیت عایق‌کاری در هر ساختمان غیرقابل‌انکار است. این عایق‌ها اعم از حرارتی، صوتی و رطوبتی از جمله نیازهای اساسی یک ساختمان در تمامی فصول سال به‌شمار می‌روند.

 به‌همین‌دلیل، آشنایی با انواع عایق‌ها و قوانین اجرایی مربوط به آنها می‌تواند برای کارفرمایان و افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، بسیار سودمند باشد.

راهکارهای مناسب برای کاهش مصرف انرژی

مصرف انرژی در منازل، ادارات، مراکز تجاری و صنعتی هزینه‌های زیادی را به‌همراه دارد. در سال‌های اخیر، بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها و یافتن راهکارهای مناسب برای این امر به یکی از اهداف اصلی مهندسی و نظارت بر ساخت‌وساز تبدیل شده است. رشد اقتصادی و توسعه صنعتی کشورها به عوامل متعددی از جمله انرژی و بهره‌وری بهینه از منابع انرژی وابسته است. باوجود اینکه ایران دارای منابع انرژی غنی است، استفاده نادرست از این منابع می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری به بودجه سالانه کشور وارد کند. بنابراین، استفاده منطقی از منابع انرژی و برنامه‌ریزی در زمینه بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساخت‌وساز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

مصرف انرژی در یک ساختمان به‌معنای میزان انرژی مصرفی از زمان ساخت تا زمان تخریب آن است. صرفه‌جویی در مصرف انرژی به کاهش میزان مصرف و هزینه‌های مرتبط با آن اشاره دارد. در مباحث مربوط به صرفه‌جویی و بهینه‌سازی مصرف انرژی، توجه به صرفه‌جویی در طول عمر ساختمان اهمیت دارد و شامل مواردی چون هزینه‌های ساخت، عملیاتی، نوع مصالح به‌کاررفته، نگهداری و حتی هزینه‌های تخریب ساختمان پس از پایان عمر مفید آن می‌شود.

صرفه‌جویی در مصرف انرژی تنها در صورتی ممکن است که ساخت‌وسازها مطابق با استانداردهای لازم انجام شوند. رعایت الگوی مسکن تدوین‌شده توسط شورای‌عالی الگوی مصرف کشور در این زمینه بسیار موثر است.

 همچنین، استفاده از طراحی اقلیمی متداول در معماری سنتی ایرانی باتوجه به کاربری‌های جدید ساختمان‌ها از سوی کارشناسان توصیه می‌شود. به‌طورکلی، بخش عمده‌ای از اتلاف گرما و سرما در ساختمان‌ها از طریق سقف، دیوارها، شیشه‌ها و کف انجام می‌گیرد. بنابراین، می‌توان گفت که عایق‌کاری یکی از موثرترین و حیاتی‌ترین روش‌ها برای صرفه‌جویی در صنعت ساختمان به‌شمار می‌آید.

صرفه‌جویی در مصرف انرژی از طریق عایق‌کاری

بهروز محمدکاری، مدیر بخش مصالح و فرآورده‌های ساختمانی مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، به صمت گفت: طبق جزئیات موجود در مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان، رعایت نکات زیر الزامی است: عایق‌کاری دیوارهای خارجی ساختمان، به‌ویژه دیوارهایی که با محیط بیرون یا فضاهای غیرقابل‌کنترل دما در ارتباط هستند؛ نصب پنجره‌های دوجداره با قاب‌های استاندارد فلزی، چوبی یا PVC؛ عایق‌کاری کانال‌های هوا و لوله‌های تاسیسات و سیستم تولید آب گرم؛ همچنین نصب دستگاه‌های کنترل‌کننده روی رادیاتورها و سیستم‌های کنترل مرکزی هوشمند که به سنسور اندازه‌گیری دمای محیط مجهز هستند.

وی در ادامه بیان کرد: هزینه اضافی برای عایق‌کاری حرارتی ساختمان‌های جدید تقریبا ۳ درصد از هزینه کل ساخت را شامل می‌شود و در بسیاری از موارد، این هزینه پس از 3 سال به سرمایه‌گذاری اولیه بازمی‌گردد. اما اگر بخواهیم به‌طورجدی به صرفه‌جویی در مصرف انرژی در ساختمان‌ها بپردازیم، باید برنامه‌ریزی‌هایی برای ساختمان‌های موجود نیز انجام دهیم، زیرا ساخت‌وساز هر سال تنها ۲ تا ۳ درصد از کل ساختمان‌های موجود را تشکیل می‌دهد و اگر تنها به این مقررات توجه کنیم، پیشرفت قابل‌توجهی حاصل نخواهد شد.

میزان دقیق صرفه‌جویی مشخص نیست

محمدکاری بیان کرد: بررسی‌های انجام‌شده روی تعداد زیادی از ساختمان‌ها نشان می‌دهد که با اجرای عایق‌کاری حرارتی، می‌توان بیش از ۵۰ درصد در مصرف انرژی صرفه‌جویی کرد. با این حال، مقدار دقیق کل صرفه‌جویی مشخص نیست، زیرا در کشور ما هیچ‌گونه سیستم کنترلی برای مدیریت اتلاف حرارتی ناشی از نشتی و تعویض هوا وجود ندارد. در حالی که کشورهای پیشرفته دارای سیستم‌هایی هستند که این موضوع را به‌طوردقیق کنترل می‌کنند. طبق ضوابط، در نقشه‌های طبقات، بام، نماها و مقاطع، محل عایق‌کاری حرارتی باید براساس گروه‌بندی ساختمان از نظر میزان صرفه‌جویی در مصرف انرژی مشخص شود.

عایق‌کاری و بکارگیری پوشش‌های مناسب می‌تواند از اتلاف انرژی در ساختمان‌ها جلوگیری کند. استفاده از پوشش‌های عایق در زمان ساخت ساختمان، هم در فصل زمستان و هم در تابستان، به کاهش هدررفت انرژی کمک می‌کند. برای افزایش کارآیی این پوشش‌ها، لازم است که لایه‌های عایق دارای ضخامت کافی باشند، زیرا هرچه ضخامت بیشتر باشد، میزان هدررفت انرژی کمتر خواهد بود.

وی همچنین اشاره کرد، در نقشه‌های معماری باید نوع ساختمان از نظر مصرف انرژی مشخص شود و برای بام، دیوارهای خارجی و پنجره‌ها جزئیات اجرایی مناسبی ارائه و عایق‌بندی حرارتی به‌درستی انجام شود. این موضوع در حال‌ حاضر در مناطق یک تا ۵ و همچنین منطقه ۲۲ شهرداری تهران در حال اجراست، هرچند در زمینه تنظیم مقررات و آیین‌نامه‌ها اقدامات قابل‌توجهی انجام شده، اما موانع و چالش‌هایی در مسیر اجرای صحیح این ضوابط وجود دارد.

وی در پایان گفت: هم‌اکنون اطلاعات و مدارک مرتبط با مصرف انرژی باید به‌عنوان ضمیمه‌ای برای صدور پروانه ساخت ارائه شوند. با این حال، هنوز سختگیری‌ها تنها در مرحله صدور پروانه مشاهده می‌شود و فاصله زیادی تا رعایت اصول اجرایی وجود دارد. طراحی، اجرا و نظارت بر اجرای مقررات ملی ساختمان، نیازمند برقراری ارتباط موثر بین مراجع ذی‌ربط در حوزه ساخت‌وساز و پرهیز از نگرش‌های جزئی‌نگر در سازمان‌های مختلف است.

به بهینه‌سازی مصرف انرژی توجه نمی‌شود

سیداحمد معتمدی، کارشناس حوزه مسکن با تاکید بر غفلت از مصرف انرژی در ساختمان‌سازی به صمت گفت: حدود ۵۰ درصد حرارت موجود در ساختمان‌ها از طریق درها، پنجره‌ها و دیوارها از دست می‌رود. همچنین، تقریبا ۳۰ درصد حرارت از طریق پشت‌بام‌ها و ۲۰ درصد از طریق بازشوهای موجود در ساختمان‌ها هدر می‌شود. متاسفانه، تنها ۱۰ درصد از درها و پنجره‌ها به شیوه‌ای مدرن تولید می‌شوند و بقیه به روش‌های سنتی ساخته شده و درزگیری نمی‌شوند.

این کارشناس معماری و شهرسازی در ادامه به ضخامت دیوارهای ساختمان‌ها اشاره کرد و گفت: در گذشته، ضخامت دیوارها بین ۵۰ تا ۶۰ سانتیمتر بود، در حالی که امروزه این ضخامت به ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر کاهش یافته است و این کاهش ضخامت، مانع از حفظ حرارت در ساختمان‌ها می‌شود.

متاسفانه در ایران، خلاف بسیاری از کشورهای دیگر، بیشتر به طراحی و زیبایی سازه‌ها نسبت به کیفیت و صرفه‌جویی در مصرف انرژی توجه می‌شود. با نگاهی به ساختمان‌های قدیمی و سنتی، می‌توان مشاهده کرد که در آن زمان به بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساخت‌وساز اهمیت بیشتری داده می‌شد؛ موضوعی که امروزه کمتر به آن توجه می‌شود.

وی افزود: در دهه‌های اخیر، ما از تکنولوژی‌های خارجی در ساخت‌وساز استفاده کرده‌ایم بدون اینکه به کیفیت آنها توجه کنیم. این بی‌توجهی به کیفیت فناوری‌های به‌کاررفته در حوزه ساخت‌وساز به ارزان بودن انرژی در کشور مرتبط است و در عوض، طراحی و زیبایی سازه‌ها جایگزین کیفیت و صرفه‌جویی انرژی شده است. خوشبختانه در سال‌های اخیر، به‌دلیل توجه به آموزش و پژوهش‌های دانشگاهی، این موضوع در حال پیشرفت است.

بهینه‌سازی انرژی در اولویت است

در سال‌های اخیر، متوسط عمر ساختمان‌ها در کشور از حدود ۲۰ سال به ۳۰ سال افزایش یافته است، اما این وضعیت همچنان رضایت‌بخش نیست و مشکلاتی در زمینه بهینه‌سازی انرژی در صنعت ساختمان وجود دارد. معتمدی مقاوم‌سازی را یک اصل اساسی در پروژه‌های عمرانی دانست و تاکید کرد، برخی افراد بر این باورند که صرف هزینه در پروژه‌های عمرانی و ساخت‌وساز امری مثبت است، در حالی که با ساخت ساختمان، تمام دارایی‌مان را به شکل آهن، بتن، گچ و سیمان تبدیل می‌کنیم و از آن بهره‌برداری می‌کنیم، بدون اینکه درآمدی از آن کسب کنیم.

ساختمان‌ها را مقاوم بسازیم

معتمدی اظهار کرد: ساختمان‌سازی به خودی خود ارزش‌افزوده‌ای ایجاد نمی‌کند. به‌همین‌دلیل، در برخی کشورها برای پروژه‌های عمرانی و ساختمانی، سقف مشخصی تعیین می‌شود و اجازه نمی‌دهند که از آن حد فراتر بروند. در حالی که ما پروژه‌های عمرانی را در مقایسه با بودجه‌های جاری قرار می‌دهیم.

وی ادامه داد: باتوجه به عمر کوتاه ساخت‌وسازها در کشور، هزینه‌های زیادی را در این حوزه صرف می‌کنیم و پس از مدتی به‌دلیل عدم‌مقاومت این سازه‌ها، ناچار به تخریب آنها و ساخت دوباره می‌شویم. بنابراین، ضروری است که ساختمان‌ها را مقاوم‌تر طراحی کنیم و از تکنولوژی‌های نوین و دانش روز در زمینه مصالح و سازه‌ها بهره‌برداری کنیم.

سخن پایانی

بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان‌ها امروزه به یکی از مسائل حیاتی تبدیل شده و از اولویت‌های اصلی هر سازنده به‌شمار می‌آید. دلیل این امر، نگرانی‌های جهانی درباره کمبود منابع انرژی است. به‌همین‌علت، روش‌های متعددی برای کاهش و بهینه‌سازی مصرف انرژی به‌کار گرفته شده است. بیشترین میزان اتلاف انرژی در ساختمان‌ها اتفاق می‌افتد و ادامه مصرف بی‌رویه انرژی نه‌تنها به بحران انرژی در سطح جهانی دامن می‌زند، بلکه باعث افزایش آلودگی محیط‌زیست نیز می‌شود.

بیشتر ساختمان‌های اطراف ما ارتباط مناسبی با محیط‌زیست ندارند. این ساختمان‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که قادر به حفظ گرما و سرمای تامین‌شده با هزینه‌های بالا نیستند. به‌دلیل عدم‌عایق‌بندی مناسب در بخش‌های خارجی مانند دیوارها و سقف، همچنین عایق نبودن سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی، انرژی به‌سرعت هدر می‌رود. این امر باعث می‌شود که تجهیزات حرارتی و سرمایشی مجبور شوند با شدت بیشتری کار کرده و انرژی بیشتری مصرف کنند تا دمای مناسب  در یک محیط مطلوب حفظ شود.

تحقیقات نشان می‌دهد که حداکثر هزینه‌ای که به هزینه ساخت اضافه می‌شود، تنها ۵ درصد از هزینه سرانه هر مترمربع است. برخی کارشناسان حتی معتقدند که این هزینه اضافی نزدیک به صفر است و ممکن است هزینه ساخت کاهش یابد. علاوه بر این، این هزینه اضافی از طریق کاهش مصرف انرژی جبران خواهد شد.