«مال»ها انحصارگران نظام توزیع
در دنیای امروز، بازار لوازم‌خانگی یکی از حوزه‌های اقتصادی است که به‌شدت تحت‌تاثیر تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاست‌های مختلف قرار دارد. یکی از پدیده‌های بارز این بازار در ایران، پدیده انحصار در توزیع لوازم‌خانگی است که از طریق فروشگاه‌های بزرگ، مال‌ها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای شکل گرفته است. این انحصار، در نهایت موجب افزایش قیمت‌ها، کاهش رقابت و به‌خطر افتادن قدرت خرید مصرف‌کنندگان شده است. آنچه در چند سال اخیر به‌شدت بر بازار لوازم‌خانگی ایران سایه انداخته، حجم بسیار زیاد تبلیغات تلویزیونی است که توسط فروشگاه‌های بزرگ و مال‌های تجاری انجام می‌شود. این تبلیغات که به‌ویژه در قالب تخفیف‌های ویژه، فروش‌های اقساطی و شرایط جذاب مالی به‌نمایش درمی‌آید، نقش بزرگی در تغییر دینامیک بازار و شکل‌گیری انحصار در توزیع لوازم‌خانگی دارد.
تبلیغات تلویزیونی؛ افزایش فشار بر مصرف‌کننده
یکی از ویژگی‌های بارز این تبلیغات، تاکید زیاد بر تخفیف‌های ویژه و پیشنهادات اقساطی است که در نگاه اول می‌تواند برای مصرف‌کنندگان جذاب به‌نظر برسد. این تبلیغات به‌طورمداوم و در بازه‌های زمانی مختلف از شبکه‌های مختلف تلویزیونی پخش می‌شود، به‌طوری‌که مصرف‌کنندگان روزانه بارها و بارها با این پیشنهادات مواجه می‌شوند. در حالی که این تبلیغات ظاهرا بر کاهش هزینه‌ها و تسهیل خرید برای مصرف‌کنندگان تمرکز دارند، در حقیقت این فروشگاه‌ها با افزایش نرخ کالاهای خود و سپس اعمال تخفیف‌های ظاهری، عملا هزینه‌های بیشتری از مشتریان دریافت می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، بسیاری از این فروشگاه‌ها، در ابتدا قیمت‌هایی را اعلام می‌کنند که به‌طورمعمول بالاتر از نرخ واقعی بازار است. سپس با تبلیغات گسترده و تخفیف‌های بالا، این قیمت‌ها را «موقتا» کاهش می‌دهند. این روش در واقع باعث می‌شود تا مصرف‌کنندگان تصور کنند که خرید از این فروشگاه‌ها به‌صرفه است، در حالی که در واقع، نرخ نهایی هنوز بالاتر از نرخ واقعی کالاها است.
افزایش قیمت‌ها و فشار بر مصرف‌کنندگان
چندی است که نرخ لوازم‌خانگی در بازار ایران به‌طرز قابل‌توجهی افزایش یافته است. کالاهایی که در ابتدا به نرخ معقولی عرضه می‌شدند، حالا به‌دلیل انحصار در توزیع و افزایش هزینه‌های جانبی در فروشگاه‌های بزرگ، قیمت‌هایی سرسام‌آور پیدا کرده‌اند. به‌عنوان‌نمونه، تلویزیونی که نرخ کارخانه‌ای آن ۴۲ میلیون تومان است، در بازار به ۶۲میلیون تومان می‌رسد. این افزایش قیمت‌ها به‌ویژه در بخش فروش اقساطی، برای بسیاری از خریداران مشکل‌آفرین شده است و منجر به کاهش توان مالی مصرف‌کنندگان و افزایش فشار اقتصادی به آنان می‌شود.
افزایش قیمت‌ها تنها به همین مقدار محدود نمی‌شود. در شرایطی که فروشگاه‌های بزرگ از ترفندهای مختلف برای جلب مشتری استفاده می‌کنند، قیمت‌های واقعی کالاها به‌شدت افزایش پیدا کرده و در بسیاری از مواقع از مرز توان خرید بسیاری از اقشار جامعه فراتر می‌رود.
تاثیر منفی انحصار بر فروشگاه‌های کوچک و متوسط
یکی از آسیب‌های اصلی انحصار در بازار لوازم‌خانگی، تاثیر منفی آن بر کسب‌وکارهای کوچک و متوسط است. بسیاری از فروشگاه‌های لوازم‌خانگی که به‌طورسنتی در این بازار فعال بوده‌اند، به‌دلیل رقابت نابرابر و کمبود امکانات برای ارائه تخفیف‌های ویژه و فروش اقساطی، نتوانسته‌اند از پس هزینه‌های روزافزون خود برآیند. در این راستا، طبق گزارش‌ها، در سال‌های اخیر بیش از ۳۵۰ فروشگاه لوازم‌خانگی در تهران تعطیل و بسیاری از صاحبان این فروشگاه‌ها مجبور به تعطیلی مغازه‌های خود شده‌اند. این اتفاقات نه‌تنها به کاهش تنوع در بازار لوازم‌خانگی منجر شده، بلکه باعث کاهش کیفیت خدمات در بازار نیز شده است. در گذشته، فروشگاه‌های کوچک و متوسط توانایی ایجاد ارتباط نزدیک‌تر و خدمات بهتری برای مشتریان خود داشتند، اما اکنون با رشد فروشگاه‌های بزرگ و انحصارگر، امکان رقابت سالم برای این فروشگاه‌ها به‌شدت کاهش یافته است.
جذب مشتری با فروش قسطی
یکی از دلایل اصلی انحصار در بازار لوازم‌خانگی، وجود فروشگاه‌های زنجیره‌ای و مال‌های تجاری بزرگ است که غالبا به‌طورمستقیم یا از طریق واسطه‌ها، حجم زیادی از کالاهای این بازار را به‌فروش می‌رسانند. این فروشگاه‌ها، با تکیه بر قدرت تبلیغات گسترده، تخفیف‌های فریبنده و شرایط فروش اقساطی، توانسته‌اند سهم عمده‌ای از بازار را به خود اختصاص دهند. در برخی موارد، حتی شرایط فروش اقساطی به‌گونه‌ای تنظیم شده که بسیاری از مشتریان برای خرید کالاهای موردنظرشان مجبور به پرداخت مبالغ بیشتری نسبت به نرخ واقعی آنها هستند.
این فروشگاه‌ها، در اغلب مواقع قادر به ایجاد رقابت سالم با دیگر رقبا نیستند و از طرف دیگر، فشار زیادی بر مصرف‌کنندگان وارد می‌شود، در حالی که تولیدکنندگان تلاش می‌کنند کالاهای خود را با قیمت‌های واقعی و عادلانه به بازار عرضه کنند، این مال‌های بزرگ با استفاده از قدرت تبلیغاتی و بازاریابی خود، توانسته‌اند در رقابت با سایر فروشگاه‌ها پیشی بگیرند.
فروشندگان لوازم‌خانگی؛ ستون فراموش‌شده زنجیره تولید ملی
اکبر پازوکی، رئیس اتحادیه فروشندگان لوازم‌خانگی، بااشاره به گذشت ۴۶سال پس از انقلاب اسلامی درباره جایگاه فروشندگان لوازم‌خانگی و چالش‌های موجود به صمت گفت: در تمام این سال‌ها، هیچ تبلیغی برای فروشگاه‌های لوازم‌خانگی در صدا و سیمای جمهوری اسلامی پخش نشده است. با این حال، این فروشگاه‌ها بودند که بار فروش تولیدات داخلی را به‌دوش کشیدند، چه در زمان واردات و چه پس از محدودیت‌های سال ۹۷.
پازوکی با انتقاد از برخی سیاست‌ها افزود: ما بارها گفته‌ایم و باز هم می‌گوییم که مشکلی با مال‌های بزرگ نداریم، اما از زمانی که اتحادیه فضای مجازی و فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‌وجود آمدند، تبلیغات گسترده و انحصاری در دست آنها قرار گرفت. چرا هیچ‌کس از عملکرد این فروشگاه‌ها و تاثیر آنها بر بازار نظارت نمی‌کند؟
تبلیغات و ناعدالتی در بازار
وی ادامه داد: امروز اگر یک فروشگاه کوچک لوازم‌خانگی نرخ مصرف‌کننده را روی کالاهای خود درج نکند، جریمه‌های سنگین اعمال می‌شود. در حالی که در فروشگاه‌های بزرگ و زنجیره‌ای، همین موارد بدون نظارت باقی مانده است. چرا قوانین برای همه یکسان اجرا نمی‌شود؟
پازوکی همچنین درباره نقش سامانه‌های مختلف در فروش کالا گفت: ما با سامانه جامع تجارت یا سامانه‌های مشابه مشکلی نداریم، اما درخواست داریم که این سامانه‌ها تسهیلگر باشند، نه اینکه مانع فروش کالای ایرانی شوند. قوانین باید به‌گونه‌ای اجرا شوند که مصرف‌کننده به‌سمت خرید کالای قاچاق نرود.
نقش فروشندگان در حمایت از تولید ملی
رئیس اتحادیه فروشندگان لوازم‌خانگی تصریح کرد: فروشندگان لوازم‌خانگی طی ۵ سال گذشته با بیش از ۲۲هزار واحد صنفی در سراسر کشور، به فروش و حمایت از کالای ایرانی کمک کرده‌اند. با این حال، تبلیغات گسترده فروشگاه‌های زنجیره‌ای و هزینه‌های بالای بیلبوردها و تبلیغات صدا و سیما، فشار مضاعفی بر فروشگاه‌های کوچک وارد کرده است.
وی تاکید کرد: ما فروشگاه‌داران، بدون تبلیغات، سال‌ها با اعتبار و اطمینان مشتریان محلی کار کرده‌ایم. این ما بودیم که کالا را به خانه‌ها بردیم و تولیدکننده را حمایت کردیم. حالا چرا باید چنین ناعدالتی‌هایی در حق ما انجام شود؟
تولید، انحصار و آینده بازار
پازوکی درباره انحصار در بازار لوازم‌خانگی اظهار کرد: تولیدکنندگان در سال‌های اخیر فضایی برای رشد پیدا کردند و به‌سمت تکنولوژی روز دنیا حرکت کردند. اما این رشد باید با باز شدن میدان رقابت و واردات تکنولوژی‌های پیشرفته همراه باشد. اگر قرار بر آزادسازی واردات لوازم‌خانگی باشد، باید در راستای ارتقای تولید داخلی این امر انجام گیرد.
وی بااشاره به پیشرفت‌هایی که در صنعت لوازم‌خانگی داخلی رخ داده است، گفت: کیفیت محصولات داخلی بهبود یافته و خدمات پس از فروش نیز تقویت شده است. اما تبلیغات گسترده تولیدکنندگان بزرگ و حمایت‌های غیرمنصفانه از برخی برندها، باعث فشار بر فروشگاه‌های کوچک شده است.
درخواست برای اجرای عادلانه قوانین
رئیس اتحادیه فروشندگان لوازم‌خانگی در پایان خاطرنشان کرد: قوانین باید به‌موقع اجرا شوند و نظارت بر اجرای آنها عادلانه باشد. اگر امروز از فروشگاه‌های کوچک انتظار رعایت تمام قوانین را داریم، همان نظارت و شفافیت باید برای فروشگاه‌های بزرگ نیز اعمال شود. همه ما در زنجیره تولید و توزیع نقش داریم و این زنجیره تنها زمانی موفق خواهد بود که همه در جایگاه خود به‌درستی عمل کنند.
چرخه معیوب فروش چکی و دست‌به‌دست شدن کالاها
احسان فدایی، کارشناس حوزه لوازم‌خانگی در رابطه با ابعاد مختلف آسیب‌های ناشی از گسترش مال‌های بزرگ به صمت گفت: در صورتی که سراها منجر به تعطیلی اصناف لوازم‌خانگی شوند، باید بدانیم که سراها در بهترین حالت ممکن آن‌هم در شهرهای بزرگ، امکان احداث ۲ فروشگاه را دارند که تعداد افراد شاغل در آنها هرگز با اشتغالزایی که واحدهای کوچک لوازم‌خانگی دارند، قابل‌مقایسه نیست. بنا بر اعلام بانک مرکزی، در شش‌ماهه نخست سال ۱۴۰۲ حدود ۱۶هزار میلیارد تومان تسهیلات به ۵۵ شرکت تولیدکننده لوازم‌خانگی پرداخت شده است، در حالی که این ۵۵ شرکت بزرگ بیش از ۱۰۰ هزار اشتغال ایجاد کرده‌اند و در همین مدت، تنها به سرای ایرانی، ۲ هزار میلیارد تومان تسهیلات داده شده است.
وی باتوجه به اهمیت حضور مال‌های بزرگ با گذر زمان و افزایش جمعیت بیان کرد: بی‌شک در دنیای امروز وجود مال‌های بزرگ در همه حوزه‌ها از لوازم‌خانگی گرفته تا پوشاک، امری اجتناب‌ناپذیر است، اما نکته حائزاهمیت، ایجاد یک فضای رقابتی منصفانه میان مال‌های بزرگ و خرده‌فروشان است. درست این است که این مجموعه‌ها خارج از شهرها احداث شوند تا این موقعیت مکانی، برای مغازه‌هایی که به‌اصطلاح زنجیره خرده‌فروشی هستند، مزیت رقابتی به‌شمار رود. در این شرایط مردم قدرت انتخاب دارند که مسافتی طولانی را با صرف هزینه طی کرده و در مقابل کالایی با تخفیف موردنظر خریداری کنند یا از مغازه‌ای در نزدیکی محل زندگی خود، کالای موردنیازشان را بخرند.
این کارشناس در نهایت بااشاره به خرید اقساطی و تسهیلات بانک‌ها گفت: تنها در سال ۱۴۰۱ آن هم در شرایطی که ۳۵درصد بازار را کالای قاچاق تشکیل داده و با کاهش قدرت خرید مردم مواجهیم، وزارت صمت مجوز تولید ۲۴۳میلیون دستگاه لوازم‌خانگی را صادر کرده است. تولیدکننده با ارائه آمار افزایش تولید از بانک مرکزی تسهیلات دریافت می‌کند. این آمار یعنی با حساب جمعیت ۸۵ میلیونی ایران، سرانه هر ایرانی ۳ دستگاه لوازم‌خانگی در سال ۱۴۰۱ بوده است. به‌نظر شما در شرایط رکود بازار، این میزان کالا به‌فروش می‌رسد؟ در نتیجه پول کشور صرف تولید کالاهایی می‌شود که در نهایت با رسوب همراه است. سیاست‌گذاری و ریل‌گذاری غلط در صنعت لوازم‌خانگی که تنها به‌دنبال آمار درمانی بوده، باعث شد تولیدکنندگان در نامه‌ای که برای ممنوعیت واردات نوشته شده، بر تولیدات کمی خود تاکید کنند. در واقع این سیکل معیوب است و اکنون تولیدکننده آن‌قدر با افزایش تولید و رسوب کالا در انبارها مواجه است که بی‌شک جنس خود را به هر خریداری خواهد فروخت. پرداخت خریدارها نیز همه به‌صورت چکی است، این چرخه فروش چکی و دست‌به‌دست شدن کالاها در نقطه‌ای قفل می‌شود و آن روز که دور نیست، اتفاقات بدی در صنعت رخ خواهد داد.
سخن پایانی
تبلیغات گسترده تلویزیونی که توسط فروشگاه‌های بزرگ و مال‌ها در بازار لوازم‌خانگی انجام می‌شود، علاوه بر ایجاد انحصار در توزیع، باعث افزایش قیمت‌ها و کاهش رقابت در بازار می‌شود. این تبلیغات با نمایش تخفیف‌های بزرگ و شرایط جذاب، بسیاری از مصرف‌کنندگان را فریب می‌دهند و به آنها این تصور را می‌دهند که در حال خرید با قیمت‌های مناسب هستند. در واقع، این روش‌ها به‌نفع فروشگاه‌های بزرگ است و در نهایت به‌ضرر مصرف‌کنندگان تمام می‌شود. برای مقابله با این مشکلات، نیاز به نظارت بیشتر بر تبلیغات تلویزیونی و تنظیم قوانین برای جلوگیری از فریب مصرف‌کنندگان وجود دارد.
