اهمیت اقتصادی یشم میانمار

استخراج یشم یکی از منابع اصلی درآمد دولت و مردم میانمار است. بسیاری از مردم این کشور به‌طورمستقیم یا غیرمستقیم به این صنعت وابسته هستند. یشم میانماری به بازارهای جهانی از جمله چین، ایالات‌متحده و اروپا صادر می‌شود و ارزآوری قابل‌توجهی برای این کشور دارد. یشم در صنایع‌دستی میانمار نیز کاربرد گسترده‌ای دارد و محصولات ساخته‌شده از آن به‌عنوان سوغات و هدیه بسیار محبوب هستند. معادن یشم میانمار اغلب به‌صورت سنتی و با استفاده از ابزارهای ابتدایی اداره می‌شوند که این امر خطر ریزش، انفجار و سایر حوادث را افزایش می‌دهد. استخراج یشم به تخریب محیط‌زیست، آلودگی آب و خاک و از بین رفتن پوشش گیاهی منجر می‌شود. متاسفانه، بسیاری از کودکان در معادن یشم کار می‌کنند و در معرض خطرات جدی قرار دارند. برخی معادن یشم تحت‌کنترل گروه‌های مسلح قرار دارند که این امر منجر به درگیری و ناامنی در منطقه می‌شود. آینده معادن یشم میانمار با چالش‌های جدی روبه‌رو است. برای توسعه پایدار این صنعت، لازم است اقداماتی در راستای بهبود ایمنی، حفاظت از محیط‌زیست و بهبود شرایط کار کارگران انجام شود. همچنین، باید به‌دنبال راه‌های جایگزین برای ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی در این مناطق بود.

موگوک، دره یاقوت‌ها

میانمار (برمه) کشوری شگفت‌انگیز با جمعیتی فوق‌العاده متنوع است. این کشور با چین، هند، تایلند، لائوس و بنگلادش همسایه است. میانمار حدود ۶۰میلیون نفر جمعیت دارد که شامل قومیت‌ها و گویش‌های متعدد است. دولت ۱۳۵ گروه قومی را به‌رسمیت می‌شناسد که برمه‌ها (Burmese) اکثریت آنها را تشکیل می‌دهند. منطقه موگوک (Mogok) با طبیعتی زیبا و خیره‌کننده با ایالت Shan هم‌مرز است و محل زندگی قومیت‌های مختلف بوده، اما چیزی که باعث شهرت جهانی این منطقه شده، گوهرسنگ یاقوت است.

در دهه ۱۸۷۰، در زمان سلطنت شاه میندون (Mindon) (۱۸۵۳-۱۸۷۸)، فرانسوی‌ها و انگلیسی‌ها در حال ساختن امپراتوری‌های استعماری خود در آسیا بودند. نماینده فرانسوی‌ها از پادشاه برمه دیدن کرد و از او پرسید که چقدر می‌خواهد تا به برخی شرکت‌های فرانسوی اجازه دهد در موگوک استخراج یاقوت کنند. سپس پادشاه برمه یاقوتی را به مرد فرانسوی نشان داد و از او پرسید که ارزش آن را چقدر تخمین می‌زند. مرد فرانسوی که هرگز چنین گوهر زیبایی را ندیده بود، گفت که نمی‌توان ارزش چنین گوهر استثنایی را تخمین زد. پادشاه برمه پاسخ داد: اگر نمی‌توانید تخمینی برای نرخ آن سنگ به من بدهید، چگونه انتظار دارید که من برای معدنی که آن را تولید کرده است به شما قیمتی اعلام کنم؟ مرد فرانسوی دیگر هیچ پاسخی برای این سوال نداشت و رفت.

بعدا انگلیسی‌ها از علاقه فرانسوی‌ها به موگوک و برمه مطلع شدند و ترسیدند که فرانسوی‌ها منطقه را به‌دست گرفته و دسترسی به چین را کنترل کنند. آنها با حمایت کنسرسیومی از تاجران جواهرات مستقر در لندن، حمله به برمه را برنامه‌ریزی کردند که یکی از اهداف اصلی آن، کنترل موگوک و معادن یاقوت آن بود.

در سال ۱۸۸۶، بریتانیا موفق شد شمال برمه را تصرف کند. در سال ۱۸۸۹، آنها شرکت Burma Ruby Mines Ltd. را تشکیل دادند. آنها کارخانه‌های شست‌وشو و سایر روش‌های مکانیزه استخراج معدن را در آنجا معرفی کردند و در واقع شهر موگوک را به‌سمت معادن آبرفتی سوق دادند. علاقه فوق‌العاده به سهام این شرکت باعث شد تا جنگ جهانی اول سودآور باشد. این شرکت کارهای زیادی برای تبلیغ یاقوت‌های برمه‌ای در اروپا و سراسر جهان انجام داد. با این حال، مشکلات متعددی از جمله سیل و سرقت وجود داشت. همچنین، ورود یاقوت مصنوعی باعث ترس گسترده و کاهش شدید قیمت‌ها در بازار شد. این مشکلات در نهایت باعث شد تا شرکت در سال ۱۹۳۱ معادن را رها کند.

در دهه ۱۹۵۰، نویسنده و جهانگرد فرانسوی جوزف کسل (Joseph Kessel) از معادن بازدید کرد و تحت‌تاثیر آنها رمان « موگوک، دره یاقوت‌ها» را نوشت. این امر باعث افزایش شناخت عمومی موگوک به‌عنوان خاستگاه بهترین یاقوت‌های سرخ جهان، به‌ویژه در میان فرانسوی‌ها شد.

استخراج محلی به روش‌های سابق

پس از خروج شرکت Burma Ruby Mines Ltd از منطقه، استخراج محلی به روش‌های سابق و کوچک‌مقیاس خود بازگشت. اگرچه به‌اندازه تولید در مقیاس بزرگ پربازده نبود، اما ثابت کردند که مقرون به‌صرفه‌تر و پایدارتر است. زمانی که دولت معادن را در سال ۱۹۶۹ ملی کرد، قاچاق بیداد می‌کرد.

در سال ۱۹۹۰، مقررات استخراج معدن تسهیل شد و اجازه به سرمایه‌گذاری مشترک داد. امروزه سرمایه‌گذاری‌های مشترک متعددی بین شرکت‌های خصوصی و دولت و همچنین سرمایه‌گذاری‌های خصوصی و خارجی در معادن پیدا می‌کنیم.

یاقوت و اسپینل عمدتا توسط رویدادهای دگرگونی ـ شرایطی که رشته‌های کوهستانی را تشکیل می‌دهند ـ با سنگ‌هایی که توسط گرما و فشار منطقه‌ای تغییر می‌کنند، تشکیل می‌شوند. یکی از این رویدادهای غول‌پیکر زمین زمانی رخ داد که صفحه هند با آسیا برخورد کرد. نیروی عظیم این برخورد، باعث ایجاد کوه‌های هیمالیا و یک شرایط زمین‌شناسی شد که امکان تشکیل بسیاری از سنگ‌های قیمتی از جمله یاقوت، سافایر و اسپینل را فراهم کرد.

یاقوت و اسپینل معمولا در سنگ مرمر یافت می‌شوند. رسوبات مرتبط با برخورد بین آسیا و هند در چندین مکان یافت می‌شود: در تاجیکستان، افغانستان و پاکستان در سمت غربی، نپال در مرکز و ویتنام و میانمار در سمت شرقی. از آنجایی که منشأ زمین‌شناسی آنها بسیار مشابه است، سنگ‌های این ذخایر دارای ویژگی‌های مشترک زیادی هستند. این چالش‌های جذابی را برای گوهرشناسانی که روی تعیین مبدأ گوهرسنگ‌ها از جمله یاقوت کار می‌کنند، ایجاد می‌کند.

گرما و فشار، سنگ‌آهک را طی برخورد زمین‌شناسی صفحات هند و آسیا به مرمر تبدیل کرد. طی آن رویداد دگرگونی، سیالات غنی از نمک و دی‌اکسیدکربن، ناشی از تبخیر نیز به‌حرکت درآمدند. برهم‌کنش بین این سیالات و رسوبات مرمر باعث ایجاد واکنش‌هایی شد که عناصری مانند آلومینیوم، کروم، منیزیم و وانادیم را آزاد کرد. هنگامی که منیزیم وجود داشت، ترکیبات به‌صورت اسپینل متبلور شدند. در غیر این صورت، یاقوت‌ها در حفره‌ها و شکاف‌ها ایجاد می‌شوند. از سوی دیگر، سافایرهای آبی با نفوذهای آذرین همراه است و از رابطه بین نفوذهای آذرین و سنگ دگرگونی به نام متاسوماتیسم (metasomatism) تشکیل می‌شوند.

سنگ یشم چیست؟

سنگ یشم (جید یا jade) نامی است که بین دو کانی متفاوت مشترک است، نفریت یک سیلیکات منیزیم و کلسیوم و جیدیت یک سیلیکات آلومینیوم و سدیم. در گذشته از خواص سنگ یشم برای ارتباط با عالم کیهانی یا حتی پزشکی نیز استفاده می‌شد. این کانی با ساختار بلوری درهم‌پیچیده و متصل به هم موجب شده تا در حکاکی و کاروینگ بسیار مناسب باشد و در رنگ‌های باکیفیت نرخ سنگ یشم جیدیت اصل بسیار بالا ببرد.

یشم امروزه به 2 نوع جیدیت (یشم سخت و گرانبها) و نفریت (یشم ارزان‌قیمت) تقسیم‌بندی می‌شود. جیل هابز، گوهرشناس خاطرنشان می‌کند؛ چینی‌ها این دو سنگ را از هم متمایز می‌کردند: نفریت در جایگاه yu شناخته می‌شد، در حالی که جیدیت از برمه به‌عنوان fei-ts’ui شناخته می‌شد. با این حال، بازرگانان اروپایی که در این زمان با چین تجارت می‌کردند، هر دو سنگ را به‌دلیل شباهت‌های ظاهری، تحت‌عنوان رایج «یشم یا جید (jade)» دسته‌بندی کردند. تا سال ۱۸۶۳ بود که آلکسیس دامور، کانی‌شناس فرانسوی، یشم را به‌عنوان 2 کانی متمایز تشخیص داد ـ یشم و نفریت. اصطلاح «جیدیت (jadeite)» پس از یشم ابداع شد.

تاریخچه سنگ‌یشم

در مشرق‌زمین سنگ یشم همواره معنایی عرفانی داشته تا جایی که نخستین حکاکی‌های یافت‌شده روی یشم مربوط به دوران نوسنگی بوده است. بیش از 5 هزار سال قبل از میلاد، چینی‌ها از سنگ‌یشم به‌علت سختی مناسب، از آن در مجسمه‌سازی و ابزار و جواهرات استفاده می‌کردند. در واقع از آنجایی که سنگ جید دارای رنگ‌های متفاوت و همچنین بعد از صیقل دادن دارای جلا است و درخشانی خاصی پیدا می‌کند، در جواهرسازی چه به‌عنوان دستبند و چه مهره استفاده می‌شد. حکاکی روی سنگ‌یشم در هر فرهنگی معنای متفاوتی دارد. مسلمانان آیات کتاب خود را روی آن حکاکی می‌کردند و در مکزیک و امریکای‌جنوبی، جایگاه ویژه‌ای داشت و آن را نماد آب و زندگی می‌پنداشتند. در چین نیز از اشکال مختلف سنگ یشم به‌منظور بخت خوب، طول عمر و عشق استفاده می‌شد.

در تخت‌جمشید نیز، جامی پایه‌دار از یشم با کتیبه‌ای به نام خشایارشاه پیدا شد که روی لبه آن 12 سر قو حکاکی شده است. از هزاره قبل از میلاد تا همین دوران معاصر، یشم سین‌کیانگ (که قبلا جزو قلمرو ایران بود)، معروف‌ترین، بهترین و بزرگ‌ترین مکان یشم جهان ‌بوده، باوجود آنکه در ایران این کانی، گوهرهای بسیاری چون زمرد، مروارید و یاقوت … را به‌عنوان خود داشت، در چین این یشم سین‌کیانگ بود که مورد طلب خرد و کلان قرار داشت. از خاندان‌های سلطنتی تا هر کسی که توانایی مالی داشت (همچو امروزه)، به‌دنبال به‌دست آوردن قطعه از یشم = نماد بهشت و این یکی از دلایل مهمی ‌بوده است که چینیان چشم طمع به سرزمین بزرگ و ثروتمند سین‌کیانگ داشتند و برای به‌دست آوردن آن، جانفشانی‌ها کردند.

قمار یشم در چین

امروزه این کانی نزد چینی‌ها بیشتر شبیه به قمار شده، زیرا دیدن زیر پوسته اکسیداسیون راف جید نتراشیده غیرممکن است و معمولا تیکه‌ای از آن را کنده (که به آن پنجره گویند) یا آن را از وسط دو نصف می‌کنند تا ریسک خرید پایین بیاید. گاهی هم ممکن است از قسمت خوب آن برش خورده باشد که اینجا دلیل استفاده از واژه قمار یشم به‌میان می‌آید. هنگام خرید یشم گرانبها یا جیدیت در چین اگر در منبع نور چراغ رنگ خوبی بدهد، نرخ آن تا 2 میلیون دلار بابت هر کیلو نیز می‌رسد! باید توجه کنید که سنگ‌خام جیدیت را حتما با حضور یک کارشناس باتجربه خرید کنید و از خریدهای اینترنتی بدون شناسنامه به‌شکل جدی بپرهیزید.

سخن پایانی

یشم سبز یک نوع ماده معدنی است و دارای رنگ‌های گوناگون از جمله سبز، زرد کمرنگ، سفید، بنفش و قرمز است. یشم سبز که ساختار آن سبز است، بسیار کمیاب و گرانبها است. برای تشخیص خلوص رنگی یشم سبز از دستگاهی به نام دیکروسکوپ استفاده می‌شود.

یشم در 3 درجه A، B و C دسته‌بندی می‌شود. جید نوع A کاملا طبیعی است و رنگ آن نیز کاملا خالص است. سنگ‌های با گرید B و C یشم نسبت به گرید  A نرخ مناسب‌تری دارند، اما در محیط آزمایشگاه تحت تغییرات شیمیایی قرار گرفته‌اند و کاملا طبیعی نیستند.