بر همین اساس اخذ تصمیم و تنظیم برنامه‌های درست در حوزه کشاورزی اهمیتی استراتژیک دارد. در اخذ تصمیم و تدوین برنامه‌‌ها نیز آنچه مبنا قرار می‌گیرد، آمار و داده‌های آماری از وضعیت حاکم بر حوزه کشاورزی است. با این توضیح اهمیت آمار و نظام آماری در ساختار کشاورزی در مرحله اول و اقتصاد در مرحله دوم تا حدودی نمایان شده است؛ اهمیتی که مسئولان کشور نیز به‌خوبی آن را درک کرده‌اند؛ به‌طوری که مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری پس از ورود به پاستور، اجرای سرشماری عمومی کشاورزی را در صدر دستورات خود قرار داده و ابلاغ کرده و مرکز آمار نیز ۱۲ آبان جاری اجرای آن را کلید می‌زند. صمت در این گزارش درباره نظام آماری کشاورزی و کم‌وکیف ششمین سرشماری عمومی این حوزه با ابوطالب عزیزی، مدیر دفتر آمارهای کشاورزی مرکز آمار و رئیس ستاد ششمین سرشماری عمومی کشاورزی به گفت‌وگو نشسته که در ادامه می‌خوانید.

به‌عنوان سوال نخست بفرمایید اهمیت آمار و نظام آماری در حوزه کشاورزی چیست؟

کشاورزی در تمام کشورها حوزه‌ای بااهمیت چه به‌لحاظ اقتصادی و چه به‌لحاظ امنیتی است و ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. ایران کشوری چهارفصل و تنوع محصولات کشاورزی در نقاط گوناگون آن زیاد است. اکثر تولیدات کشاورزی ما در محیط باز انجام می‌شود. البته در دهه‌های اخیر واحدهای کشاورزی کارگاهی که در محیط کنترل‌شده فعالیت می‌کنند، گسترش یافته است. به‌دلیل شرایط اقلیمی و جوی که در کشور حاکم است و نیز استقرار ما در منطقه نیمه‌خشک جهان، در بخش کشاورزی آمار و مدیریت داده‌ها اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. بخش کشاورزی بخشی بسیار مهم است و با امنیت غذایی جامعه سروکار دارد؛ بر همین اساس باید تا حد امکان آمارهایی بادقت بیشتر و با صرف زمان کمتر تولید کنیم و در اختیار برنامه‌ریزان قرار دهیم تا از نوسانات قیمتی ناشی از کمبود یا فزونی تولید جلوگیری شود. در نبود نظام آماری و داده‌ای مطلوب، گاهی محصولی آنقدر کم تولید می‌شود که قیمت آن در بازار بسیار بالا می‌رود و مصرف‌کننده در فشار قرار می‌گیرد و گاهی آنقدر میزان تولید بالاست که محصول روی دست کشاورز می‌ماند و کشاورز متضرر می‌شود.

گاهی آمارهایی که منتشر می‌شود، با شرایط واقعی جامعه مطابقت ندارد. این عدم تطابق را چگونه می‌توان توجیه کرد؟ در بخش کشاورزی آمارها را متناسب و دقیق می‌دانید؟

واقعیت این است که ما در برخی از حوزه‌ها آمار دقیق و بهنگامی تولید می‌کنیم، اما در برخی از حوزه‌ها به‌واسطه مشکلاتی که وجود دارد، آمارها هرچند دقیق هستند، اما بهنگام و بروز نیستند. من نزدیک 3 دهه است که در حوزه آمارهای کشاورزی در مرکز آمار فعالیت می‌کنم، کاملا از روند فعالیت جمع‌آوری آمار در مرکز آمار آگاه هستم و به‌نوعی می‌دانم چه بخش از آمارها به واقعیت نزدیک است و چه مقدار از آمارها در تناقض با واقعیت‌هاست. اما در مجموع درباره آمارهای کشاورزی مرکز آمار می‌توانیم این ادعا را داشته باشیم که آمارهای تولیدی این مرکز به‌لحاظ دقت بسیار دقیق است، اما به لحاظ بهنگام بودن می‌توانم ضعف آمارهای تولیدی مرکز را بپذیرم و در واقع ادعایی در این مورد نداریم. مثلا در بخش زراعت و باغداری به‌دلیل مشکلات اعتبارات، نمی‌توانیم آمارهای روزآمد تولید کنیم، اما در حوزه دامپروری در چند سال گذشته اتفاقات خوبی رقم خورده است؛ به‌گونه‌ای که ما اکنون آمارهای فصلی از تولیدات دام سبک و سنگین تولید می‌کنیم و معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی از آمارهای تولیدی ما استفاده می‌کند. البته مرکز آمار در حال اجرای برنامه‌های جدیدی است که امیدواریم در چند سال آینده به‌نتیجه برسد و در نهایت در حوزه زراعت و باغداری هم آمارهایی بهنگام ارائه کنیم.

در روند آمارگیری در حوزه دامپروری چگونه عمل می‌شود که آمار این بخش را دقیق‌تر و نزدیک‌تر به واقعیت ارزیابی می‌کنید؟

در این آمارگیری‌ها ما آمارهایی از تمامی چرخه تولید گوشت قرمز و طیور یعنی از بهره‌برداری تا کشتارگاه تهیه و برای سیاست‌گذاری مطلوب به نهادهای متبوع ارجاع می‌دهیم. حتی اگر اطلاعات و اخبار سال‌های گذشته را مرور کنید، درمی‌یابید در دوره‌هایی (سال ۱۳۹۷ و 1402) که کمبود گوشت یا مرغ در بازار ایجاد شده بود، ما پیش از آن هشدارهایی را در این زمینه به نهادهای مسئول داده بودیم.

چرا گاهی داده‌های مرکز آمار با داده‌های مراکز آماری دیگر متفاوت است؟

در مجموع باید تاکید کنم ماده ۱۰ قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور تاکید می‌کند: «به‌منظور یکپارچه‌سازی، ساماندهی و رفع موازی‌کاری در نظام آماری کشور، مرکز آمار ایران مرجع رسمی تهیه، اعلام و انتشار آمارهای رسمی کشور است.» این قانون سال ۹۵ تصویب و ابلاغ شده و در واقع قانون‌گذار با این مقرره دائمی در واقع حجت را تمام و مرجعیت آماری کشور را مشخص کرده است؛ بنابراین باید تمام نهادها و سازمان ها به آن پایبند باشند، اما اینکه چرا برخی‌ها به آن پایبند نیستند از این مسئله ناشی می‌شود که برخی قوانین ما باوجود جامعیت و مطلوبیت در مرحله اجرا تحت تفاسیر خاص قرار می‌گیرند و عده‌ای با همین تفاسیر از اجرای قانون سر باز می‌زنند.

اختلافات آماری موجود در حوزه کشاورزی هم از همین مسئله نشأت می‌گیرد؟

اختلاف‌های آماری بین مرکز آمار ایران و سایر دستگاه‌ها وجود دارد. به‌طور مثال رشد فصلی بخش کشاورزی سال گذشته توسط مرکز آمار ایران منفی گزارش شده بود که با واقعیت‌های جامعه واقعاً منطبق بود. سال گذشته تولید گندم کاهشی و خرید تضمینی گندم نیز پایین بود، اما در سال جاری رشد اقتصادی فصل بهار بخش کشاورزی اعلام‌شده از طرف مرکز آمار مثبت اعلام شده که این هم با شرایط مطابقت دارد.

 درمورد آمارهای حوزه کشاورزی، آمارها عمدتا ازسوی دو نهاد وزارت جهاد کشاورزی و مرکز آمار تهیه و تولید می‌شود که گاهی ممکن است اختلافاتی بین این آمارها وجود داشته باشد. دلیل این اختلاف را می‌توان روش‌های تولید آمار دانست؛ توضیح اینکه ما در مرکز آمار پایبند به تولید داده براساس استانداردهای نظام آماری کشور و حتی مجامع بین‌‌المللی هستیم؛ مثلا ما در مرکز در اجرای طرح‌های آماری به اصولی چون طرح فنی، زمان اجرا، روش جمع‌آوری، کنترل داده‌ها، مشخص بودن زمان انتشار نتایج و... مقید هستیم. نهادی مستقل نظارت فنی را در کل فرآیند انجام می‌دهد و همین موارد سبب می‌شود داده‌های نهایی داده‌هایی دقیق و قابل‌اتکا باشند، اما بعضا آمارهایی که ازسوی وزارت جهاد اعلام می‌شود برمبنای برآوردهای کارشناسی است و تنها مسئله‌ای که می‌تواند این مشکل را حل کند، عمل به ماده ۱۰ قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور است.

 البته باید تاکید کنم آمارهای دقیق مرکز آمار هم برمبنای استانداردها و شیوه‌های اجرا درصدی خطا دارد؛ مثلا همین آمار‌های حوزه کشاورزی ما بین 5 تا 10 درصد خطا دارد که همین نکته در نهایت در شناسنامه طرح ذکر می‌شود.

نظام آماری حوزه کشاورزی در کشورهای دیگر چگونه عمل می‌کند و آیا می‌توان از الگوهای آنها برای ایران استفاده کرد؟

ما برای انجام سرشماری کشاورزی برنامه‌های دست‌کم ۲۰ کشور و سایت فائو را موردمطالعه قرار داده‌‌ایم. در این مطالعات دریافتیم، آمارهای ثبتی کشاورزی برخی کشورها از جمله کشورهای حوزه اسکاندیناوی کارآمد و مطلوب است؛ مثلا در دانمارک ثبتی به‌نام ثبت دام وجود دارد که کارش ثبت تمام مراحل زندگی یک دام است؛ یعنی دام از زمانی که متولد می‌‌شود، اینکه چه مقدار شیر می‌دهد، زادوولد آن و... در آن ثبت می‌شود. آنقدر ثبت آمار در این کشورها مهم است که گاهی برای محک زدن عملکرد ثبت‌های گوناگون، سرشماری‌های کشاورزی نیز طبق برنامه انجام می‌شود و از آن برای ارزیابی کل داده‌های گردآوری و ثبت‌شده استفاده می‌شود. در این کشورها از آنجایی که سطح سواد و دسترسی‌های فناوری متفاوت است، بخش عمده‌ای از کار با استفاده از فناوری نظیر ثبت برخط آمار یا ارسال ایمیل و پست و خودتکمیلی انجام می‌شود و همین امر کار را تا حدودی آسان کرده است. نکته مهم اینکه از آنجایی که ضمانت اجرایی و در کل سختگیری‌های قانونی این مسائل در این کشورها بالا است، همراهی و مشارکت مردم نیز در اجرای طرح‌ها بیشتر از کشور ما است.

شما در جایی به آمارهایی تحت عنوان آمارهای ثبتی اشاره کردید. این آمارها چه تفاوت‌هایی با داده‌های مرکز آمار دارند؟

آمارهای ثبتی آمارهایی هستند که دستگاه‌ها برای تامین نیاز خود تولید می‌کنند و در ادامه مرکز آمار این ثبت‌ها را شناسایی و اطلاعات را از دستگاه‌ها دریافت می‌کند؛ به‌نوعی ارزش‌افزوده داده‌ها را بیشتر و از آنها جداول متقاطع آماری استخراج می‌کند. به‌بیان شفاف‌تر مرکز آمار داده‌های ثبتی مراکز گوناگون را طبق فرآیند نظام آماری کشور به داده‌های آماری تبدیل و منتشر می‌کند. البته مرکز آمار پروژه‌های ثبتی خوبی را نیز با همکاری برخی نهادها اجرا کرده است؛ از جمله ثبت جامعه عشایری کوچنده با کمک سازمان امور عشایری. از آنجایی که این جامعه تحت مدیریت و حمایت سازمان امور عشایری است، اطلاعات ثبتی خوبی درباره آن به دست آمده، به‌طوری که ترجیح دادیم سرشماری این بخش را انجام ندهیم و به آمارهای ثبتی آن اعتماد کنیم. البته اجرا و به نتیجه رسیدن این طرح ۲، ۳ سال طول کشیده است. در هر حال جمع‌آوری داده‌های ثبتی هزینه کمتری دارد و اگر ما خواهان نظام آماری جامع، دقیق و مطلوبی هستیم باید ثبت آماری‌مان را دقیق‌تر و قوی‌تر کنیم و این امر هم مستلزم تعامل و همکاری نهادها و جریان‌یابی بیشتر داده‌های ثبتی به سمت مرکز آمار است. امیدواریم در نهایت به جایی برسیم که وقتی صراحت قانونی وجود دارد، آمار دستگاه‌ها با توان کارشناسی کارشناسان مرکز آمار مورد بررسی قرار گیرد و تحت نظارت مرکز به انتشار برسد؛ البته قانون تاکید دارد دستگاه‌ها می‌توانند آمارهای تخصصی‌شان را برای خودشان تولید کنند، اما اجازه انتشار عمومی آن را ندارند. در هر حال نظارت مرجع اصلی آمار بر آمارهای تولیدی دستگاه‌هاو نهادهای دیگر اصلی است که باید جدی گرفته شود و در تمام نظام‌های آماری دنیا نیز همین رویه حاکم است و آمارهای ثبتی نهادها در نهایت باید به تایید مرجع رسمی آمار برسد.

بد نیست اینجا گلایه‌ای از دستگاه‌های کشور که دارای پایگاه‌های اطلاعاتی جامعی هستند داشته باشم؛ این نهادها یا داده‌ها را در اختیار مرکز آمار ایران قرار نمی‌دهند یا به‌سختی و در برخی مواقع ناقص در اختیار مرکز آمار قرار می‌دهند.

اندکی درباره روند ششمین سرشماری عمومی کشاورزی که قرار است از ۱۲ آبان آغاز شود، توضیح دهید؟

خوشبختانه در دولت جدید اعتقاد به ضرورت نظام آماری کشور پررنگ‌تر شده است؛ بر همین مبنا رئیس‌جمهور محترم جناب دکتر پزشکیان بعد از استقرار در نهاد ریاست‌جمهوری انجام سرشماری کشاورزی را در صدر دستورات ابلاغ کرده است. بر همین مبنا ما در ماه جاری طرح بزرگ سرشماری عمومی کشاورزی را اجرا خواهیم کرد. طی اجرای این طرح به کلیه بهره‌برداران کشاورزی کشور مراجعه و اطلاعات تولیدات و بهره‌برداری‌های آنها طی بازه زمانی خاص را دریافت می‌کنیم. ما در این سرشماری که قسمتی از آن پیمایشی و قسمتی از آن تلفنی انجام می‌شود، سراغ تمام بهره‌برداران کشاورزی که شامل فعالان زراعی، باغی، دامی، تولید گلخانه‌ای، طیور، آبزی‌پروری و زنبور عسل و کرم ابریشم می‌شود، در سرتاسر نقاط کشور می‌رویم و تمام آمارهای فعالیت آنها (سطح زیر کشت، تعداد دام و...) را به‌اضافه مشخصات شخص بهره‌بردار (سن، سواد و...) ثبت می‌کنیم. در این رخداد مهم آماری، مرکز آمار تمامی بهره‌برداران حتی بهره‌برداری‌های مقیاس‌کوچک را سرشماری می‌کند. البته مطلوب ما این است که به جایی برسیم که کد ملی بهره‌بردار، کد زمین و فضای بهره‌‌برداری و... را با هم لینک کنیم و مشخصات جغرافیایی آن را داشته باشیم. اقداماتی در وزارت جهاد آغاز شده و ما نیز به‌دنبال هم‌افزایی با این نهاد هستیم تا در نهایت به آمارهای ثبتی دقیق مکان‌محور دست یابیم.

و سخن پایانی....

در تاریخ معاصر کشور ۵ سرشماری رسمی کشاورزی انجام شده که به‌ترتیب در سال‌های ۱۳۵۲، ۱۳۶۷، ۱۳۷۲، ۱۳۸۲و ۱۳۹۳ بوده و از 12 آبان نیز ششمین سرشماری این حوزه آغاز خواهد شد. ما در زمینه سرشماری کشاورزی در آسیا پیشرو و هم‌رده ژاپن و کره‌جنوبی هستیم. تجربه اقدامات آماری در حوزه کشاورزی نشان داده جامعه فعال این بخش همکاری خوبی با ماموران مرکز دارند و امیدواریم در این دوره این همکاری و اعتماد بیشتر شود و نگرانی‌هایی که گاه در زمینه ارائه آمار به چشم می‌خورد و به واقع محلی از اعراب ندارد، وجود نداشته باشد. مرکز آمار قانونی دارد که طی آن اطلاعات جمع‌آوری‌شده از افراد محرمانه تلقی می‌شود و نباید در اختیار هیچ فرد یا نهادی قرار گیرد و مرکز هم همیشه به این قانون پایبند بوده است. از بعد دیگر اگر نگرانی در زمینه مالیات و... وجود داشته باشد هم توجیهی ندارد، زیرا بخش کشاورزی معاف از مالیات است. بر همین مبنا درخواست ما از همه جامعه فعال در حوزه کشاورزی این است که با دقت و همراهی زیاد پاسخگوی سوالات ماموران باشند تا در نهایت آماری جامع و دقیق در اختیار تصمیم‌سازان قرار بگیرد.  در پایان از کشاورزان عزیز تقاضا دارم هنگام مراجعه ماموران، به نمادهای سرشماری که جلیقه و کارت شناسایی است، توجه کنند و حتما شماره ملی خود را برای سهولت ثبت اطلاعات و کاهش زمان تکمیل فرم‌ها در دسترس داشته باشند.