از نظر تکنولوژی، صنعت شکر در کشور وضعیت خوبی ندارد. در ایران درمجموع ۲۵ کارخانه تولید شکر چغندری و ۹ کارخانه شکر نیشکری تاسیس شده است. عمده تولید شکر کشور در کشت بهاره اتفاق می‌افتد. از مجموع ۸ میلیون چغندر ورودی به کارخانه‌های قند و شکر، بیش از ۷ میلیون معادل ۹۰ درصد مربوط به کشت بهاره و مابقی مربوط به کشت پاییزه است. نیاز سالانه کشور به مصرف شکر حدود ۲ تا ۲.۵ میلیون تن،اما مقدار تولید سالانه حدود ۱.۶ میلیون تن است. در همین حال، وزارت جهادکشاورزی از مرداد سال گذشته، تدوین سند خودکفایی قند و شکر با تاکید بر کشت پاییزه و افزایش بهره‌وری در این بخش را در دستور کار دارد. صمت در این گزارش به شرایط روز تولید و بازار شکر پرداخته است.

مشکلات، سد راه خودکفایی

طی سال‌های اخیر این صنعت به‌واسطه واردات بی‌رویه، تکنولوژی قدیمی، هزینه مواد اولیه و همچنین نبود برنامه‌های مسنجم برای کشت دوفصلی دچار نقصان و زیان شده است. در این ‌بین، برخی از تولیدکنندگان معتقد هستند که برای رسیدن به خودکفایی شکر، تا سال ۱۴۰۴ باید رویه مدیریت این حوزه تغییر کند، چرا که به باور این عده تصمیم‌گیری‌های نادرست و بی‌منطق از مهم‌ترین دلایل عدم‌خودکفایی در این صنعت است. برخی نیز معتقدند گاهی مسئولان بدون حضور تشکل‌های تخصصی تصمیماتی را می‌گیرند که در نهایت به ضرر تولید و تولیدکننده است.

از سوی دیگر، در حال‌ حاضر ۶۰ درصد شکر موردنیاز کشور از طریق چغندر و ۴۰ درصد از طریق نیشکر تامین می‌شود. باتوجه به شرایط اقلیمی کشور، 2 عامل خشکسالی و نبود فناوری‌های نوین باعث شده که نتوانیم آن‌طور که شایسته این صنعت است، در عرصه چغندر و نیشکر به شکوفایی لازم دست ‌یابیم و در زمینه تولید و تامین شکر موردنیاز کشور خودکفا شویم، بنابراین واردات این کالا در مقاطعی از دغدغه‌های دولت به‌شمار می‌رود. به‌طورکلی در کشور حدود ۳۵ کارخانه تولید شکر وجود دارد که ۹۰ درصد از این کارخانه‌ها خارج از استان خوزستان واقع شده‌اند و عمدتا با چغندر بهاره محصول نهایی را تولید می‌کنند. چنانچه ذکر شد، مسئله خشکسالی تاثیر زیادی در تولید و بهره‌وری این صنعت دارد و متاسفانه این مسئله در هر 2 نوع چغندر بهاره و پاییزه وجود دارد و از سویی، فناوری این صنعت قدمت ۶۰ ساله دارد و این موضوع تاثیر زیادی بر بازدهی این محصول گذاشته است. طی سال‌های اخیر بیشتر تمرکز کارخانه‌ها بر نوسازی و بازسازی بوده است و از واردات فناوری‌های نوین به‌دلیل تحریم و هزینه‌های بالا غفلت کرده‌اند. به هر روی، 2 عامل خشکسالی و فقدان فناوری و مکانیزاسیون عوامل تاثیرگذار در عدم‌رشد این صنعت محسوب می‌شود.

الزام کشاورزان به کشت قراردادی چغندر

در چرخه تولید قند و شکر مهم‌ترین گام، تامین نهاده‌های اولیه آن یعنی چغندرقند و نیشکر است، به‌همین دلیل این صنعت وابستگی بسیار شدیدی به بخش کشاورزی دارد و توانایی‌ها و ظرفیت‌های موجود در زمینه زراعت این محصولات به‌شکل مستقیم روی این صنعت تاثیرگذار است. در این بین، سهم هریک از نهاده‌های چغندرقند و نیشکر در میزان تولید قند و شکر به‌ترتیب ۵۲ و ۴۸ درصد است.باتوجه به سرانه مصرف شکر در کشور که حدود ۳۰ کیلوگرم برای هر نفر در سال است، میزان نیاز به شکر سالانه معادل ۲.۵ تا ۳.۵ میلیون تن برآورد می‌شود. براساس آمارها در سال ۱۳۹۹ ، میزان تولید شکر یک میلیون و ۶۰۰ هزار تن و واردات آن یک میلیون تن بوده است. باتوجه به اینکه، بررسی ظرفیت‌های طبیعی کشور نشان‌دهنده آن است که امکان خودکفایی قند و شکر در کشور وجود دارد، وزارت جهاد کشاورزی اقدام به تدوین سند خودکفایی قند و شکر با تاکید بر کشت پاییزه و افزایش بهره‌وری در این بخش کرده است. با اجرای این طرح، ضمن خودکفایی در تامین شکر، در هر هکتار به‌اندازه 3برابر شکر علوفه به‌دست می‌آید که موجب رونق تولید شیر و گوشت کشور خواهد شد. هدایت کشاورزان در راستای عقد قرارداد با کارخانجات قند برای کشت چغندر در قالب قرارداد و جلوگیری از کشت آزاد آن از جمله اقدامات در این راستا است.

اختلاف تولید و نیاز بازار شکر

سال گذشته شکر استحصال‌شده از چغندرقند و نیشکر تولیدی کشور یک‌میلیون و ۴۴۰ هزار تن بود. امسال هم باتوجه به شرایط اقلیمی و بارندگی پیش‌بینی می‌شود که حداقل دوباره به این عدد برسیم. براساس گزارش‌های منتشرشده از سوی وزارت جهاد کشاورزی پیش‌بینی می‌شود که کشت بهاره چغندرقند در سال زراعی جاری تا ۷۵ هزار هکتار باشد.

پیمان حصادی، مجری طرح گیاهان قندی وزارت جهاد کشاورزی درباره میزان تولید شکر در کشور به مهر گفت: سال گذشته شکر استحصال‌شده از چغندرقند و نیشکر تولیدی کشور، یک‌میلیون و ۴۴۰ هزار تن بود. امسال هم باتوجه به شرایط اقلیمی و بارندگی پیش‌بینی می‌شود که حداقل به این عدد برسیم. وی درباره نیاز سالانه کشور هم افزود: سالانه ایران به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار تن شکر نیاز دارد که باید باقی شکر موردنیاز وارد شود.

کاهش مصرف شکر

در 2 سال اخیر باتوجه به قدرت خرید مردم، مصرف سرانه شکر در کشور کاهش پیدا کرده است که این موضوع در مقابل سایر کالاهای اساسی مانند لبنیات و گوشت نمی‌تواند پدیده بدی باشد، زیرا آمار دیابت در کشور بالا است. در حال ‌حاضر سرانه مصرف شکر به‌ازای هر فرد ۲۴ کیلوگرم است که این عدد در سال‌ها قبل ۲۷ و پیش‌تر ۲۹ کیلوگرم بود.

مجری طرح گیاهان قندی وزارت جهاد کشاورزی عنوان کرد: تاکنون حدود ۷۰ هزار هکتار قرارداد کشت چغندرقند بهاره منعقد شده است و باتوجه به افزایش عملکرد تولید، پیش‌بینی می‌شود که نزدیک به ۵ میلیون تن محصول به‌دست آید. سال زراعی گذشته، میانگین عملکرد تولید چغندر پاییزه حدود ۶۶ تن در هکتار و چغندر بهاره ۵۸ تن در هکتار بوده است که در مجموع میانگین عملکرد تولید چغندرقند بهاره و پاییزه ۵۹ تن در هکتار بود و امیدواریم امسال نیز این میانگین تولید، باتوجه به شرایط آب‌وهوایی و سایر عوامل حفظ شود.

واردات شکر از ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۱

براساس آمارهای موجود، میزان تولید داخلی شــکر در سال ۱۴۰۰ ، حدود ۱.۶۱ میلیون تن برآورد شده است. در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ میزان تولیدات شکر روندی صعودی داشته‌اند، اما در سال ۱۳۹۷ به‌دلیل وقوع خشکسالی و به‌تبع آن، کاهش حجم تولید نیشــکر، میزان تولید کم شده و در سال ۱۳۹۸ نیز با وقوع ســیل و از بین رفتن بخش قابل‌توجهــی از محصولات زراعی به‌ویژه چغندرقند، حجم تولید به‌شدت کاهش داشته است.

آمارهای ارائه‌شده در بخش واردات نشان می‌دهد که پس از چند سال که با افزایش تولید داخلی شکر، واردات این محصول روندی کاهنده را تجربه کرد و در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ به زیر یک‌میلیون تن رسید و حتی در سال ۱۳۹۷ موفق به ثبت کمترین رقم واردات شــدیم، اما در 3 سال بعدی یعنی سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ واردات شکر دوباره به بالای یک‌میلیون تن رسیده است. نکته قابل‌اعتنای دیگر، در همین جدول تغییر نسبت واردات دولتی به واردات کل است. در این سال‌های تازه سپری‌شده که نرخ تبدیل دلار به ریال افزایش یافت و به‌ویژه پس از اینکه دلار 4هزار و 200 تومانی از واردات شکر حذف و نیز قیمت‌گذاری دستوری نیز بساطش برچیده شد، فعالیت بخش خصوصی در بازار واردات شکر کاهش چشمگیری را تجربه کرد.

ارقام رسمی نشان می‌دهند که در سال ۱۴۰۰ که ارز ارزان دیگر وجود خارجی نداشت، واردات دولت 4برابر واردات بخش خصوصی شده است. به‌نظر می‌رسد بخشی از واردات شکر از سوی بخش خصوصی در سال‌های قبل از حذف دلار ترجیحی ثبت سفارش شده است.باتوجه به گشـایشی که در تنگنـای ارزی در سـال ۱۴۰۱ به وجود آمد، طبق پـیش‌بینـی برخی کارشناسـان، زین پس واردات شـکر می‌تواند با دست‌ودلبازی بیشتری از سوی دولت انجام شود و باید به این فکر بـود کـه واردات شـکر تولید داخل را با آسیب جدی روبـه‌رو نکنـد. قیمت‌گذاری دستوری نیز می‌تواند انگیزه تولیـد داخلـی را کـاهش دهـد.

طی ۲ تا ۳ دهه گذشته، نرخ حقوق ورودی شکر در ایران دستخوش تغییرات بسیاری شده اســت. طبق آمارهای انجمن صنفی کارخانجات قند و شکر ایران، در آغاز دهه ۸۰ تعرفه واردات شکر خام ۱۰۰ درصد و تعرفه واردات شکر سفید ۱۵۰ درصد تعیین شده بود؛ پس از آن هر سال این نرخ با تغییر همراه بوده و در برخی سال‌ها نرخ حقوق ورودی شکر خام حتی به تقریبا ۴ درصد و نرخ حقوق ورودی شکر سفید نیز به ۱۰ درصد رسید. با این حال طبق آخرین مصوبه دولت در ارتباط با تغییرات تعرفه‌ای (مربوط به ۰۱/ ۰۱/ ۱۳۹۵‌) نرخ حقوق ورودی شکر خام در ایران معادل ۲۶ درصد و نرخ حقوق ورودی شکر سفید معادل ۵۵ درصد است. با نگاهی به نرخ حقوق ورودی در کشورهای بزرگ تولیدکننده شکر، مشاهده می‌شود که بیشتر این کشورها حمایت‌های تعرفه‌ای بالایی نسبت به واردات شکر خود قائل شده‌اند. براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، نرخ تعرفه شکر در هند ۶۰ درصد، در چین ۵۰ درصد، در تایلند ۹۴ درصد و در برزیل ۱۶ درصد است.

سخن پایانی

میانگین افزایش نرخ خرید تضمینی چغندر قند در سال‌های گذشته کمتر از ۲۰ درصد بود، اما در سال 1400 ـ 1401نرخ خرید تضمینی چغندر با افزایش ۳۷ درصدی نسبت به سال گذشته، هزار و 700 تومان برای هر کیلوگرم تعیین شد. علاوه بر این، در راستای کاهش هزینه‌های چغندرکاران، مقرر شد به‌ترتیب ۳۰۰ و ۴۰۰ تومان در هر کیلوگرم برای کشت‌های پاییزه و بهاره چغندر به‌عنوان کمک‌هزینه حمل به نرخ خرید تضمینی اضافه شود؛ یعنی به‌عبارتی، کمک‌هزینه حمل چغندر در کشت‌های پاییزه و بهاره به‌طورمیانگین نسبت به سال زراعی گذشته افزایش ۴۰ درصدی دارد. باتوجه به سرانه مصرف شکر در کشور که حدود ۳۰ کیلوگرم برای هر نفر در سال است، میزان نیاز به شکر سالانه معادل ۲.۵ تا ۳.۵ میلیون تن برآورد می‌شود. براساس آمارها در سال ۱۳۹۹ میزان تولید شکر یک ‌میلیون و ۶۰۰ هزار تن و واردات آن یک‌میلیون تن بوده است.