تلاش همگان برای نجات اقیانوس‌ها
هشتم ماه ژوئن، روز جهانی اقیانوس‌ها است. نام‌گذاری این روز به‌دلیل اهمیتی است که اقیانوس‌ها در حیات سیاره زمین دارند و در دهه‌های گذشته به‌خاطر فعالیت‌های انسانی به‌شدت تحت مخاطره و آسیب قرار گرفته‌اند.
در سال ۱۹۹۲ برای نخستین‌بار پیشنهاد اختصاص دادن یک روز برای اقیانوس‌ها توسط هیات کانادایی در اجلاس زمین در شهر ریودوژانیرو کشور برزیل مطرح شد. پس از آن در سال ۱۹۹۸ کمیسیون بین‌المللی اقیانوس‌شناسی یونسکو برای برگزاری یک مراسم بین‌المللی برای اقیانوس‌ها اقدام کرد. همچنین در سال ۲۰۰۲ سازمان شبکه جهانی اقیانوس‌ها و پروژه اقیانوس که به‌عنوان سازمان حفاظت از محیط‌زیست شناخته می‌شدند، تلاش کردند تا این روز را با کمک شبکه باغ‌وحش و آکواریوم‌ها، گروه‌های محیط‌زیستی و … در نقاط مختلف جهان جشن بگیرند. در سال ۲۰۰۸ بود که سازمان ملل روزی را برای پاسداشت اقیانوس‌ها تعیین کرد.
احسان عابدی، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در گفت‌وگو با صمت از مناسبت این روز، اهمیت اقیانوس‌ها و دریاها و مخاطرات تهدیدآمیز آن می‌گوید.
روز جهانی اقیانوس‌ها در سال جدید چگونه و با چه شعاری برگزار می‌شود؟
هشتم ماه ژوئن به‌عنوان روز جهانی اقیانوس‌ها یا World Oceans Day شناخته می‌شود. هر سال نیز باتوجه به بحران‌ها و مشکلاتی که دریاها و اقیانوس‌ها دچار آن هستند، یک شعار متفاوت به این روز اختصاص داده می‌شود. در دهه‌های پیشین نگاه انسان به اقیانوس‌ها تنها رویکردی برای بهره‌برداری بیشتر از آن و کسب سود و ثروت بود، اما بهره‌برداری از اقیانوس‌ها به‌حدی رسید که دیگر توان و کشش اقیانوس‌های جهان کمابیش رو به اتمام رفت و امروز به‌شدت تحت‌فشار قرار گرفته است. به‌همین دلیل شعارهایی که در روز جهانی اقیانوس‌ها معرفی می‌شود، تلاش دارد به‌سمت نجات اقیانوس‌ها و دریاها حرکت کند. شعار سال ۲۰۲۲، تحت‌عنوان «احیا؛ تلاش همگان برای نجات اقیانوس‌ها» مطرح شده است. برخلاف چند سال اخیر که کرونا اجازه گردهمایی حضوری را نمی‌داد، امسال به شکل حضوری نشستی به‌مناسبت این روز در مقر سازمان ملل در نیویورک برگزار می‌شود و تمام دنیا به‌صورت زنده می‌توانند شاهد این گردهمایی باشند. در این نشست به ایده‌ها و راه‌حل‌هایی که برای حفاظت و احیای اقیانوس‌ها وجود دارد، پرداخته می‌شود و در آن افراد گوناگونی از کودکان، مردم بومی و محلی، دانشمندان و سیاستمداران حضور دارند تا بتوان به‌صورت گروهی برای حفاظت از اقیانوس‌ها چاره‌اندیشی کرد، همچنین رویدادهایی مثل مسابقه عکاسی که پیش از این نشست عنوان شده بود، برگزار و به عکس‌های برگزیده با موضوع اقیانوس‌ها جایزه داده می‌شود.
بیش از ۷۰ درصد از سطح کره زمین را اقیانوس‌ها پوشش داده است. می‌توان گفت بیش از اینکه این سیاره، کره زمین باشد، یک کره آبی است. اقیانوس‌ها بخش بزرگی از آلودگی‌ها را در خود پنهان کرده‌اند و به‌همین‌خاطر است که امروز بزرگ‌ترین زباله‌دان موجود در کره زمین را در جزایر اقیانوس اطلس داریم که زباله‌ها در آن جمع می‌شود و دور از چشم ما به اعماق می‌رود.
از طرف دیگر، کنش‌ها و واکنش‌ها بین اقیانوس و زمین باعث شده که جانداران خاکی امکان تنفس داشته باشند. بیش از آنکه درختان آمازون اکسیژن تولید کنند، ۷۰ تا ۸۰ درصد اکسیژن کره زمین را فیتوپلانکتون‌ها، جلبک‌ها، علف‌های اقیانوس‌ها و درختان دریایی و اقیانوسی مثل جنگل‌های ماندرو تولید می‌کنند. ممکن است در کنار ساحل یا دریا زندگی نکنید، اما از امکانات دریا بی‌بهره نخواهید ماند، چرا که اکسیژن شما را اقیانوس‌ها و دریاها تامین می‌کنند؛ فصل مشترک همه ما انسان‌ها اقیانوس‌ها است. اقیانوس‌ها و دریاها از زمان‌های بسیار دور باعث ارتباط بین تمدن‌ها و دوستی میان آنها شده‌اند. در خلیج‌فارس ارتباط بسیار وسیعی میان مردم بوشهر و قبایل عرب در کشورهای منطقه شکل گرفته است. اقیانوس‌ها و دریاها باعث انتقال تمدن و تجارت شده و بخش مهمی از رژیم غذایی انسان را در طول تاریخ فراهم کرده است.
در حال حاضر چه مخاطراتی اقیانوس‌ها و دریاها را در معرض تهدید قرار داده است؟
به‌طورواقعی وضعیت اقیانوس‌ّها و دریاها بسیار وخیم است. یکی از بزرگ‌ترین معضلاتی که امروز اقیانوس‌ها و دریاها با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، آلودگی پلاستیک‌ها و میکروپلاستیک‌ها است. امروز بیش از ۱۰۰ میلیون تن پلاستیک در درون اقیانوس‌ها و دریاهای جهان وجود دارد. گفته می‌شود سالانه ۸ میلیون تن پلاستیک به این میزان از زباله دور ریخته‌شده در اقیانوس‌ها و دریاها اضافه می‌شود. این میزان کمابیش معادل این است که هر دقیقه یک کامیون پر از زباله بار خود را وارد آب دریاها کند. اگر این روند ادامه پیدا کند، در کمتر از ۵۰ سال آینده به احتمال بسیار زیاد تعداد پلاستیک‌ها از تعداد ماهیان و آبزیان بیشتر می‌شود. از طرفی مصرف روزانه انسان به‌سمت لوازم یک‌بارمصرف مثل پلاستیک‌ها و ظروف یک‌بارمصرف رفته است. این پسماندهایی که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به دریا ریخته می‌شود، در نهایت وارد اقیانوس‌ها شده و مشکلات بزرگی را برای زیستمندان آن ایجاد می‌کند. بسیاری از این پلاستیک‌ها باعث خفگی لاک‌پشت‌ها و پرندگان دریایی می‌شود و بسیاری از ماهیان بدون آنکه متوجه باشند، آن را به‌عنوان غذا قلمداد کرده و از آن ارتزاق می‌کنند.
بسیاری از زشتی‌های دست‌ساز انسان که در سواحل می‌بینیم، در نتیجه مصرف و دور انداختن همین پسماندها است. آلودگی‌های دیگری مثل آلودگی نفتی، پساب‌های انسانی و صنعتی، صوتی و حرارتی از دیگر آسیب‌هایی است که به اقیانوس‌ها و دریاها وارد می‌شود، اما یکی از بزرگ‌ترین معضلات دیگری که گریبان خلیج‌فارس را هم گرفته، صید بی‌رویه آبزیان است. در سالیان گذشته بدون آنکه به ذخایر دریاها توجهی داشته باشیم، دست به صید ماهی‌ها، کوسه‌ماهی‌ها، میگو و هر آن چیزی که قابل خوردن یا استفاده باشد، زده‌ایم. حدود ۱۸۰ گونه کوسه‌ماهی در فهرست قرمزگونه‌های در معرض انقراض قرار دارند که به‌شکل بی‌رویه این گونه‌ها را صید می‌کنیم، در صورتی که تولیدمثل آنها با ماهی‌ها متفاوت است و باید از آنها به‌طورجدی حفاظت شود. می‌دانیم که ماهیان به‌صورت تخم‌گذاری تولیدمثل می‌کنند و هر ماهی کمابیش می‌تواند در هر بار تخم‌گذاری ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار ماهی تولید کند، اما کوسه‌ماهی یا سفره‌ماهی به‌دلیل اینکه مثل انسان زنده‌زا هستند، در هر دفعه ۳ یا ۴ عدد کوسه یا سفره‌ماهی به‌دنیا می‌آورند. زمانی که این ذخایر را از بین ببریم، به‌دلیل تعداد کم تولید نوزاد، نسل آنها روزبه‌روز کمتر می‌شود. مطابق شعار سال ۲۰۲۲ به‌مناسبت روز جهانی اقیانوس‌ها باید همه با هم تلاش کنیم تا صید کوسه‌ماهی‌ها کاهش پیدا کند، اما در هر حال مسئول اصلی این اقدام سازمان شیلات ایران است.
آلودگی‌ای که کمتر به آن پرداخته می‌شود، اما گریبان اقیانوس‌ها و دریاها را گرفته، آلودگی ته‌سیگار است. ته‌سیگار به‌خاطر کوچک بودنش شبیه به غذای پرندگان دریایی است. فیلتر سیگار سرشار از نیکوتین، آرسنیک و سرب است. بسیاری از پرندگان فکر می‌کنند که ته‌سیگار غذا است و آن را می‌خورند و کشته می‌شوند. به‌شخصه شاهد این بودم که در جزایر خلیج‌فارس کنار ساحل لاشه پرندگان زیادی کنار ساحل افتاده و اطراف آنها پر از پلاستیک و ته‌سیگار و پسماندهای دیگر بوده است. بسیاری از این پرندگان جوان بودند و طبیعی نیست که در این سنین بمیرند و مشخص بود که به‌خاطر این آلودگی‌های انسان‌ساز جان داده‌اند. در خلیج‌فارس جزیره‌هایی داریم که خالی از سکنه اما آلوده به زباله است، این مسئله نشان می‌دهد که در دریانوردی هم توجهی به محیط‌زیست دریایی نداشته‌ایم. پلاستیک و پسماندهایی که وارد دریا می‌کنیم از طریق امواج به ساحل جزایر می‌رسد و اطراف آن را آلوده می‌کند. یک نمونه آن جزیره بنی‌فارور در استان هرمزگان است که باوجود اینکه در 10 سال اخیر هیچ‌کس در آن زندگی نکرده، اما دورتادور این جزیره زباله و پلاستیک مشاهده می‌شود و مشخص است که در دریانوردی هم رعایت مسائل محیط‌زیستی را نمی‌کنیم.
تاثیر این نشست‌های جهانی را در حفظ محیط‌زیست و در این مورد مشخص در حفاظت از اقیانوس‌ها چگونه می‌بینید و عملکرد آن را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
این نشست‌ها تاثیرگذاری بسیار زیادی دارد، چرا که از درون آن ایده‌های مهم و گره‌گشایی مطرح می‌شود. سازمان ملل به‌دلیل اینکه یک رویکرد عملگرایانه پشت این موضوعات دارد، این ایده‌ها را به کشورها، سازمان‌های اقیانوسی خصوصی و دولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد ابلاغ و نتایج تحقیقات را ارائه می‌کند. به‌طورمثال می‌گویند امروز وضعیت اقیانوس‌ها و دریاها از لحاظ آلودگی پلاستیک‌ها وضعیت وخیمی دارد و در این زمینه باید چه اقداماتی انجام شود. این رویکرد باعث می‌شود به‌صورت خیلی جزئی‌تر نتیجه‌گیری‌های تحقیقات و نشست‌ها به جای‌جای دنیا از جمله ایران برسد و ما نیز در تحقیقات خود از آن استفاده کنیم. من این نشست‌ها را مثبت ارزیابی می‌کنم و امیدوارم روزی برسد که در ایران نیز این نشست‌ها در مقیاس بزرگی برگزار شود و افراد از طیف‌های گوناگون در آن شرکت و برای اقیانوس‌ها و دریاها چاره‌اندیشی کنند.
باوجود تمام مرزبندی‌های سیاسی، اقیانوس‌ها محور اتحاد در دنیا است و باعث می‌شود که همه در کنار هم قرار بگیرند و از نجات اقیانوس‌ها و اکوسیستم‌های آن صحبت کنند.
شما از اقیانوس‌ها به‌عنوان فصل مشترک و زمینه‌ای برای اتحاد کشورها یاد کردید، اما آیا برخی کشورها سیطره بیشتری بر اقیانوس‌ها و سهم عمده‌تری در آلودگی آنها ندارند؟
بله، درست است. به‌طورحتم بعضی از کشورها به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته، سیطره حاکمیتی بیشتری بر دریاها و اقیانوس‌ها دارند و به‌میزان بیشتری هم آنها را آلوده می‌کنند. در خلیج‌فارس در هر ۸ دقیقه یک کشتی از تنگه هرمز رفت‌وآمد می‌کند و این منطقه استراتژیکی که سرشار از نفت و گاز است، موردبهره‌برداری کشورهای منطقه است و همه در آلودگی آن سهم دارند. کشورهای توسعه‌یافته‌ای هم که بر اقیانوس اطلس و آرام تسلط کامل دارند و در رفت‌وآمد دائمی برای نقل و انتقالات میعانات نفتی و گازی هستند، در آلودگی، سهم بیشتری دارند، در واقع اگر توسعه پایدار رعایت نشود، هرچه یک کشور صنعتی‌تر باشد، آلودگی بیشتری هم دارد و سهم بیشتری در تخریب محیط‌زیست دریایی ایفا می‌کند.
آیا می‌توان ریشه‌ای برای تخریب‌های انسان‌ساز در محیط‌زیست تعریف کرد؟
یکی از ریشه‌های برخورد نابجای ما با طبیعت، شناخت نداشتن ما از آن است. این نبود شناخت است که در اثر آن انسان به خود اجازه می‌دهد که این‌گونه به اقیانوس‌ها و دریاها حمله کند و آنها را به‌مخاطره بیندازد، اما ریشه دیگر این شکل برخورد انسان با طبیعت، کسب سود و ثروت است.
سخن پایانی
اقیانوس‌ها بیش از ۷۰ درصد از سطح سیاره ما را پوشانده‌اند، اما چون جلوی چشم ما نیستند و همگان با آن ارتباط مستقیم ندارند، آلودگی‌های جدی و مخاطرات آن از نظر دور مانده است، در صورتی که انواع آلودگی‌ها نه‌تنها اکوسیستم‌های اقیانوسی را تحت مخاطره و آسیب قرار داده، بلکه انسان را نیز تهدید می‌کند.
