مصرف انرژی در فولادسازی ایران، چهاربرابر میانگین جهانی

در حالی که بخش عمده‌ای از فولاد جهان با روش‌های کم‌مصرف‌تری مانند کوره بلند تولید می‌شود، صنعت فولاد ایران به‌دلیل تکیه بر روش احیای مستقیم، بیش از چهاربرابر میانگین جهانی انرژی مصرف می‌کند. صنعت فولاد یکی از ارکان اصلی صنایع زیرساختی کشور به‌شمار می‌رود و نقشی کلیدی در توسعه اقتصادی و تامین ارز ایفا می‌کند. این صنعت به‌دلیل گستره کاربردهای آن در حوزه‌هایی نظیر ساختمان‌سازی، صنایع خودروسازی، زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تجهیزات صنعتی و صادرات، جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد ایران دارد.

براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، حدود ۹۰ درصد تولید فولاد در کشور از طریق روش احیای مستقیم انجام می‌گیرد؛ روشی که وابسته به مصرف گاز طبیعی است. انتخاب و گسترش این فناوری در ایران، بیش از هر چیز متاثر از وجود منابع عظیم گاز طبیعی در کشور بوده و باعث شده است سهم هزینه انرژی در فرآیند تولید فولاد کاهش یابد و این روش از منظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه جلوه کند. همین مزیت نسبی، در دهه‌های گذشته زمینه‌ساز توسعه گسترده واحدهای فولادسازی مبتنی‌ بر احیای مستقیم در کشور شده و الگوی تولید فولاد در ایران را به‌گونه‌ای شکل داده است که با الگوهای جهانی تفاوت اساسی دارد.

در مقابل، امروزه حدود ۷۱.۵ درصد فولاد خام جهان از طریق روش کوره بلند تولید می‌شود. مطالعات نشان می‌دهند که مصرف انرژی در فرآیند احیای مستقیم بیش از چهاربرابر روش کوره بلند است. طی سال‌های اخیر، صنعت فولاد کشور با بروز ناترازی میان مصرف و تولید گاز طبیعی، به‌ویژه در فصول سرد، با چالش‌های متعددی مواجه شده است.

کاهش دوره تولید در حدود ۷ ماه طی سال

بهادر احرامیان، عضو هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران در ارتباط با تاثیر قطع برق بر تولید فولاد اظهار کرد: ادامه تشدید ناترازی انرژی، می‌تواند زمان فعالیت فولادسازان را به‌شدت محدود کرده و آنها را با کاهش دوره تولید به حدود ۷ماه در سال مواجه کند. با ورود به فصل گرم سال و آغاز دهه قطعی‌های مکرر برق، زنگ خطر ناترازی انرژی بار دیگر برای صنایع بزرگ کشور به‌صدا درآمده است. در حالی‌که صنعت فولاد به‌عنوان یکی از پیشران‌های اقتصادی ایران، نیاز مبرمی به تامین پایدار برق و گاز دارد، شواهد و تحلیل‌های کارشناسی نشان می‌دهد که وضعیت انرژی در امسال، نسبت به سال‌های گذشته بحرانی‌تر شده است.

احرامیان ادامه داد: این ناترازی امسال، زودتر از موعد خود آغاز شده بود و پیش‌بینی می‌کردیم که در این فصل گرم سال، ناترازی انرژی به‌ویژه در حوزه برق تشدید شود. باوجود چنین وضعیتی، زمان خروج از بحران نیز به‌تعویق خواهد افتاد. در صورت ادامه‌دار بودن این وضعیت، ممکن است ناترازی برق در تابستان، با قطعی و محدودیت‌های گاز در زمستان پیوند بخورد و در نتیجه، شرکت‌های فولادی با اختلال جدی در برنامه‌های تولید مواجه شوند.

تاثیر مستقیم ناترازی بر بهره‌وری

وی گفت: در سال‌های اخیر، به‌طورمتوسط امکان تولید در حدود ۹ ماه از سال وجود داشت، اما با شرایط پیش‌رو، این زمان ممکن است به حدود ۷ ماه کاهش یابد، بنابراین چنین محدودیتی تاثیر مستقیمی بر بهره‌وری و برنامه‌ریزی تولید فولاد در کشور خواهد داشت. تداوم چنن امری، می‌تواند آسیب بسیار بزرگی به حوزه فولاد و چرخه تولید این محصول استراتژیک وارد کند. بخش صنعت کشور به‌ویژه در زمینه فولاد، برای آنکه بتوانند به چشم‌انداز خود که برای آن هدف‌گذاری کرده‌اند، برسند؛ نیاز به تامین انرژی دارند و بدون وجود برق و آب و گاز، فعالیت‌های آنها بی‌فایده است. برای برون‌رفت از این بحران، باید به‌صورت همزمان بر افزایش ظرفیت تولید انرژی و مدیریت مصرف تمرکز کنیم.

وی افزود: استفاده از ابزارهای قیمتی به‌صورت هدفمند و هوشمند، می‌تواند نقش موثری در کنترل مصرف انرژی ایفا کند؛ این اقدامات نباید به‌گونه‌ای باشد که به اقشار آسیب‌پذیر فشار وارد شود، اما می‌توان با طراحی دقیق، به کاهش بار مصرفی و جلوگیری از تشدید ناترازی کمک کرد. شاخص‌ها و داده‌های موجود نشان می‌دهند که ناترازی انرژی در حال گسترش به حوزه‌های دیگر نظیر آب نیز هست و چنانچه راهکارهای فوری و موثر اتخاذ نشود، صنایع انرژی‌بر کشور از جمله فولاد با چالش‌های جدی‌تری مواجه خواهند شد.

همه ناترازی‌ها از یک جنس هستند

سعید عسگرزاده، دبیر انجمن سنگ‌آهن در ارتباط با موضوع ناترازی انرژی و کاهش برق کارخانجات معدنی اظهار کرد: ناترازی‌ها شاید به‌معنای عام کلمه، موضوع دارای اهمیتی نباشد، اما زمانی که بخش خانگی را درگیر کرده است، طبیعی خواهد بود که در بخش صنایع‌معدنی، مشکلات بسیاری را داشته باشیم و صنایع بزرگ را تحت‌تاثیر قرار دهد. واقعیت این است که آنچه در صنعت اتفاق می‌افتد، نسبت میزان سهم و مقدار مصرفی که از انرژی به خود اختصاص می‌دهد، تاثیری به‌مراتب بالاتر از سایر بخش‌ها خواهد داشت.

وی گفت: برای مثال، در حوزه آب، صنایع ۵ درصد آب کشور را مصرف می‌کنند و در مقابل بخش کشاورزی ۹۲ درصد آب کشور را مصرف می‌کند. اگر مدیریت در این بخش وجود داشته باشد، نیازی نخواهد بود که فشار مضاعف به حوزه معدن و صنایع‌معدنی وارد شود. در ارتباط با موضوع برق هم، ماجرا به این صورت خواهد بود. اگر یک مدیریت مصرف برای بخش‌های متفاوت کشور و بخش خانگی وجود داشته باشد، نیازی نخواهد بود تا فشار روی معادن و صنایع‌معدنی وارد شود و کار را به تعطیلی و یا کاهش تولید برساند. زیان این کاهش تولید، بسیار بیشتر خواهد بود.

وی افزود: ناترازی‌ها از یک جنس هستند و عموما زمانی که مرتبط با مردم بوده، نقش پررنگی پیدا کرده است. ناترازی‌های انرژی، زیرساختی و... اصولا زمانی که مرتبط با مردم بوده‌، نقش بسیاری داشته است. زمانی که توسعه وجود نداشته باشد، با مشکلات بزرگی مانند ناترازی مواجه می‌شویم. ما در بسیاری از موارد، نگرانی‌های بسیار جدی داریم که ارتباطی به مردم ندارد. باید اشاره کرد؛ این ناترازی انرژی در حوزه برق، صنایع‌معدنی را از پای درآورده است. ابلاغیه توقف تولید برای مهم‌ترین صنایع کشور، اتفاق ناگواری است که می‌تواند به بخش تولید کشور در حوزه صنایع‌معدنی، آسیب‌های جدی وارد کند. ما در بحث اکتشاف معادن، استخراج از معادن و همچنین تولید یک محصول معدنی، به انرژی برق نیاز داریم و کاهش مصرف برق به‌معنای کاهش تولید و آسیب‌های بزرگ خواهد بود. از آنجا که معدن حوزه‌ای زیربنایی و مبنای توسعه است، قاعدتا درگیری و ارتباط آن با بخش‌های دیگر حاکمیتی، به‌شدت پررنگ و جدی است. اگر در مقام مقایسه فرض کنیم حوزه مسکن از جمله حوزه‌هایی است که به‌شکل بنگاهی با سایر بخش‌های صنعتی مرتبط است، معدن هم همین وضعیت را در اشل سازمانی و حاکمیتی دارد.

عسگرزاده ادامه داد: حوزه معدن با بخش‌هایی مانند محیط‌زیست و وزارت نیرو، چالش‌هایی دارد که مهم‌ترین آن، محدودیت برق کارخانجات تولید صنایع‌معدنی است که اخیرا ابلاغ شده است. روشن است که حوزه معدن با این شکل و شیوه به‌جایی نمی‌رسد و اگر همتی برای حل این مشکلات وجود دارد، باید با این بخش‌ها دوباره وارد مذاکره شد و اختیارات قانونی مرتبط با بخش معدن را پس گرفت، علاوه بر این، باید بخش‌های دیگر را ملزم کرد تا مطابق قانون رفتار کنند.

فشار برق بر فولاد

باوجود سرمایه‌گذاری سنگین فولادسازان در احداث نیروگاه‌های اختصاصی، وزارت نیرو با الزام به واگذاری بخشی از برق تولیدی به شبکه سراسری، موج جدیدی از محدودیت‌ها را بر صنایع فولادی تحمیل کرده است. کاهش تولید، افزایش نرخ تمام‌شده و افت صادرات، ایران را دوباره به رتبه دهم تولید جهانی فولاد بازگرداند.

صنعت فولاد در چالش انرژی؛ محدودیت‌هایی که تولید را زمینگیر کرد، تنها چند هفته از تابستان گذشته اما صنعت فولاد ایران بار دیگر زیر فشار شدید قطعی برق قرار گرفته است. فولادسازانی که طی سال‌های اخیر برای پایداری انرژی اقدام به ساخت نیروگاه‌های اختصاصی کرده بودند، حالا با تصمیمات جدید وزارت نیرو روبه‌رو شده‌اند؛ تصمیماتی که آنها را به واگذاری بخشی از برق تولیدی خود به شبکه ملی ملزم کرده است. باوجود احداث نیروگاه توسط برخی واحدهای بزرگ فولادسازی، گزارش‌ها حاکی از آن است که برق تولیدشده در این نیروگاه‌ها نیز گاهی قطع شده است و به شبکه سراسری تزریق می‌شود. این اقدام، فولادسازان را با کاهش تولید و اختلال در برنامه‌ریزی مواجه کرده و بی‌اعتمادی در سرمایه‌گذاری جدید را افزایش داده است. در سال ۱۴۰۳، دولت تعرفه برق صنایع را به‌صورت عطف‌بماسبق از اردیبهشت ۱۴۰۲ افزایش داده؛ اقدامی که اعتراض گسترده فولادسازان و پیگیری حقوقی در دیوان عدالت اداری را به‌دنبال داشته و این افزایش ناگهانی هزینه‌ها، باعث رشد نرخ تمام‌شده محصولات فولادی شده است.

براساس تازه‌ترین آمار، تولید فولاد خام ایران در نیمه اول سال ۲۰۲۵ به ۱۵.۶ میلیون تن رسید که کاهش بیش از ۱۰درصدی نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد. این افت، موجب شد ایران جایگاه نهم جهانی را دوباره به برزیل واگذار کرده و به رتبه دهم سقوط کند. کاهش تولید ناشی از قطعی برق، افزایش نرخ برق و بی‌ثباتی منطقه‌ای باعث شده که بخشی از اعتماد خریداران خارجی نسبت به شرکت‌های ایرانی از بین برود. همزمان، کاهش نرخ جهانی فولاد و افزایش هزینه‌های داخلی، فشار مضاعفی بر فولادسازان وارد کرده است.

سخن پایانی

تولید فولاد کشور در سه‌ماهه نخست امسال ۴.۸ درصد کاهش یافته که نسبت به افت ۱.۸درصدی سال گذشته، نشان‌دهنده تشدید مشکلات برق‌رسانی به صنایع فولادی است. بیشترین کاهش مربوط به تولید مقاطع تخت فولادی با افت ۸.۶ درصد بوده است. محدودیت‌های برق، امسال از ۱۶ فروردین بر فولادسازان تحمیل شد و از نیمه اردیبهشت به ۹۰ درصد رسید؛ در این شرایط عملا واحدهایی موفق به تولید حداقلی شدند که یا نیروگاه داشتند یا برق سبز خریداری کرده ‌بودند؛ در بین محصولات زنجیره فولاد، تنها آهن‌اسفنجی و کنسانتره سنگ‌آهن رشد تولید داشته که آن‌هم، اندک و بیشتر ناشی از ورود ظرفیت‌های جدید به مدار تولید بوده است.