زیر و بم سامانه نانینو و سوگیری مخالفان
به‌دلیل اهمیت و نگاه ویژه‌ای که دولت به نان به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین کالاهای خوراکی دارد و به‌منظور عرضه نان ارزان برای تمامی افراد جامعه، یارانه مخصوصی را برای آن تخصیص داده است و تمامی نانوایانی را که آرد سهمیه‌ای دریافت می‌کنند، ملزم به فروش نان با تعرفه یارانه‌ای کرده است، اما به‌دلیل اینکه برخی نانوایی‌ها با فروش به نرخ آزاد نان حاصل از آرد یارانه‌ای اقدام به تخلف می‌کردند، این امر ضرورت نظارت دولت بر روند کار نانوایی‌ها را بیشتر کرد. بر همین اساس در سال ۱۴۰۱ سامانه نانینو با هدف مدیریت هوشمند سیستم توزیع نان در کشور راه‌اندازی شد. اما الزام به استفاده از این سامانه در بین جامعه هدف خود با چالش‌های بسیاری مواجه شد که با گسترش این بازخوردها و نظرات منفی در استفاده از سامانه نانینو و مشکلات و چالش‌هایی که بهره‌مندی از آن برای نانوایان و فعالان این صنعت ایجاد کرده است، در این گزارش از صمت به‌منظور شفاف‌سازی روند کاری این سامانه با رضا مشتاقی، تسهیلگر و فعال حوزه آرد و نان به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
آیا سامانه‌های نانینو و خودنویس واقعا مخل فعالیت اقتصادی کاربران و ذی‌نفعان هستند؟
برای بهتر روشن شدن این مطلب، بیایید سامانه نانینو را با یکی از سامانه‌های دیگر مانند خودنویس که مربوط به حوزه مسکن است، مقایسه کنیم. در بررسی و مقایسه ادعاهای مخالفان و موافقان سامانه‌های نانینو و خودنویس، مشاهده می‌شود که گرچه هر دو سامانه با هدف شفاف‌سازی، مدیریت و نظارت بازار در بخش‌های حیاتی اقتصاد خانواده‌های ایرانی (نان و مسکن) طراحی شده‌اند، اما با مخالفت‌هایی نیز مواجهند.
درباره سامانه خودنویس که مربوط به صنعت مسکن و ثبت املاک است، باید گفت در حالی که مخالفان استفاده از این سامانه که عمدتا بنگاهداران و مشاوران املاک هستند، مدعی‌اند که سامانه خودنویس به‌دلیل کمرنگ کردن نقش واسطه‌ها درآمد آنها را کاهش داده و به‌نوعی موجب اخلال در بازار املاک شده است. برخی دیگر نیز می‌گویند که ثبت الزامی معاملات در سامانه خودنویس، فرآیند خرید و فروش را طولانی و پیچیده کرده است. در مقابل نیز، برخی بنگاه‌ها با انتشار اطلاعات غلط در سامانه (مثل قیمت‌های غیرواقعی) به‌عمد اعتماد به آن را تضعیف می‌کنند. همچنین برخی کاربران نیز به‌دلیل مشکلات فنی از دشواری استفاده و عدم‌دسترسی روستاییان به اینترنت شاکی هستند.
این در حالی است که بنا بر نظر موافقان این سامانه، این مخالفت‌ها از سوی مافیای زمین‌خواری و دلالان مسکن تحریک می‌شود که پیشتر از ثبت غیرشفاف معاملات سود می‌بردند. به‌اعتقاد این بخش از کاربران ثبت الکترونیک از جعل سند، معاملات دوگانه یا فروش املاک دولتی به‌صورت خصوصی جلوگیری کرده و موجب کاهش تقلب در معاملات شده است.
از طرف دیگر به‌دلیل اینکه اطلاعات معاملات در دسترس عموم قرار گرفته، این مورد امکان سودجویی با قیمت‌های کاذب و همچنین معاملات غیررسمی را کاهش داده و به‌نوعی موجب افزایش امنیت حقوقی خریداران شده است. البته شفافیت در اطلاعات در این سامانه موجب نارضایتی واسطه‌های قدیمی که انحصار اطلاعات را از دست داده‌اند نیز، شده است.
ادعاهای مخالفان سامانه نانینو چیست؟
به ادعای مخالفان سامانه هوشمندسازی نان یا همان نانینو نیز، این سامانه به‌نوعی در فعالیت اقتصادی نانوایان اختلال ایجاد کرده است. نانوایان ادعا می‌کنند ثبت روزانه اطلاعات در سامانه (مثل میزان آرد مصرفی، تولید نان و فروش) زمانبر است و بهره‌وری آنها را کاهش می‌دهد. برخی دیگر نیز معتقدند؛ دستمزدها در سامانه غیرمنعطف بوده و بنابراین سود نانوایی‌های کوچک را کاهش داده است. همچنین به‌گفته برخی دیگر از نانوایان نیز، سهمیه‌بندی آرد از طریق سامانه با نیاز واقعی مغایرت داشته و باعث کمبود یا ضایعات می‌شود. همین‌طور برخی از نانوایان به‌ویژه در مناطق محروم یا سنتی به‌دلیل کم‌سوادی یا بی‌سوادی یا کمبود مهارت دیجیتال، استفاده از سامانه را دشوار دانسته و آن را عامل فشار روانی می‌دانند.
مخالفان این سامانه مدعی هستند که همچنان سودجویان با راهکارهای جدید مثل اختلاط آرد با مواد دیگر یا فروش نان در بازار سیاه فعالیت خود را ادامه می‌دهند و سامانه نانینو نتوانسته سوءاستفاده‌ها را ریشه‌کن کند.
نظر موافقان استفاده از این سامانه چیست؟
در برابر این ادعاها، موافقان استفاده از این سامانه معتقدند؛ سامانه نانینو ضمن اینکه توانسته است موجب کاهش پخش نان یارانه‌ای در بازار سیاه و افزایش دسترسی مردم عادی به نان ارزان شود، از قاچاق آرد یارانه‌ای به صنوف دیگر (مثل شیرینی‌پزی‌ها) نیز جلوگیری کرده، همچنین این سامانه با شفاف‌سازی مالی فرآیند مالیات‌گیری و نظارت بر درآمد نانوایان را تسهیل کرده است.
به‌اعتقاد موافقان سامانه نانینو، کاهش قاچاق آرد و تثبیت نرخ نان در برخی مناطق و افزایش فشار اداری روی نانوایان سنتی و کوچک که با فناوری بیگانه‌اند از دیگر مزایای این سامانه است.
به‌گفته وی؛ بهبود رابط کاربری و کاهش بار اداری، تقویت آموزش و اطلاع‌رسانی عمومی در رسانه‌های فراگیر چون صدا و سیما که به‌شدت از آن غافل شده و آموزش چهره به چهره در مناطق محروم از عوامل کلیدی در رضایتمندی از سامانه نانینو است.
جدول یک مقایسه کلیدی 2 سامانه صمت
چطور عدم‌آگاهی در استفاده از سامانه نانینو موجب سوءاستفاده سودجویان می‌شود؟
کمبود مهارت دیجیتال در نانوایان سنتی، پذیرش سامانه را دشوار کرده و چون بهانه برای مخالفت فراهم می‌کند، امکان دارد که این گروه تحت‌تاثیر دلالان آرد که از شفافیت بازار بیزارند، قرار گیرند.
اما مخالفت‌ها در سامانه خودنویس عمدتا سازمان‌یافته‌تر است؛ بنگاه‌های بزرگ املاک و زمین‌خواران با استفاده از نفوذ رسانه‌ای یا سیاسی، ایده «شکست سامانه» را ترویج می‌کنند تا انحصار اطلاعاتی خود را حفظ کنند.
بنابراین، سامانه نانینو بیشتر با مشکلات فنی اداری و مقاومت فرهنگی نانوایان روبه‌روست، اما در کنترل قاچاق آرد موفق عمل کرده است. از طرف دیگر، خودنویس با مقاومت نهادهای قدرتمند اقتصادی (مانند مافیای زمین) مواجه است، اما شفافیت معاملات املاک را بهبود بخشیده است.
در هر دو مورد، ترکیبی از مشکلات اجرایی و مقاومت ذی‌نفعان قدیمی، نارضایتی‌ها را تشدید می‌کند، اما هدف هر دو سامانه مبنی بر جلوگیری از فساد تا حدی محقق شده است.
دلیل عمده مخالفت با سامانه نانینو چیست؟
متاسفانه در سامانه نانینو برخی به عمد اطلاعات غلط منتشر می‌کنند تا با گزاره اشتباهی که این سامانه منتشر می‌کند، به این طریق اثبات کنند که سیستم کاری آن اشتباه بوده و عقلانیتی پشت آن نیست، پس سامانه باید تعطیل شود. آنها مدعی هستند که چون آرد نانوایی با آرد شیرینی‌پزی متفاوت است، بنابراین این ادعا که آرد برای شیرینی‌پزی قاچاق می‌شود، اشتباه است، پس مدافعان استفاده از سامانه برای شفافیت، دروغ می‌گویند و سامانه باید جمع‌آوری شود.
پاسخ بسیار ساده است و آن اینکه اغلب کارشناسان مرتبط با صنعت آرد و نان، ادارات مربوطه و همچنین تعزیرات می‌دانند که نانوایان متخلف زمانی که برای مثال ۱۰۰ کیسه آرد در سامانه خرید آرد سهمیه خودشان « سامانه سیما » خریداری می‌کنند با هماهنگی با کارخانه آرد متخلف و شبکه توزیع آرد (که عموما از خود اتحادیه‌ها هستند) تنها ۵۰ کیسه را حمل کرده و پخت می‌کنند و ۵۰ کیسه حمل‌نشده را تقریبا با نرخ حدود ۱۰ تا ۱۲ برابر نرخ یارانه‌ای، به خود کارخانه آرد مزبور می‌فروشند. در واقع وقتی صحبت از قاچاق آرد می‌کنیم، به این معنی نیست که الزاما آرد به نانوایی حمل می‌شود و سپس از نانوایی خارج می‌شود (البته این اتفاق هم کمابیش و بسته به ضعف و قوت واحدهای نظارتی در سرتاسر کشور می‌افتد) بلکه مواد اولیه (گندم یارانه‌ای برای مثال کیلویی هزار تومانی) ۵۰ کیسه آردی که از کارخانه خارج نشده است و در کارخانه اصطلاحا نول‌گیری شده (آرد مخصوص شیرینی تهیه می‌شود) و در بازار آزاد به نرخ گزاف ۲۰ تا ۳۰ برابر نرخ آرد یارانه‌ای فروخته می‌شود.
آیا می‌توان فهرستی از مخالفان سامانه «نانینو» و «خودنویس» تهیه کرد؟ درباره هر دو سامانه آیا مخالفت نظام‌مند و مافیایی وجود دارد یا نه؟
اغلب نهادها و گروه‌های معترض مخالفان سامانه نانینو (هوشمندسازی نان)، برخی شاخه‌های اتحادیه نانوایان در شهرهای مختلف (مثل تهران، اصفهان، مشهد) هستند که به‌صورت جمعی نسبت به پیچیدگی سامانه و سهمیه‌بندی آرد اعتراض کرده‌اند. همچنین گروه‌های صنفی نانوایان مناطق کم‌برخوردار یا حاشیه شهرها و نانوایان مناطق کم‌برخوردار (مثل سیستان و بلوچستان) از نبود آموزش کافی برای استفاده از سامانه گلایه دارند. همین‌طور برخی گروه‌ها، کانال‌ها و صفحات شبکه‌های اجتماعی مرتبط با اصناف نیز به‌ویژه در بستر تلگرام و اینستاگرام و حتی شبکه‌های اجتماعی داخلی، مشکلات فنی سامانه را برجسته می‌کنند. همچنین شایعاتی درباره نفوذ برخی نانوایان پرنفوذ در اتحادیه‌های محلی و دوایر مرتبط برای تخریب سامانه وجود دارد، اما سند رسمی منتشر نشده است.
در تحلیلی که در روزنامه دنیای اقتصاد در دی ۱۴۰۱ منتشر شد، پس از اجرای سامانه نانینو، قاچاق آرد به‌میزان قابل‌توجهی کاهش یافت و گروهی از شبکه‌های قاچاق آرد که پیش از اجرای سامانه، آرد یارانه‌ای را به صنوف غیرنانوایی (مانند شیرینی‌پزی‌ها) می‌فروختند، پس از شفافیت نانینو، به‌شدت متضرر شدند.
مخالفان سامانه خودنویس (ثبت املاک) اغلب چه کسانی هستند؟
اتحادیه مشاوران املاک از جمله این مخالفان هستند، برای مثال سخنگوی اتحادیه در مصاحبه با تسنیم (فروردین ۱۴۰۳) ادعا کرد خودنویس «بازار را راکد کرده و به اعتماد مشتریان لطمه زده است». بنگاه‌های املاک کلان نیز از دیگر مخالفانی هستند که با انتشار بیانیه‌های صنفی، خواستار اصلاح سامانه شده‌اند. همچنین برخی از وب‌سایت‌های تخصصی املاک، مشکلات فنی خودنویس (مانند خطا در ثبت قیمت‌ها) را منتقدانه پوشش داده‌اند. در گزارشی از روزنامه شرق که در اسفند ۱۴۰۲ منتشر شد، این سامانه موجب اخلال در کار مافیای زمین‌خواری معرفی شده است، در این گزارش گروهی در تهران که با جعل اسناد در سامانه خودنویس، املاک دولتی را به نام افراد خصوصی ثبت می‌کردند، دستگیر شده‌اند که این نشان‌دهنده مخالفت یا مداخله سازمان‌یافته سودجویان است. همچنین دلالان قدیمی املاک که پیشتر از عدم‌شفافیت معاملات سود می‌بردند، از طریق شبکه‌های اجتماعی (به‌ویژه کانال‌هایی در بستر تلگرام) علیه خودنویس کمپین راه انداخته‌اند.
جدول ۲ مقایسه مخالفت نظام‌مند در 2 سامانه صمت
نحوه تعامل سامانه «نانینو» با کاربران و ذی‌نفعان چگونه است؟
در بررسی نحوه تعامل سامانه نانینو با کاربران مشاهده می‌شود که مخاطبان اصلی این سامانه؛ نانوایان، اتحادیه‌های صنفی نان و سازمان‌های نظارتی (مانند وزارت صمت) هستند و روش فرآیند ثبت اطلاعات در این سامانه خودکار بوده و باید توسط خریداران نان باید انجام شود.
اشکالات و انتقادات در استفاده از سامانه نانینو چیست؟
دوره‌های آموزشی اغلب به‌صورت محدود و به‌شکل متمرکز (وبینار یا حضوری) برگزار می‌شود و در مناطق محروم ضعیف است. پشتیبانی تلفنی درستی وجود ندارد و خطوط پاسخگو اغلب شلوغ و غیرکارآمد گزارش شده‌اند و همچنین دفاتر مستقر استانی اغلب ناکارآمد و غیرپاسخگو گزارش شده‌اند. از طرف دیگر، نانوایان سنتی با ادعای پیچیدگی فرآیند ثبت اطلاعات و عدم‌تطابق سامانه با نیازهای عملیاتی، تعامل با نانینو را دشوار می‌دانند. گرچه در این سامانه بیشترین انتقادات حول پیچیدگی سامانه، کاهش سود نانوایان و تاخیر در تخصیص آرد متمرکز است، اما کاهش قاچاق آرد و تثبیت نرخ نان در گزارش‌های رسمی از جمله نقاط مثبت این سامانه است.
در اخبار منتشرشده در ارتباط با این سامانه، نسبت اخبار منفی به مثبت ۷۰ به ۳۰ درصد است که به‌ویژه از سوی نانوایان خرده‌مالک به‌دلیل عدم‌تطابق سامانه با واقعیت‌های عملیاتی نانوایان و ضعف در آموزش منتشر شده است.
نحوه تعامل سامانه «خودنویس» با کاربران و ذی‌نفعان چگونه است؟
مخاطبان اصلی سامانه خودنویس مشاوران املاک، بنگاه‌ها، خریداران، فروشندگان املاک و سازمان ثبت اسناد هستند و فرآیند ثبت معاملات به‌صورت الکترونیک و آنلاین انجام می‌شود. گرچه آموزش‌های آنلاین در سایت خودنویس موجود است، اما هنوز برخی کاربران از ناکافی بودن آنها شکایت دارند. همچنین پشتیبانی ۲۴ساعته از این سامانه وجود دارد و اینکه پاسخگویی در ساعات اوج معاملات کند است، اما همواره رو به بهبود است.
اشکالات و انتقادات در استفاده از سامانه خودنویس چیست؟
مشکلات فنی مکرر (مثل قطعی سامانه) و اطلاع‌رسانی ضعیف در رسانه‌ها برای عموم مردم، کماکان از سوی دستگاه‌های متولی این سامانه مشهود بوده و گرچه براساس گزارش سازمان ثبت اسناد، کاهش جعل اسناد و افزایش امنیت حقوقی و شفافیت در قیمت‌ها از نقاط مثبت این سامانه است، اما تمرکز بر مشکلات فنی، رکود بازار مسکن و اخبار کذب افزایش هزینه‌های معاملاتی، کاهش ۳۰درصدی معاملات املاک پس از اجرای خودنویس و اعتراضات بنگاه‌های املاک در برنامه‌های تلویزیونی از جمله دیدگاه‌های منفی منتشرشده در رسانه‌ها است. براساس بررسی‌های شکل‌گرفته، اخبار منتشرشده درباره این سامانه به نسبت اخبار منفی و مثبت نسبت ۶۰ (منفی) و ۴۰ درصدی (مثبت) را دارد.
آیا این مخالفت‌ها سازماندهی می‌شود؟
بنابراین در یک جمع‌بندی کلی می‌توان گفت؛ گرچه در سامانه نانینو، مخالفت‌ها عمدتا از سوی نانوایان خرده‌مالک و قاچاقچیان آرد سازماندهی می‌شود و برخی نهادهای صنفی به‌صورت علنی اعتراض می‌کنند، اما مخالفت مافیایی بیشتر در خفا انجام می‌گیرد. اما در سامانه خودنویس، مخالفت‌ها نظام‌مندتر است؛ بنگاه‌های بزرگ املاک و مافیای زمین با استفاده از رسانه‌ها و نفوذ سیاسی، سعی در تضعیف اعتبار سامانه دارند. در این مورد گزارش‌های قضایی از دستگیری متخلفان، وجود شبکه‌های سازمان‌یافته را تایید می‌کند.
سخن پایانی
هر دو سامانه با چالش‌های فنی و فرهنگی مواجهند، اما خودنویس به‌دلیل ماهیت پیچیده‌تر بازار مسکن و مخالفت نهادهای قدرتمند، با انتقادات سازمان‌یافته‌تری روبه‌رو است. در مقابل، نانینو بیشترین نارضایتی را از یکی از کاربران مستقیم (نانوایان) دریافت می‌کند که عمدتا ناشی از شکاف دیجیتالی و کمبود شدید آموزش مرتبط با نانوایان است.
ظاهرا متولی این آموزش در استان‌ها، اتحادیه‌های صنفی نانوایان ذکر شده‌اند، اما به‌عینه شاهد آن هستیم که مدیران (یا می‌توان گفت در برخی مناطق صاحبان) اتحادیه‌های مزبور (چه نانوایان و چه مشاوران املاک) باوجود دریافت آموزش از نهاد متولی سامانه، حداقل وظایف خود را در انتقال مطالب به اعضای خود انجام نداده‌اند و کوتاهی تعمدی در این فرآیند به‌چشم می‌خورد. درباره سامانه نانینو این فرآیند باتوجه به ضعف شدید آموزش‌های برخط و استفاده از رسانه‌های نوین و ابزارهای گرافیکی کاملا مشهود است. نکته دیگری که درباره کاربران و استفاده‌کنندگان از سامانه‌ها به‌ویژه درباره سامانه‌هایی چون «نانینو» مشهود است، این است که چون برخی کاربران نهایی، آشنایی با الگوریتم‌های تشخیص تخلفات یا پیاده‌سازی بهبود فرآیندها که توسط کارشناسان و متخصصان امر اعم از ریاضی و حتی هوش مصنوعی انجام می‌شوند، ندارند؛ تصورشان این است که می‌توانند با روش‌های تقلب، تخلفات ممکن را پیاده‌سازی کنند، غافل از اینکه متولیان پیاده‌سازی سامانه هم، مترصد شناسایی همین تخلفات در بستر سامانه هستند تا ضمن بهبود مستمر عملکرد سامانه‌ها، بتوانند رضایتمندی کاربران سالم و متعهد (نانوایان عزیز و گرامی) که طبق آمار درصد بسیار بالایی را نسبت به متخلفان تشکیل می‌دهند، تامین کنند. بنابراین نیاز است متولیان هر دو سامانه بسیار بیش از گذشته نسبت به آشنایی کاربران و ارائه آموزش‌های مستمر و بی‌وقفه و آشنایی عموم مردم یعنی در واقع بخش بهره‌بردار و ناظر واقعی جامعه بکوشند، چراکه هنوز بسیاری از مردم به‌درستی با این سامانه‌ها و مزایا و مواهب و شفافیت ارائه‌شده در آنها آشنا نیستند.
