ماجرای حمله افغان‌ها به ایران و بازپسگیری توسط نادرشاه
حمله افغان‌ها به ایران یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌سازترین اتفاقات تاریخ ایران در دوره صفویه بود که باعث سقوط این سلسله قدرتمند و آغاز دوره‌ای از هرج‌ومرج و آشوب در کشور شد. در این مقاله به بررسی جزئیات ماجرای حمله افغان‌ها، عوامل زمینه‌ساز، روند جنگ‌ها و پیامدهای اشغال اصفهان توسط افغان‌ها می‌پردازیم.
مقدمه: سقوط سلسله صفوی و ظهور افغان‌ها
سلسله صفویه که از اواسط قرن شانزدهم میلادی حکومت بر ایران را به دست داشت، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین دولت‌های تاریخ ایران بود. اما ضعف‌های داخلی، فساد در دستگاه حکومتی، فشارهای خارجی و نارضایتی‌های مردمی باعث شد که در اواخر دوره صفوی، کشور دچار بی‌ثباتی شود. در این شرایط، افغان‌ها به رهبری محمود افغان (محمود سیستانی)، از قبایل غلجایی، فرصت را مغتنم شمردند و به سمت ایران لشکر کشیدند.
محمود افغان که بود؟
محمود افغان رهبر طایفه غلجایی افغان و عامل اصلی سقوط سلسله صفویه بود. او در اوایل قرن هجدهم میلادی، با بهره‌گیری از ضعف داخلی ایران و اختلافات قومی و مذهبی، توانست بخش‌های وسیعی از شرق و مرکز ایران را تصرف کند. محمود در سال ۱۷۲۲ میلادی با فتح اصفهان، شاه سلطان حسین صفوی را مجبور به تسلیم کرد و مدتی بر ایران حکمرانی نمود. با این حال، پس از مدتی کشته شد و پسرعمویش اشرف افغان جایگزین او شد.
اشرف افغان که بود؟
اشرف افغان، پسرعموی محمود افغان و جانشین او در رهبری افغان‌ها بود. پس از مرگ محمود، اشرف کنترل نیروهای افغان را در دست گرفت و تلاش کرد حکومت خود را در ایران تثبیت کند. او با نادرشاه افشار درگیر شد و در چند نبرد مهم شکست خورد. نهایتاً قدرت اشرف افغان در ایران پایان یافت و نادرشاه توانست وحدت و امنیت کشور را برقرار کند.
عوامل زمینه‌ساز حمله افغان‌ها به ایران
چند عامل کلیدی موجب شد تا افغان‌ها بتوانند در اواخر صفویه به ایران حمله کنند:
· ضعف نظامی صفوی: ارتش صفوی که زمانی از قدرتمندترین نیروهای منطقه بود، به دلیل فساد و ناتوانی در جذب نیروهای آموزش‌دیده تضعیف شده بود.
· مشکلات اقتصادی و اجتماعی: کاهش درآمدهای دولت، افزایش مالیات‌ها و فساد گسترده، رضایت مردم را کاهش داده بود.
· نارضایتی‌های قومی و مذهبی: افغان‌ها که عمدتاً اهل تسنن بودند، نسبت به حکومت شیعه صفوی احساس تبعیض داشتند.
· تقابل داخلی در صفویه: اختلافات و نزاع‌های داخلی در خاندان صفوی و دربار باعث بی‌ثباتی و کاهش قدرت دولت مرکزی شد.
آغاز حمله افغان‌ها به ایران
حمله افغان‌ها به ایران در سال ۱۱۰۹ هجری قمری (۱۶۹۸ میلادی) آغاز شد. محمود افغان به همراه نیروهای خود ابتدا مناطق شرقی ایران مانند هرات و سیستان را تصرف کرد و سپس به سمت مرکز ایران پیشروی کرد. هدف اصلی آنان پایتخت صفویه، یعنی شهر اصفهان بود.
محاصره اصفهان توسط افغان‌ها
در سال ۱۱۱۶ هجری قمری (۱۷۰۴ میلادی)، افغان‌ها شروع به محاصره شهر اصفهان کردند. این محاصره چند سال به طول انجامید و باعث قحطی، بیماری و رنج بسیار برای مردم اصفهان شد. در این مدت، شاه سلطان حسین صفوی که در کاخ خود محبوس شده بود، قادر به مقابله مؤثر با مهاجمان نبود.
سقوط اصفهان و پایان سلسله صفوی
سرانجام در سال ۱۱۲۱ هجری قمری (۱۷۲۲ میلادی)، افغان‌ها با شکستن دیوارهای دفاعی اصفهان وارد شهر شدند. شاه سلطان حسین صفوی مجبور به تسلیم شد و حکومت صفوی به پایان رسید. محمود افغان خود را پادشاه ایران اعلام کرد و مدتی بر بخش‌های عمده‌ای از کشور حکمرانی کرد.
افغانی‌ها چگونه از نادرشاه شکست خوردند؟
پس از سقوط صفویه و اشغال ایران توسط افغان‌ها، نادر افشار که در ابتدا به عنوان سردار تهماسب دوم صفوی علیه افغان‌ها قیام کرد، به تدریج توانست نیروهای پراکنده و جنگ‌زده افغان‌ها را در چند نبرد سرنوشت‌ساز شکست دهد. نبرد دشت مغان در سال ۱۱۳۳ هجری شمسی (۱۷۲۵ میلادی) یکی از مهم‌ترین پیروزی‌های نادر بود که به شکست اشرف افغان انجامید و زمینه‌ساز بازسازی ایران و آغاز دوره افشاریه شد.
نادر با بهره‌گیری از ارتش منظم و استراتژی نظامی پیشرفته، افغان‌ها را از مناطق مرکزی و شرقی ایران بیرون راند و توانست امنیت و وحدت سیاسی کشور را بازگرداند.
پیامدهای حمله افغان‌ها به ایران
حمله افغان‌ها و سقوط صفویه تأثیرات عمیقی بر تاریخ ایران گذاشت:
· هرج‌ومرج و بی‌ثباتی سیاسی: پس از سقوط صفویه، ایران به دوره‌ای از جنگ‌های داخلی و حکومت‌های منطقه‌ای تقسیم شد.
· ضعف اقتصادی و فرهنگی: آسیب‌های ناشی از محاصره و جنگ‌ها باعث رکود اقتصادی و توقف بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی شد.
· ظهور نادرشاه: نادرشاه افشار که ابتدا به عنوان سردار تهماسب دوم صفوی علیه افغان‌ها قیام کرد، پس از شکست افغان‌ها، ایران را متحد و قدرتمند ساخت.
· تغییرات جمعیتی: مهاجرت‌ها و کشته‌شدن مردم در جنگ و قحطی‌ها باعث تغییرات جمعیتی چشمگیری شد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
حمله افغان‌ها به ایران یکی از مهم‌ترین نقاط عطف تاریخی کشور بود که علاوه بر سقوط صفویه، زمینه‌ساز تغییرات بزرگ سیاسی و نظامی در ایران شد. این حادثه، ضعف داخلی و مشکلات ساختاری صفویه را نمایان ساخت و باعث ظهور چهره‌ای چون نادرشاه گردید که توانست دوباره عظمت ایران را احیا کند و همچنین اخراج عثمانی‌ها را نیز رقم بزند.
