افزایش تولید و صادرات در گرو افزایش بهره‌وری
مفهوم کاربردی بهره‌وری در کشاورزی ارتباط مستقیمی با بهره‌وری منابع محدود کشاورزی و تولید پایدار دارد. به‌عبارت دیگر، بهره‌وری درست یعنی بهره‌مندی بهینه از منابع موجود به‌ویژه آب، خاک، انرژی و تجهیزات. بهره‌وری در کشاورزی موجب افزایش تولید، کاهش هدررفت مواد و انرژی و حفظ محیط‌زیست شده و تاثیر مستقیمی بر توسعه اقتصادی و تامین غذای افراد جامعه دارد. در همین راستا یکی از راه‌های موثر در افزایش بهره‌وری کشاورزی، استفاده هوشمندانه از منابع‌طبیعی مانند آب، خاک و انرژی است. بر همین اساس به‌بهانه روز ملی بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف، در این گزارش از صمت به بررسی ابعاد این مسئله در حوزه کشاورزی پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
باتوجه به اینکه اجرای سیاست‌ها و فرآیندهای بهره‌وری از جهت کمک به افزایش تولید محصول نه‌تنها به سود کشاورزان بلکه به‌نفع جامعه و محیط‌زیست است، در دستیابی به توسعه پایدار و حفظ منابع‌طبیعی نیز نقش بسیار مهمی دارد. بنابراین آگاهی از نیازهای محلی و تغییرات اقلیمی برای تدوین راهبردها و سیاست‌های کارآمد در زمینه بهره‌وری دارای اهمیت است.
ارتباط مستقیم بهره‌وری در کشاورزی با منابع محدود کشاورزی در ایران
محمد جعفری، محقق مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان در گفت‌وگو با روزنامه صمت، درباره کاربرد بهره‌وری در کشاورزی گفت: مفهوم کاربردی بهره‌وری در کشاورزی ارتباط مستقیمی با منابع محدود کشاورزی در ایران دارد. بهره‌وری کشاورزی که نسبت ستانده (محصول حاصل شده) به نهاده در متغیرهای تولید است، در واقع بهره‌مندی از منابع موجود شامل عوامل پایه تولید نظیر آب، خاک، نهادهای مصرفی، انرژی و تجهیزات مورد لزوم است.
به‌گفته وی؛ بهره‌مندی کارآمد از منابع مزبور منجر به تولید بهینه با ارزش اقتصادی بالا با رویکرد مزیت نسبی تولید هر محصول و کاهش هدررفت مواد و انرژی و در ضمن حفظ محیط‌زیست و پایداری تولید می‌شود. نخستین عامل در عرصه کشاورزی، شناخت تناسب اراضی برای تولید محصول باتوجه به لحاظ کردن متغیرهای موثر در تولید شامل نوع اقلیم، منابع آب، حجم پراکندگی و زمان بارش‌ها در هر منطقه، کیفیت خاک و تغذیه آن است که نیازمند پژوهش‌های کاربردی با تعریف پروژه‌های بزرگ تحقیقاتی و اجرایی است.
محقق مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان ادامه داد: باتوجه به محدودیت منابع آب کشور و روند تغییر اقلیم در چند دهه اخیر؛ بحثی که امروز بیشترین سرفصل موضوع بهره‌وری را در محافل حقوقی و تخصصی کشاورزی به خود اختصاص داده، بهره‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی است که مدنظر متولیان امر در سیاست‌گذاری برنامه‌های راهبردی تولیدات کشاورزی است. از آنجا که مصرف آب که امروزه در رسانه و محافل کارشناسی گزارش می‌شود، در کشاورزی بالاترین سهم را به خود اختصاص داده است. بنابراین برنامه‌ریزی مدون در اصلاح الگوی بهره‌برداری از اراضی و منابع آب و خاک و سایر منابع با مدیریت یکپارچه از لوازم کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری در تولید محصول در بخش کشاورزی است.
وی افزود: به‌طورمثال در تولید محصولاتی که نیاز به مصرف آب بالا دارند و طبیعتا دارای بهره‌وری کم در مصرف آب هستند، در واقع با تولید بدون برنامه نیازسنجی مصرف داخل آنها، دچار نوسان حجم تولید بوده و مجبور به صادرات آن خواهیم شد که این صادرات، در صورتی که محصول سالم تولید کرده باشیم، اتفاق خواهد افتاد. اما نتیجه این برنامه در واقع صدور آب مجازی از کشور است که در قاموس سیاست درست اقتصادی و حاکمیتی هیچ کشوری نمی‌گنجد.
محقق مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان بااشاره به پروژه‌های سدسازی و ذخیره آب نیز گفت: ادامه پروژه‌های سدسازی و ذخیره آب علاوه بر اینکه موجب برهم‌خوردن اکوسیستم زیرحوضه رودهای متصل به منبع ذخیره آب می‌شود، منجر به تبخیر سطحی و هدررفت حداقل ۳۰ درصدی این ذخایر و وارد شدن به چرخه ابر و بارش در خارج از حوزه می‌شود.
وی تاکید کرد: ادامه بی‌برنامه ساخت پروژه‌های ذخیره آب بدون پوشش سطحی آب، منجر به جابه‌جایی و خروج آن از کشور مانند خروج آب مجازی، به‌واسطه تولید و صادرات مازاد محصولات آب‌بر است. از این‌رو تعدیل چنین پروژه‌هایی لازم و ضروری است، در عوض به‌جای آن می‌توان در مدیریت تولید آب نسبت به برنامه‌های آبخوانداری و آبخیزداری در جمع‌آوری منابع آب در فصول بارش و ذخیره آن در سفره‌های آبی هر حوضه اقدام کرد.
محقق مرکز تحقیقات کشاورزی لرستان بااشاره به مدیریت و بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش کشاورزی نیز گفت: در مدیریت مصرف انرژی در بخش سوخت هم می‌توان نسبت به تغییر برنامه‌های نظام بهره‌برداری در راستای کاهش عملیات غیرضرور و انرژی بر تهیه زمین و سایر عملیات‌های کشاورزی و نیز تغییر الگوهای کشت از کشاورزی مرسوم به کشاورزی حفاظتی اقدام و سیاست مناسب اعمال کرد. مضاف بر اینکه با توسعه سامانه‌های پایش و کنترل مصرف سوخت براساس نوع کارکرد هر ماشین نظارت و مدیریت مصرف بهینه را اعمال و از قاچاق آن یا مصرف بی‌رویه در همین بخش کشاورزی جلوگیری کرد.
جعفری در ادامه بااشاره به عوامل موثر و نقشه‌راه در این زمینه گفت: تهیه نقشه‌های تناسب‌سازی اراضی منطبق بر اولویت‌بندی محصول برای هر اقلیم، منطقه و مزرعه متناسب با کلیه خصوصیات و متفیرهای موجود آن، استفاده از تکنولوژی‌های نوین فناور و دانش‌بنیان برای مدیریت مکانیزاسیون با انتخاب مناسب ماشین و کاربرد کمترین حجم عملیات نسبت به سطوح اراضی با ضریب بهره‌وری بالا در یک نظام تولید اقتصادی است که مقدمه آن یکپارچه‌سازی اراضی و اعمال مدیریت بهره‌برداری واحد و منسجم و خروج از حالت فعلی به کاربری موزاییکی یا پیکسلی در نظام بهره‌برداری خرد البته با حفظ مالکیت اشخاص و تغییر نوع مالکیت از زمین به سهام، مدیریت منابع پایه با رویکرد بهینه‌سازی مصرف آب و حفاظت خاک، تلاش در راستای افزایش ضریب نفوذ دانش با آموزش و آگاهی بهره‌برداران در زمینه آخرین دستاوردهای علمی تحقیقاتی و فناورانه و اعمال سیاست‌ها و تدابیر حاکمیتی در مدیریت و نظارت با تشویق و ارائه تسهیلات مالی در استفاده از فناوری و روش‌های پایدار و مزیت نسبی تولید در تمام ابعاد اقتصادی زیستی و اجتماعی از این قبیل است.
براساس این گزارش، اتخاذ تکنولوژی‌های نوین مانند آبیاری نظامی، کشت مکانیزه و استفاده از کودهای ارگانیک، ارتقای دانش فنی کشاورزان و آموزش به روش‌های کشاورزی پیشرفته، برنامه‌ریزی موثر در مدیریت محصولات و سیستم‌های کشاورزی، تنوع در کشت و سازگاری با شرایط اقلیمی متغیر، کنترل بیماری‌ها و آفات و بهینه‌سازی زمان‌بندی کاشت و برداشت و به‌طورکلی ترکیب هوشمند تکنولوژی، آموزش و مدیریت موثر می‌تواند به کشاورزان در افزایش بهره‌وری از زمین‌های کشاورزی کمک کند.
توجه به افزایش بهره‌وری، زمینه توسعه صادرات
مهندس رحمان امامی، مدرس دانشگاه نیز در این زمینه در سایت شرکت خدمات حمایتی کشاورزی نوشت: هرچند کشور ما در شرایط آب و هوایی نیمه‌خشک قرار دارد، اما باتوجه به قابلیت‌های بالای بخش کشاورزی در استان‌های مختلف کشور و چهارفصل بودن استان‌های آن، با افزایش بهره‌وری می‌توان تولیدات بخش کشاورزی در محصولات مختلف را به آن میزان می‌رساند که مقدار قابل‌توجهی از آن به بازارهای صادراتی هدف به‌ویژه کشورهای همسایه صادر شود.
وی ادامه داد: به‌همین‌منظور باید استفاده از روش‌ها و تکنیک‌های مدرن و دانش روز همراه با قوه خلاقیت، ابتکار، پشتکار و سختکوشی در بین فعالان بخش کشاورزی رواج یابد که این امر در زنجیره کامل تولید از مزرعه تا سفره محقق می‌شود.
این مدرس دانشگاه بااشاره به مفهوم کاربردی بهره‌وری در بخش کشاورزی افزود: استفاده از حداقل منابع برای رسیدن به حداکثر منافع به‌لحاظ کمی و کیفی از جمله کاربردی‌ترین تعریف بهره‌وری در بخش کشاورزی است. از آنجا که کشور ما به‌دلیل قرار گرفتن در شرایط آب و هوایی نیمه‌خشک و محدود بودن منابع و نهاده‌های اساسی موجود در آن به‌ویژه آب و خاک دارای حداقل منابع است، بنابراین مهم‌ترین تعریف در بخش کشاورزی برای بهره‌وری آن است که از منابع محدود و موجود، هدف‌های بزرگ خوداتکایی و خودکفایی در بخش کشاورزی با حداکثر استقلال در امنیت غذایی به‌طورمستمر و پویا حاصل و در کنار آن، صادرات محصولات کشاورزی محقق شود.
امامی گفت: درباره عوامل موثر در بهره‌وری کشاورزی نیز گفت: مهم‌ترین عامل شامل نیروهای انسانی، مدیریت، وضع قوانین و مقررات، امکانات و تسهیلات، دانش و فناوری، عوامل محیطی، مواد و انرژی، ارتباطات درون و برون‌سازمانی و شیوه عملکرد است که در این بین، نیروی انسانی و مدیریت منابع و نحوه عملکرد از اهمیت ویژه‌ای در بخش کشاورزی برخوردار است.
وی در ادامه حمایت از سرمایه‌گذاری گسترده در زیربخش‌های مختلف بخش کشاورزی، به‌حداقل رساندن هدررفت آب با توسعه بکارگیری تجهیزات نوین آبیاری، توسعه و ترویج کشت‌های گلخانه‌ای در زیربخش‌های مختلف بخش کشاورزی، طراحی سیستم الگوی کشت برای به‌حداقل رساندن مشکلات تولید و پس از تولید در بخش کشاورزی، حمایت از طرح‌های اجرای زیربنایی صنعتی و تجاری در مناطق مستعد آب و هوایی در بخش کشاورزی، طراحی سیستم بازاریابی و بازرسانی پویا در بخش کشاورزی در راستای شفاف‌سازی و ثبت قیمت‌های محصولات کشاورزی، جلوگیری از خرد شدن اراضی به‌عنوان بسترهای تولید در بخش کشاورزی و تجمیع آن از طریق مراجع قانونی، اصلاح ساختار تولید از مزرعه تا سفره با هدف به‌حداقل رساندن ضایعات محصولات کشاورزی، افزایش دانش فنی تولیدکنندگان در بخش کشاورزی در راستای افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی و کاهش ضایعات، جلوگیری شدید و اکید و عملیاتی از قاچاق کالاهای کشاورزی و مبارزه قاطع با واردات محصولات کشاورزی که دارای قابلیت کشت در داخل کشور را دارند، توجه اساسی به توسعه، عمران و آبادانی روستاها به‌عنوان بسترهای تولید در بخش کشاورزی، ایجاد وحدت کلمه و اتحاد همه‌گیر اقتصادی بین بانک‌ها و واحدهای تولیدی برای افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی، اعطای تسهیلات ارزان‌نرخ به واحدهای متقاضی در بخش تولیدات کشاورزی به‌ویژه توسعه کشت گیاهان گلخانه‌ای، گیاهان دارویی، پرورش ماهی در قفس و آبزیان و سایر تولیدات زودبازده، کاهش نرخ تمام‌شده در تولید محصول و رقابت‌پذیر کردن کالاهای تولیدی کشاورزی در بازار و... را از جمله مهم‌ترین راهکارها برای افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی نام برد.
سخن پایانی
باتوجه به عوامل مختلفی که کشاورزی امروز در کشور ما به آن دچار است، می‌توان با تمرکز بر افزایش بهره‌وری از منابع موجود و باتوجه به بهینه‌سازی مصرف به‌ویژه در شرایط سخت و دشوار امروز، پایداری و استمرار تولیدات بخش کشاورزی و در نهایت تولیدات غذایی که یکی از مهم‌ترین نیازهای هر کشور است را افزایش داد.
