سیاره‌ای از آب، تشنه تدبیر
بحران آب یکی از چالش‌های اساسی جهان امروز است که کشورها را به اتخاذ سیاست‌های مدیریت منابع آبی واداشته است. باوجود اینکه بخش قابل‌توجهی از سطح زمین را آب تشکیل می‌دهد، تنها مقدار محدودی از آن برای مصارف انسانی و کشاورزی قابل‌استفاده است. افزایش جمعیت، رشد صنعتی، تغییرات اقلیمی و الگوی نادرست مصرف آب باعث کاهش منابع آب شیرین شده و مشکلات بسیاری را برای جوامع مختلف به‌وجود آورده است.
در مناطق گرم و خشک، تامین منابع آب به یک دغدغه جدی تبدیل شده است. این کشورها معمولا میزان بارندگی کمتری دارند و تحت‌تاثیر تبخیر زیاد آب، دچار بحران‌های آبی می‌شوند. از سوی دیگر، برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی منجر به کاهش ذخایر آبی، افت سطح آب‌های زیرزمینی و حتی فرونشست زمین می‌شود. در چنین شرایطی، مدیریت صحیح منابع آب، افزایش بهره‌وری و کاهش هدررفت، از اهمیت بالایی برخوردار است.
یکی از راهکارهای موثر در این زمینه، اصلاح الگوی مصرف آب است. فرهنگ‌سازی در زمینه مصرف بهینه، استفاده از فناوری‌های نوین و اجرای طرح‌هایی مانند بازیافت آب‌های خاکستری و بکارگیری آن در مصارف غیرآشامیدنی مانند کشاورزی و فضای سبز، می‌تواند تاثیر بسزایی در کاهش مصرف آب داشته باشد.
نقش صرفه‌جویی در مدیریت منابع آب
صرفه‌جویی در مصرف آب یکی از موثرترین راهکارها برای حفظ منابع آبی و مقابله با بحران کم‌آبی است. باتوجه به افزایش جمعیت، تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آب شیرین، مدیریت مصرف آب به یک ضرورت تبدیل شده است. اجرای پویش‌هایی مانند «۲۰ در ۳۰» که بر کاهش مدت‌زمان مصرف آب تاکید دارند، می‌تواند نقش بسزایی در کنترل مصرف آب ایفا کند. اگر هر فرد تنها یک دقیقه کمتر از آب استفاده کند، در طول ماه بیش از ۶۰۰ لیتر آب صرفه‌جویی خواهد شد که در مقیاس کلان، تاثیرات قابل‌توجهی بر منابع آب خواهد داشت.
کاهش مصرف آب نه‌تنها به حفظ این منبع حیاتی کمک می‌کند، بلکه تاثیر مستقیم بر پایداری اکوسیستم دارد. کاهش هدررفت آب موجب بهبود شرایط زیست‌محیطی، حفظ منابع زیرزمینی و کاهش فشار بر سیستم‌های توزیع آب خواهد شد. استفاده از فناوری‌های نوین، تغییر الگوی مصرف و آگاهی‌بخشی به مردم می‌تواند روند صرفه‌جویی در مصرف آب را تسریع کند.
دولت‌ها و نهادهای مرتبط باید با اجرای سیاست‌های کارآمد، ارتقای سیستم‌های بازیافت آب و بهینه‌سازی شبکه‌های توزیع، مصرف را مدیریت کنند. همکاری مردم و مسئولان در اجرای برنامه‌های کاهش مصرف، نه‌تنها برای مقابله با خشکسالی موثر است، بلکه موجب حفظ منابع آبی برای نسل‌های آینده خواهد شد. با تغییر سبک زندگی و رعایت اصول مصرف بهینه، می‌توان از بحران کم‌آبی عبور کرد و منابع آب را پایدار نگه داشت.
بحران پنهان زمین
محمود یزدانی، کارشناس آب در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: کره زمین را معمولا «کره خاکی» می‌نامند، اما به‌دلیل پوشش گسترده آب، باید آن را با عنوان «کره آبی» شناخت، زیرا بیش از ۷۲ درصد سطح آن را آب فراگرفته است. باوجود این، بحران آب در سراسر جهان، به‌ویژه در کشورهای گرم و خشک، به مسئله‌ای حیاتی تبدیل شده است. کاهش منابع آب شیرین، تغییرات اقلیمی و افزایش مصرف، این بحران را تشدید کرده‌اند. اصطلاح «جنگ آب» نشان‌دهنده رقابت شدید بر سر این منبع حیاتی است. در کشور ما نیز اختلافات بر سر منابع آبی، از گذشته میان استان‌ها وجود داشته و به‌تازگی تنش‌هایی بین یزد و اصفهان رخ داده است. با مدیریت پایدار منابع آب و کاهش مصرف، ضروری است تا بتوان از بحران‌های آینده جلوگیری و منابع آبی را حفظ کرد.
ضرورت اصلاح الگوی مصرف
وی ادامه داد: ۷۲درصد سطح زمین را آب پوشانده است، اما ۹۷درصد آن برای کشاورزی قابل‌استفاده نیست. بنابراین، تنها ۳ درصد از منابع آب سطحی جهان برای تامین نیازهای انسانی و کشاورزی در دسترس است. باتوجه به تفاوت‌های اقلیمی و جغرافیایی، برخی مناطق از بارندگی بیشتری برخوردار هستند، در حالی که مناطق گرم و خشک با تبخیر بالا و کمبود آب مواجهند. این شرایط، مدیریت منابع آب را به چالشی اساسی تبدیل کرده است.
یزدانی افزود: در مناطق کم‌آب، بهره‌وری و ذخیره‌سازی آب نقش مهمی در تامین نیازهای کشاورزی و شهری دارد. از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی نیز تاثیر مستقیمی بر میزان بارندگی، ذخایر آب و الگوهای مصرف دارد که ضرورت استفاده بهینه و پایدار از منابع موجود را بیش از پیش آشکار می‌سازد. میانگین بارندگی جهانی بین ۸۰۰ تا ۸۵۰ میلیمتر است. در قاره آسیا این مقدار بین ۶۰۰ تا ۶۵۰ میلیمتر بوده، اما در کشور ما میانگین بارندگی ۱۲۵میلیمتر است که اخیرا به ۱۴۰ میلیمتر رسیده است.
نقش فناوری در حفظ منابع
وی گفت: در سال‌های اخیر، میزان بارندگی کاهش چشمگیری داشته و نسبت به متوسط بلندمدت، افت ۵۰ درصدی را نشان می‌دهد. این مسئله، تاثیر مستقیمی بر منابع آبی کشور گذاشته و چالش‌های فراوانی را در تامین آب ایجاد کرده است. کشور ما با وسعتی حدود ۱.۷میلیون کیلومتر مربع، از اقلیمی گرم و خشک برخوردار است که این امر موجب افزایش تبخیر و کاهش دسترسی به منابع آبی شده است.
یزدانی عنوان کرد: عوامل متعددی در کاهش سطح منابع آب سطحی نقش دارند. تغییرات اقلیمی و افزایش دمای زمین، موجب کاهش بارندگی و افزایش تبخیر آب شده است. تمرکز جمعیت در کلانشهرها، افزایش مصرف و رشد صنعتی نیز فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده‌اند. زاویه تابش خورشید و شدت گرما نیز میزان تبخیر آب را افزایش داده و شرایط را برای ذخیره‌سازی آب دشوار کرده است.
وی افزود: این شرایط ضرورت مدیریت پایدار منابع آب را دوچندان می‌کند. استفاده از فناوری‌های نوین در تصفیه و بازیافت آب، بهینه‌سازی مصرف و اجرای طرح‌های کاهش هدررفت آب، می‌تواند به پایداری منابع آبی و تامین نیازهای آینده کمک کند. بدون برنامه‌ریزی صحیح، بحران کم‌آبی شدت بیشتری خواهد گرفت و پیامدهای زیست‌محیطی جبران‌ناپذیری به‌همراه خواهد داشت.
چالش‌های پیش‌رو و راهکارها
یزدانی خاطرنشان کرد: میانگین مصرف استاندارد آب در جهان ۱۷۰ لیتر در شبانه‌روز است، اما در کشور ما این مقدار به ۲۵۰ لیتر می‌رسد، که ۸۰ لیتر بیشتر از میانگین جهانی است. با کاهش منابع آب شیرین، باید در مصرف آب دقت بیشتری داشت. حدود ۷۰ درصد آب شیرین جهان ناشی از بارندگی است و ۳۰ درصد آن از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود. رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها نیز منابع مهم آب شیرین هستند. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی مانند برداشت از صندوق ذخیره‌ای است که بازپرداخت نمی‌شود و متاسفانه در کشور ما چنین روندی در حال وقوع است.
سیلاب‌ها و رواناب‌ها
این کارشناس تصریح کرد: یکی از چالش‌های اساسی در مدیریت منابع آب، عدم‌نگهداری مناسب سیلاب‌ها و رواناب‌هاست. مدیریت صحیح این منابع و بهینه‌سازی شبکه توزیع می‌تواند مصرف را کاهش داده و بهره‌وری آب را افزایش دهد. در کشور ما، بیش از ۶۰ درصد خانوارها، به‌ویژه در تهران، جزو مصرف‌کنندگان پرمصرف هستند. علاوه بر این، ۵ درصد از مشترکان بدمصرف محسوب می‌شوند و هیچ توجهی به قوانین صرفه‌جویی ندارند. کنترل و نظارت دقیق بر مصرف آب، از جمله وظایف اجرایی است که باید به‌طورجدی دنبال شود. اجرای سیاست‌های مدیریت مصرف، ارتقای آگاهی عمومی و تشویق شهروندان به کاهش مصرف، نقش مهمی در حفظ منابع آبی دارد و می‌تواند به کاهش بحران آب کمک کند.
وی درباره حفظ منابع آب شیرین تاکید کرد: این موضوع امری ضروری است اما متاسفانه تحت‌تاثیر آلودگی، خشکسالی و تغییرات اقلیمی قرار دارد. کاهش مصرف آب، وظیفه‌ای همگانی است که نیازمند مشارکت خانوارها و دولت‌هاست. شهروندان می‌توانند با مدیریت مصرف در خانه و محل کار، نقش مهمی در کاهش هدررفت آب ایفا کنند. در سطح کلان، بازیافت آب توسط شرکت‌های آب و فاضلاب و تصفیه آب‌های خاکستری می‌تواند راهکاری موثر برای استفاده مجدد در بخش‌های غیرآشامیدنی، از جمله فضای سبز و کشاورزی باشد. با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و اصلاح الگوهای مصرف، امکان کاهش فشار بر منابع آب شیرین فراهم می‌شود. این اقدامات برای پایداری اکوسیستم و تامین آب نسل‌های آینده ضروری است.
خطرات پنهان مصرف بی‌رویه
یزدانی همچنین گفت: میانگین استفاده استاندارد از منابع آب زیرزمینی ۳۰ درصد است، اما در کشور ما حدود ۵۰ درصد از این منابع برداشت می‌شود. هرچه بیشتر از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت شود، دسترسی به آن سخت‌تر خواهد شد. در گذشته، عمق منابع آب زیرزمینی در تهران ۱۵۰متر بود، اما اکنون برای دسترسی به آب باید تا ۳۰۰متر حفاری انجام شود. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی یکی از عوامل مهم تخریب اکوسیستم و بروز بحران‌های زیست‌محیطی است. این روند موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی شده و ساختار زمین را دچار تغییرات اساسی می‌کند. با پایین رفتن سطح آب، خاک سست می‌شود و توان تحمل سازه‌های سطحی را از دست می‌دهد که در نهایت منجر به فرونشست زمین و بروز خسارات جبران‌ناپذیر می‌شود. فرونشست زمین می‌تواند بر زیرساخت‌های شهری تاثیر بگذارد و موجب تخریب ساختمان‌ها، جاده‌ها و تاسیسات عمومی شود. این پدیده همچنین بر منابع آبی موجود اثر گذاشته و باعث کاهش کیفیت آب می‌شود. در مناطق خشک و کم‌آب، این خطر بیشتر احساس می‌شود، زیرا برداشت بیش از حد از منابع زیرزمینی بدون جایگزینی مناسب، موجب تخریب لایه‌های زمین و افزایش بحران‌های محیطی می‌شود.
بحران فرونشست زمین
وی تاکید کرد: برای جلوگیری از این مشکل، مدیریت صحیح منابع آب و کاهش برداشت بی‌رویه ضروری است. استفاده از روش‌های نوین ذخیره‌سازی و بازیافت آب، ارتقای بهره‌وری در مصرف و اصلاح الگوهای برداشت می‌تواند تاثیر مثبتی بر حفظ منابع زیرزمینی داشته باشد. بدون اقدامات موثر، بحران فرونشست زمین و تبعات زیست‌محیطی آن در آینده تشدید خواهد شد.
یزدانی در پایان عنوان کرد: یکی از راهکارهای مهم مدیریت منابع آب، اجرای «پویش ۲۰ در ۳۰» است. در این پویش، اگر هر فرد تنها یک دقیقه در روز کمتر از آب استفاده کند، در ماه حدود ۶۰۰ لیتر آب صرفه‌جویی می‌شود. مشارکت گسترده مردم، به‌ویژه در کلانشهرها، می‌تواند تاثیر چشمگیری بر کاهش مصرف آب و عبور از بحران خشکسالی داشته باشد. صرفه‌جویی در مصرف آب نه‌تنها به حفظ منابع کمک می‌کند، بلکه تاثیر مثبتی بر محیط‌زیست و پایداری اکوسیستم دارد. با تغییر عادت‌های روزانه، هر فرد می‌تواند نقش موثری در مدیریت بهینه آب ایفا کرده و به تامین منابع پایدار کمک کند.
سخن پایانی
مدیریت منابع آب یکی از اولویت‌های مهم توسعه پایدار است که به همکاری همگانی نیاز دارد. باتوجه به کاهش ذخایر آب شیرین، لزوم استفاده بهینه و جلوگیری از هدررفت، بیش از پیش احساس می‌شود. هر فرد با تغییر در سبک زندگی و رعایت اصول مصرف صحیح، می‌تواند نقش موثری در کاهش بحران آب ایفا کند.
توسعه فناوری‌های تصفیه و بازیافت آب، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مدیریت آب و اجرای برنامه‌های آگاهی‌بخش برای مردم از جمله اقداماتی هستند که تاثیر مثبت بر حفظ منابع آبی دارند. مشارکت در طرح‌های کاهش مصرف مانند «پویش ۲۰ در ۳۰»، نه‌تنها مصرف آب را کنترل می‌کند، بلکه در نهادینه‌سازی فرهنگ مدیریت منابع آب نیز موثر خواهد بود.
در نهایت، بحران آب یک چالش جهانی است که تنها با اتخاذ سیاست‌های پایدار و مدیریت صحیح منابع آبی قابلکنترل است. دولت‌ها، نهادهای مرتبط و شهروندان باید به‌صورت هماهنگ برای کاهش مصرف و حفظ منابع‌طبیعی تلاش کنند تا از کمبود آب و تاثیرات مخرب آن در آینده جلوگیری شود.
