کاهش تمایل به فرزندآوری؛ ۷۷ درصد زوجین از فرزند داشتن صرف‌نظر می‌کنند
با وجود اجرای بیش از ۹۰ درصد مفاد قانون حمایت از جوانی جمعیت، نرخ تولد در کشور همچنان روندی کاهشی دارد. کارشناسان معتقدند بی‌توجهی به زیرساخت‌های کلیدی مانند تأمین مسکن، اشتغال پایدار و تحولات فرهنگی در سبک زندگی نسل جوان، موجب کاهش اثربخشی سیاست‌های تشویقی جمعیتی شده است.
بررسی‌های جمعیتی از استان کرمانشاه نشان می‌دهد که ایران در بازه زمانی ۱۳۹۰ تا ۱۴۲۰ در دوره‌ای طلایی از نظر ترکیب جمعیتی قرار دارد؛ در این سال‌ها، بیشترین سهم جمعیت کشور را افراد در سن فعالیت اقتصادی تشکیل می‌دهند. با این حال، طبق پیش‌بینی‌ها، از سال ۱۴۲۰ به بعد کشور با شتاب قابل‌توجهی وارد مرحله سالمندی خواهد شد؛ به‌طوری‌که در آن زمان تنها نیمی از جمعیت در سن کار خواهند بود و حدود ۳۲ درصد جمعیت را سالمندان تشکیل خواهند داد.
این تغییر ساختار جمعیتی، تبعات گسترده‌ای در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی به‌دنبال خواهد داشت. مهم‌ترین چالش این است که هزینه‌های نگهداری، درمان و رفاه سالمندان به‌مراتب بیشتر از سایر گروه‌های سنی است و نبود زیرساخت‌های کافی در کشور برای پاسخگویی به این جمعیت رو به رشد، می‌تواند به بحرانی فراگیر در آینده تبدیل شود.
این روند تا حد زیادی نتیجه اجرای سیاست‌های کنترل جمعیت از اوایل دهه 1370 است که برای حدود دو دهه به کاهش شدید نرخ تولد منجر شد. متأسفانه با وجود تغییر سیاست‌ها در سال‌های اخیر، آمارها نشان می‌دهند که روند فرزندآوری در کشور همچنان نزولی است، و این مسئله امروز به یکی از تهدیدات راهبردی جمعیت ایران تبدیل شده است.
در این میان، یکی از باورهای رایج در جامعه این است که خانواده‌های تک‌فرزند از آرامش بیشتری برخوردارند، چراکه والدین تمرکز بیشتری بر یک فرزند دارند و می‌توانند امکانات بهتری را برای او فراهم کنند، اما یافته‌های پژوهشی خلاف این تصور را نشان می‌دهند.
تحقیقات حاکی از آن است که تک‌فرزندان اغلب دچار اضطراب، استرس و نگرانی‌های مزمن هستند، آن‌ها بار سنگینی از مسئولیت‌های خانوادگی را به‌تنهایی به‌دوش می‌کشند، از ترس تنهایی بعد از فوت والدین رنج می‌برند، و اغلب تحت فشار بیش از حد توجه والدین قرار می‌گیرند. نبود خواهر یا برادر، که می‌تواند نقش یک رفیق و حامی را در زندگی ایفا کند، باعث افزایش احساس تنهایی، فشار روانی و کاهش تاب‌آوری اجتماعی در این کودکان می‌شود،
بر همین اساس، روان‌شناسان و کارشناسان جمعیت تأکید دارند که فرزند دوم و سوم، نه‌تنها به تعادل روانی و اجتماعی کودک کمک می‌کند، بلکه می‌تواند نقش مؤثری در پایداری نهاد خانواده، سلامت روان والدین، و حتی آینده‌نگری برای دوران سالمندی آن‌ها داشته باشد.
در نهایت، نباید اجازه داد که فرزندان‌مان، روزهای کودکی و نوجوانی‌شان را در تنهایی، فشار روانی و اضطراب بگذرانند. خانواده‌ای با چند فرزند، علاوه بر ایجاد روحیه مشارکت، مسئولیت‌پذیری و شادی بیشتر، آینده‌ای روشن‌تر برای خود، فرزندان و جامعه رقم خواهد زد.
با توجه به اهمیت این موضوع و زنگ خطری که در ایران و استان کرمانشاه به صدا درآمده است، به گفتگو با فریبا شفیعی مدیرگروه تخصصی جوانی جمعیت، سلامت خانواده و مدرس دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه نشستیم که در ادامه آمده است.
آیا سیاست‌های کنترل جمعیت در گذشته منجر به بحران سالمندی زودهنگام در ایران شده است؟
شفیعی: در سال‌های گذشته، سیاست‌های کنترل جمعیت در کشور ما به‌گونه‌ای اتخاذ شد که به‌مرور زمان به کاهش نرخ فرزندآوری انجامید، اکنون کارشناسان و مسئولان به این نتیجه رسیده‌اند که این سیاست‌ها باید خیلی زودتر اصلاح می‌شد و جلوی آن‌ها گرفته می‌شد، چرا که طی سال‌های متمادی، کشور در شرایطی پیش رفت که نرخ فرزندآوری کاهش یافته و این امر پیامدهای قابل‌توجهی برای آینده جمعیتی کشور به‌همراه داشته است.
جمعیت جوان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر جامعه‌ای، نقش بسیار کلیدی در پویایی و پیشرفت کشور دارد. جوانان نه‌تنها موتور محرک اقتصاد و توسعه‌اند، بلکه در مواقع بحران‌ها و جنگ‌ها نیز بار حفظ امنیت و آرامش کشور را بر دوش می‌کشند، در مقابل، جمعیت سالمند با وجود تجربه و دانش فراوان، قادر نیست جایگزین نیروی جوان و پویا شود و کمبود جمعیت جوان می‌تواند به توقف یا کاهش سرعت رشد و توسعه منجر شود.
کشور ما نیز از این مسئله مستثنا نبوده و با سرعتی بسیار بالاتر نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر، به‌سمت سالمندی پیش رفته است، این در حالی است که کشورهایی مانند ژاپن، چین و کره جنوبی نیز با چالش‌های جمعیتی مواجه‌اند، اما روند سالمندی در آن‌ها به‌مراتب کندتر و در بازه زمانی طولانی‌تر رخ داده است. سرعت بسیار بالای روند پیری جمعیت در ایران، یک چالش جدی و فاجعه‌بار است که نیازمند توجه و برنامه‌ریزی جدی مسئولان برای جبران این خلأ و حمایت از فرزندآوری در کشور است.
در نهایت، روشن است که حفظ تعادل جمعیتی و افزایش جمعیت جوان، از اولویت‌های مهم برای تضمین آینده توسعه پایدار و امنیت کشور به‌شمار می‌آید و لازم است سیاست‌های گذشته بازنگری و اصلاح شوند.
روند کاهشی جمعیت با وجود اجرای 90درصد قوانین جوانی جمعیت
راهکار مقابله با این چالش چیست و چرا پس از گذشت چهار سال از اجرای قانون جوانی جمعیت، رشد فرزندآوری همچنان کاهش یافته است؟
شفیعی: پس از صدور دستور مقام معظم رهبری در سال 1400 برای اجرای قانون جوانی جمعیت، قانونی جامع با 73 ماده و 81 تبصره تصویب شد که تمامی دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها را مکلف به اجرای آن کرد. از این مجموعه قوانین، حدود 60 درصد مربوط به وزارت بهداشت است و طبق گزارش‌ها، بیش از 90 درصد این قوانین تاکنون به اجرا درآمده‌اند، با این حال، علیرغم تلاش‌ها و اجرای قوانین، رشد جمعیت همچنان روند کاهشی داشته است و به نتیجه مطلوب دست نیافته‌ایم.
یکی از دلایل مهم این موضوع، ضعف در بخش فرهنگ‌سازی و حمایت‌های مالی و اجتماعی است، به‌عنوان مثال، در حوزه مشوق‌ها، بانک‌ها مکلف به ارائه تسهیلات به جوانان برای ازدواج و فرزندآوری شده‌اند، اما بسیاری از زوج‌های جوان مدت‌ها در انتظار دریافت وام ازدواج هستند و این موضوع موجب ایجاد نگرانی و سرخوردگی شده است. هرچند اقداماتی برای تسریع در پرداخت این وام‌ها در دست انجام است، اما هنوز مشکلات اقتصادی و کمبود امکانات، مانع رشد مطلوب فرزندآوری شده‌اند.
از سوی دیگر، شرایط اقتصادی و تأمین مسکن برای جوانان نیز یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هاست. در برخی شهرستان‌ها، به‌خصوص مناطق کوهستانی، زمین کافی برای ارائه به زوج‌های جوان وجود ندارد و این امر با وجود وظایف وزارت مسکن و شهرسازی، به یکی از موانع مهم تبدیل شده است. عدم دسترسی به زمین مناسب و تسهیلات مالی کافی باعث شده است بسیاری از جوانان در تصمیم‌گیری برای تشکیل خانواده و فرزندآوری دچار تردید شوند.
همچنین، در مقایسه با گذشته، فرزندآوری دیگر به‌صورت صرفاً کمّیت‌محور نیست و والدین امروز به‌دنبال فراهم کردن بهترین امکانات آموزشی، فرهنگی و رفاهی برای فرزندان خود هستند. این انتظارها به افزایش هزینه‌ها و دغدغه‌های خانواده‌ها می‌افزاید و بدون حمایت کافی دولت، تحقق اهداف جوانی جمعیت را دشوار می‌سازد.
در نهایت، کارشناسان بر این باورند که برای دستیابی به نتایج مطلوب در سیاست‌های جمعیتی، علاوه بر اجرای قوانین موجود، باید تقویت فرهنگ‌سازی، تسهیل در ارائه خدمات و تسهیلات اقتصادی و همچنین اصلاح برخی رویه‌ها و فرآیندهای اجرایی در دستور کار قرار گیرد تا بتوان گام‌های مؤثرتری در جهت افزایش جمعیت جوان برداشت.
تشکیل منظم کمیته جوانی جمعیت در دانشگاه؛ اقدامات انجام‌شده و چالش‌های اجرایی
آیا کمیته هماهنگی جوانی جمعیت در دانشگاه علوم پزشکی استان کرمانشاه توانسته به نتایج ملموس در اجرای سیاست‌های جمعیتی دست یابند؟
شفیعی: در راستای اجرای سیاست‌های ابلاغی قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، دانشگاه علوم پزشکی نیز نقش فعالی ایفا کرده است. در این دانشگاه «کمیته هماهنگی جوانی جمعیت» از ابتدای اجرای این قانون به صورت منظم و ماهانه با حضور ریاست دانشگاه، معاونت‌های مختلف، و گروه‌های تخصصی تشکیل جلسه داده است. این کمیته با تشکیل هفت زیرگروه شامل کمیته‌های بهداشت، درمان، فرهنگی، دانشجویی و سایر حوزه‌های مرتبط، تلاش کرده است تا اقدامات هماهنگ و هدفمندی را در زمینه ترویج فرزندآوری و حمایت از خانواده‌های جوان به انجام برساند.
در همین چارچوب، بخشی از قوانین مرتبط با کارمندان و اعضای هیئت علمی، به‌ویژه در خصوص انتقال محل خدمت یا معافیت از شیفت شب برای بانوان باردار یا دارای فرزند زیر دو سال، در دانشگاه اجرا شده است. همچنین ابلاغ‌هایی از سوی ستاد جوانی جمعیت استانداری و امور بانوان استانداری به ادارات و نهادهای اجرایی ارسال شده تا شرایط لازم برای تسهیل امور کارکنان دارای شرایط خاص فراهم شود. با این حال، چالش‌هایی در بخش اجرا، به‌ویژه در بخش خصوصی، همچنان وجود دارد که نیازمند نظارت و پیگیری جدی‌تر است.
یکی از حوزه‌هایی که عملکرد موفق‌تری داشته، مجموعه نیروهای مسلح بوده که با در اختیار داشتن فضاهای مناسب، امکانات رفاهی و اعتبارات مشخص، تسهیلات خوبی را به زوج‌های جوان ارائه داده‌اند. این اقدامات اثرات مثبتی در زمینه ترغیب ازدواج و فرزندآوری در میان کارکنان این بخش داشته است.
در زمینه درمان ناباروری نیز پیشرفت‌های قابل توجهی حاصل شده است. زوجینی که پس از یک سال تلاش برای فرزندآوری موفق نبوده‌اند، اکنون می‌توانند از خدمات درمان ناباروری در بیمارستان‌های دولتی با پوشش 90 درصدی بیمه سلامت بهره‌مند شوند. این اقدام که با حمایت نهادهای بیمه‌گر و همکاری مراکز درمانی محقق شده، گامی مهم در مسیر حمایت از زوجین نابارور محسوب می‌شود.
با وجود تمامی اقدامات انجام‌شده، مسئولان این کمیته معتقدند که برای دستیابی به نتایج بهتر، نیاز به تقویت زیرساخت‌ها، نظارت دقیق‌تر بر اجرای کامل قوانین در تمام نهادها (خصوصی و دولتی) و افزایش اقدامات فرهنگی و انگیزشی وجود دارد. افزایش همکاری میان نهادهای مختلف، تخصیص به‌موقع منابع، و ایجاد هماهنگی بیشتر میان دستگاه‌ها، می‌تواند مسیر تحقق اهداف جمعیتی کشور را هموارتر کند.
ارائه خدمات مشاوره‌ای به مادران باردار و کودکان زیر 5 سال از طریق سامانه 4030
چگونه سامانه‌های مشاوره‌ای و نظارتی می‌توانند به بهبود سلامت مادران و نوزادان و ارتقاء خدمات زایمان کمک کنند؟
شفیعی: در راستای ارتقاء سلامت مادران و نوزادان، سامانه 4030 به عنوان یکی از خدمات مهم مشاوره‌ای در کشور راه‌اندازی شده و در حال حاضر به‌صورت فعال در سراسر کشور به ارائه خدمات می‌پردازد. این سامانه با هدف مشاوره به مادران باردار، مادران دارای فرزندان زیر پنج سال و حتی زوج‌های نابارور طراحی شده و تماس‌گیرندگان می‌توانند با شماره‌گیری 4030 از راهنمایی کارشناسان مامایی بهره‌مند شوند.
مشاوره‌های ارائه‌شده در این سامانه، طیف وسیعی از موضوعات مرتبط با سلامت مادر و کودک را در بر می‌گیرد؛ از مشاوره در خصوص ناباروری گرفته تا مشکلات دوران بارداری و مراقبت‌های پس از زایمان. به‌عنوان مثال، اگر مادری در دوران بارداری دچار مشکل خاصی شود، می‌تواند از طریق تماس با این سامانه از راهنمایی تخصصی مشاوران برخوردار گردد. بسته به نوبت پاسخگویی، تماس‌ها می‌توانند توسط کارشناسان مراکز استانی مانند کرمانشاه (به‌عنوان قطب 3 کشوری) یا سایر استان‌ها پاسخ داده شوند و خدمات در سطح ملی پوشش داده می‌شود.
همچنین در راستای ارتقاء کیفیت زایمان طبیعی و کاهش نرخ سزارین، سامانه‌ای جدید پس از زایمان راه‌اندازی شده است تا مادران بتوانند میزان رضایتمندی خود از تجربه زایمان در بیمارستان‌های دولتی را ثبت کنند. در این سامانه، مادران پس از ترخیص از بیمارستان، می‌توانند نظر خود را در مورد کیفیت خدمات ارائه‌شده، نحوه رفتار پرسنل، وضعیت محیط فیزیکی زایمان و سایر موارد مرتبط اعلام کنند.
اطلاعات به‌دست‌آمده از این سامانه نقش مهمی در شناسایی نقاط ضعف و قوت مراکز درمانی ایفا می‌کند و می‌تواند منجر به بهبود خدمات، اصلاح فرآیندها و افزایش رضایت مادران شود. مسئولان حوزه سلامت بر اهمیت مشارکت مادران در این فرآیند تأکید کرده و اعلام داشته‌اند که ثبت بازخوردهای واقعی از سوی مادران می‌تواند به توسعه استانداردهای بهتر برای زایمان طبیعی کمک کند.
در نهایت، سامانه 4030 و سامانه رضایتمندی پس از زایمان، دو ابزار کلیدی برای ارتقاء سلامت مادر و کودک و بهبود سیاست‌های جمعیتی کشور به‌شمار می‌روند که با مشارکت مردم و تلاش نظام سلامت، می‌توانند نقش موثری در بهبود شاخص‌های حوزه بهداشت و درمان ایفا کنند.
77 درصد زوجین در سن فرزندآوری تمایلی به داشتن فرزند ندارند
چرا علیرغم سیاست‌های تشویقی، بخش بزرگی از زوجین ایرانی تمایلی به فرزندآوری ندارند؟
شفیعی: بر اساس نتایج یک پیمایش ملی که در اسفند ماه سال گذشته انجام شده است، از میان 50 هزار زوج در سنین مناسب فرزندآوری (نه زوجین جوان و نه سنین بالای باروری)، حدود 77 درصد اعلام کرده‌اند که تمایلی به داشتن فرزند ندارند. این آمار نگران‌کننده از سوی کارشناسان به‌عنوان یک «زنگ خطر جدی» برای آینده جمعیتی کشور تلقی شده است.
مهم‌ترین دلیلی که این افراد برای نداشتن فرزند ذکر کرده‌اند، نبود امید به آینده فرزندانشان بوده است. عواملی همچون مشکلات اقتصادی، نداشتن مسکن، فشارهای روانی، نبود حمایت‌های کافی اجتماعی و نیز ضعف در سیاست‌گذاری‌های کل‌نگر، از دیگر دلایلی است که شرکت‌کنندگان در این پیمایش عنوان کرده‌اند.
در این میان، شرایط مسکن نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. آمارها نشان می‌دهد زوجین ساکن در منازل استیجاری به‌مراتب تمایل کمتری به فرزندآوری دارند نسبت به زوجینی که از مسکن ملکی برخوردارند. به عنوان نمونه، در میان نیروهای مسلح که معمولاً از خانه‌های سازمانی و امکانات حمایتی مناسب‌تری برخوردار هستند، آمار فرزندآوری بالاتر گزارش شده است. این در حالی است که بسیاری از شهرستان‌ها، به‌ویژه مناطق کوهستانی و کم‌جمعیت، حتی زمین مناسب برای واگذاری به زوجین جوان در اختیار ندارند و این، اجرای سیاست‌های حمایتی را با چالش مواجه کرده است.
از سوی دیگر، بخش زیادی از مشوق‌های قانونی و حمایتی فعلی بر فرزند سوم و بیشتر متمرکز شده، در حالی که بیشترین نرخ تولد در حال حاضر مربوط به فرزند اول و دوم است. تمرکز صرف بر فرزند سوم، نمی‌تواند پاسخگوی نیاز جمعیتی کشور باشد؛ چرا که برای بسیاری از زوج‌ها، همان فرزند اول نیز تبدیل به یک چالش جدی شده است.
در حوزه سلامت و تغذیه نیز اقدامات مثبتی انجام شده، از جمله ارائه خدمات درمانی رایگان برای کودکان زیر 7 سال در بیمارستان‌های دولتی و ارائه سبدهای تغذیه برای دهک‌های پایین درآمدی زیرپوشش وزارت تعاون و کمیته امداد امام خمینی(ره) از طریق طرح «یسنا». با این حال، این خدمات اغلب تنها بخش محدودی از جامعه را پوشش می‌دهد و نمی‌تواند پاسخگوی دغدغه‌های طبقه متوسط و مستأجران شهری باشد که بار اصلی کاهش فرزندآوری را به دوش می‌کشند.
کارشناسان معتقدند برای مقابله با بحران جمعیتی، لازم است نگاه جامع‌تری به موضوع فرزندآوری شکل بگیرد. تمرکز بر صرف مشوق‌های مالی یا تولد فرزند سوم، نمی‌تواند به تنهایی مؤثر باشد. بلکه باید مشکلات زیرساختی مانند مسکن، اشتغال، آموزش، سلامت روان و امید به آینده به‌طور جدی مورد توجه قرار گیرد.
تغییر این روند نگران‌کننده نیازمند یک رویکرد چندبُعدی، بلندمدت و همراه با اراده واقعی اجرایی در تمام سطوح حاکمیتی است.
فرزندآوری؛ مسئولیت مشترک تمام دستگاه‌ها، نه صرفاً حوزه بهداشت و درمان
آیا می‌توان تنها با تکیه بر نظام سلامت، بحران کاهش جمعیت را مدیریت کرد؟
شفیعی: با توجه به سیاست‌های کلان کشور در حوزه جمعیت و دغدغه‌های جدی در زمینه کاهش نرخ فرزندآوری، مسئولان دانشگاهی و استانی بر لزوم هم‌افزایی و هماهنگی بین تمام دستگاه‌های اجرایی و حاکمیتی تأکید می‌کنند. یکی از نکات مهمی که در جلسات کارگروه‌های جمعیتی دانشگاه‌ها مطرح می‌شود، این است که تنها با تلاش وزارت بهداشت و زیرمجموعه‌های آن نمی‌توان به نتایج مطلوب در افزایش جمعیت دست یافت.
به گفته مسئولان دانشگاه، اگرچه حضور نمایندگان مجلس در جلسات کارگروه دانشگاهی الزامی نیست، اما در جلسات استانی، به‌ویژه جلساتی که در استانداری برگزار می‌شود، حضور نمایندگان یا اعضای کمیسیون‌های تخصصی مجلس می‌تواند نقش مؤثری در حمایت قانون‌گذاری و پیگیری اجرای مصوبات داشته باشد. به‌عنوان مثال، آقای رنجبر، عضو کمیسیون اجتماعی مجلس، با توجه به گزارش‌های ماهانه‌ای که از سوی مراکز بهداشتی شهرستان‌ها دریافت می‌کنند، آشنایی خوبی با وضعیت میدانی و مشکلات اجرایی دارند.
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که در گزارش‌های استانی مطرح شده، معضل بیکاری جوانان و فقدان اشتغال پایدار است. نبود شغل مناسب و عدم اطمینان از آینده اقتصادی، از مهم‌ترین دلایل انصراف جوانان از ازدواج و فرزندآوری عنوان شده است. اگر جوان بداند که بعد از ازدواج، خانه‌ای ولو ساده و شغلی ثابت دارد، انگیزه بیشتری برای تشکیل خانواده و داشتن فرزند خواهد داشت.
این در حالی است که بسیاری از نهادها و دستگاه‌های اجرایی، برخلاف الزامات قانونی، در اجرای قوانین جوانی جمعیت مشارکت فعال ندارند. اداراتی نظیر رفاه اجتماعی، شهرداری، سازمان برنامه و بودجه، فرمانداری‌ها و سایر نهادهای مرتبط، نقش‌های کلیدی در تأمین زیرساخت‌ها، فرهنگ‌سازی و اجرای سیاست‌های حمایتی دارند. اما در بسیاری موارد، این بار سنگین تنها بر دوش وزارت بهداشت و مجموعه درمانی کشور افتاده که طبیعتاً بدون همراهی سایر نهادها، به تنهایی قادر به تحقق اهداف جمعیتی نخواهد بود.
فرهنگ‌سازی، حمایت از اشتغال، تأمین مسکن، ارائه تسهیلات مالی، ایجاد انگیزه اجتماعی و ارتقاء امید به آینده، همگی بخش‌هایی از یک پازل بزرگ به نام جوانی جمعیت هستند. اگر حتی یکی از این اجزاء مغفول بماند، نتیجه نهایی نیز با شکست مواجه خواهد شد.
در نهایت، کارشناسان حوزه جمعیت تأکید دارند که مقابله با بحران کاهش جمعیت، نیازمند عزم ملی و مشارکت واقعی همه نهادها و ارکان کشور است. تنها در سایه همکاری گسترده، پایبندی به قوانین، و حمایت چندجانبه از خانواده‌ها می‌توان آینده جمعیتی کشور را تضمین کرد.
فرهنگ‌سازی و تغییر سبک زندگی؛ عوامل کمتر دیده‌شده در کاهش فرزندآوری
تسنیم: آیا کاهش فرزندآوری تنها به دلایل اقتصادی و بیکاری مربوط می‌شود؟
شفیعی: در حالی که بیکاری، هزینه‌های زندگی و مشکلات اقتصادی به‌عنوان عوامل اصلی کاهش تمایل به فرزندآوری در کشور شناخته می‌شوند، کارشناسان حوزه جمعیت تأکید دارند که نمی‌توان نقش فرهنگ‌سازی و تحولات اجتماعی را در این مسئله نادیده گرفت.
یکی از تغییرات مهم در سال‌های اخیر، افزایش سطح آگاهی نسل جوان نسبت به سبک زندگی، آینده‌نگری، مسائل تربیتی و کیفیت رشد فرزندان است. برخلاف گذشته، جوانان امروزی قبل از تصمیم‌گیری برای ازدواج و فرزندآوری، بیشتر در مورد آینده شغلی، کیفیت تربیت فرزند، تأمین نیازهای آموزشی، رفاهی و عاطفی فکر می‌کنند. این نگاه مسئولانه، هرچند مثبت و آگاهانه است، اما در عمل باعث افزایش سن ازدواج و کاهش میل به فرزندآوری شده است.
همچنین، افزایش سطح تحصیلات زنان و ورود گسترده‌تر آنان به بازار کار یکی دیگر از عوامل اجتماعی تأثیرگذار در این روند است. امروزه بسیاری از خانواده‌ها، از جمله خود والدین، تمایل دارند فرزندان دخترشان تحصیلات عالیه داشته باشند، وارد بازار کار شوند و استقلال بیشتری در زندگی داشته باشند. این موضوع در عین پیشرفت مثبت برای جامعه، باعث شده اولویت فرزندآوری در سال‌های اولیه ازدواج یا حتی در بازه‌های سنی طلایی کاهش یابد.
به گفته کارشناسان، این تغییرات فرهنگی و اجتماعی نیازمند بازنگری در سیاست‌های جمعیتی و همچنین برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و رسانه‌ای هدفمند است. نمی‌توان انتظار داشت صرفاً با ارائه تسهیلات مالی یا مسکن، جوانان به سمت فرزندآوری سوق پیدا کنند، بدون آن‌که برای پاسخ به دغدغه‌های ذهنی، تحصیلی و سبک زندگی آنان برنامه‌ریزی دقیقی انجام شود.
در نتیجه، سیاست‌گذاران باید همزمان با ارائه حمایت‌های اقتصادی، به افزایش آگاهی عمومی، تغییر گفتمان اجتماعی در رسانه‌ها، آموزش‌های مبتنی بر سبک زندگی متعادل و تقویت نهاد خانواده توجه ویژه داشته باشند. حل مسئله کاهش جمعیت، نیازمند رویکردی همه‌جانبه است؛ رویکردی که اقتصاد، فرهنگ، آموزش، اشتغال و رسانه را به‌صورت یکپارچه و هم‌راستا در نظر بگیرد.
خوابگاه‌های متأهلین؛ گامی مؤثر در حمایت از فرزندآوری در دوران دانشجویی
چه اقداماتی در حوزه آموزش عالی برای تسهیل فرزندآوری در میان زوج‌های دانشجو انجام شده است؟
شفیعی: در مسیر حمایت از جوانان برای تشکیل خانواده و فرزندآوری، یکی از اقدامات مؤثر و عملی که در برخی استان‌ها اجرایی شده، ایجاد خوابگاه‌های متأهلین برای زوج‌های دانشجو است. این اقدام که با هدف رفع یکی از مهم‌ترین موانع ازدواج و فرزندآوری—یعنی مشکل مسکن—در دوران تحصیل صورت گرفته، می‌تواند الگویی موفق برای گسترش حمایت‌ها از نسل جوان باشد.
در استان مورد اشاره، تعدادی از این خوابگاه‌ها طراحی و در اختیار زوج‌های دانشجو قرار گرفته است. این سیاست، علاوه بر ایجاد آرامش روانی برای زوجین، کمک می‌کند تا بدون دغدغه مالی بابت سکونت، تمرکز بیشتری بر تحصیل، زندگی مشترک و حتی فرزندآوری داشته باشند. با این حال، مسئولان اذعان دارند که این اقدام هنوز در آغاز راه است و نیازمند توسعه کمی و کیفی بیشتری است.
در پایان این گفت‌وگو، تأکید شد که خانواده‌ها باید مسئله جوانی جمعیت را بسیار جدی بگیرند. روند کاهش جمعیت جوان کشور نگران‌کننده است و ایران با سرعتی بیش از بسیاری از کشورهای دیگر به سمت سالمندی در حرکت است. در حالی که کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند ژاپن و کشورهای اروپایی زیرساخت‌ها و حمایت‌های وسیعی برای جمعیت سالمند خود فراهم کرده‌اند، کشور ما هنوز در آغاز راه توسعه این زیرساخت‌هاست.
از سوی دیگر، افزایش نرخ مهاجرت، به‌ویژه در میان نخبگان جوان، این روند را تشدید می‌کند. بنابراین حفظ سرمایه انسانی و نخبگان، و ایجاد انگیزه برای ازدواج و فرزندآوری در کشور، نیازمند عزم ملی، برنامه‌ریزی دقیق و همکاری همه‌جانبه دستگاه‌های اجرایی، فرهنگی و اجتماعی است.
توصیه نهایی به خانواده‌ها این است که با درک عمیق‌تری از شرایط پیش‌رو، جوانان خود را در مسیر ازدواج و فرزندآوری حمایت کنند و بدانند که آینده کشور، وابسته به وجود نسل جوان، سالم، تحصیل‌کرده و بانشاط است.
