بیش از یک دهه است که از تولد شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور ما می‌گذرد و در حال‌ حاضر بیش از ۸هزار و ۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان محصولات فناورانه خود را روانه بازار کرده‌اند. این شرکت‌ها در ۳ دسته نوع ۱ یا تولیدی، نوع ۲ یا نوپا و مستعد دانش‌بنیان و نوع ۳ تایید شده‌اند. این ۳ دسته از نظر سطح فناوری با یکدیگر متفاوت هستند. حدود ۷۰ درصد شرکت‌ها تولیدی هستند و سطح فناوری خوبی دارند. «فناوری زیستی کشاورزی و صنایع غذایی»، «دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان»، «مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی»، «ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته»، «وسایل، ملزومات و تجهیزات‌پزشکی»، «برق و الکترونیک فوتونیک، مخابرات»، «فناوری اطلاعات و ارتباطات نرم‌افزارهای رایانه‌ای»، «خدمات تجاری‌سازی» و «صنایع فرهنگی خلاق علوم‌انسانی و اجتماعی» از جمله حوزه‌های فعالیتی شرکت‌های دانش‌بنیان محسوب می‌شوند. از آنجایی که به‌طورمعمول، شرکت‌های دانش‌بنیان با نوآوری‌های به‌کاربرده شده در تولید محصولات‌شان می‌توانند سهمی در افزایش شاخص نوآوری داشته باشند، رتبه ایران از قاب «نوآوری» در سال ۲۰۱۴ معادل ۱۲۰ بوده است؛ اما از آن سال به بعد، ایران به‌استثنای سال ۲۰۲۰، توانسته جایگاه خود را به‌طورمستمر در میان کشورهای مورد بررسی بهبود ببخشد؛ به‌طوری که رتبه‌اش در سال ۲۰۲۱ به ۶۰ ارتقا یافته است. یکی از دلایل این ارتقا، فعالیت‌های تفکیک‌شده دانش‌بنیان‌ها در حوزه‌های گوناگون است. به‌عبارت دیگر، امروزه توسعه نوآوری در یک حوزه خاص و تفکیک موضوعی در عرصه فناوری می‌تواند نقش جدی در حل مشکلات داشته باشد.صمت در این گزارش به اهمیت تفکیک موضوعی دانش‌بنیان‌ها در تشکیل ستادهای فعال معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان پرداخته است.

یک تفکیک بجا

آرش رمدانی، معاون ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی در گفت‌وگو با صمت درباره تفکیک ستاد غذا و کشاورزی با زیست‌فناوری که به‌تازگی در معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری انجام شده است، گفت: ستاد زیست‌فناوری در معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تاکنون برنامه‌های متنوعی را در زمینه توسعه صنعت کشاورزی در راستای امنیت غذایی به‌اجرا درآورده است، اما معضلات کشاورزی و امنیت غذایی به‌قدری اهمیت دارند که امسال به تفکیک موضوعی پرداختیم و ستادی جداگانه با محوریت تخصصی کشاورزی شکل گرفت. در واقع، از دل ستاد زیست‌فناوری، ستاد غذا و کشاورزی تاسیس شد.

وی ادامه داد: باوجود تفکیک انجام‌گرفته، فرآیند اجرایی طرح‌های از پیش تدوین‌شده حفظ می‌شود و فعالیت‌های ستاد غذا و کشاورزی در راستای ستاد زیست‌فناوری خواهد بود.

وی بااشاره به تدوین برنامه ۱۰ساله ستاد زیست‌فناوری گفت: از آنجایی که ستاد توسعه زیست‌فناوری، در معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری مسئولیت حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و حتی غیردانش‌بنیان در حوزه‌های زیست‌فناوری و امنیت غذایی را برعهده دارد، هر ساله به تفکیک موضوعات مرتبط با امنیت غذایی، سندی را تدوین می‌کند. در واقع، رصدی جامع از وضعیت امنیت غذایی کشور شکل می‌گیرد. گفتنی است، برمبنای این سند، برنامه یک‌ساله این ستاد ارزیابی و تدوین می‌شود.

رمدانی ادامه داد: در سال ۱۴۰۱ با هدف افزایش سهم اقتصاد زیست‌فناوری از تولیدات ناخالص ملی کشور، برنامه ۱۰ ساله‌ای تدوین کردیم که در راستای آن یک‌سری برنامه مشخص شد و ظرفیت ارزی ۳ میلیارد دلاری فعال در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی با استفاده از توان شرکت‌های دانش‌بنیان متصور شدیم که هدف آن ایجاد ۱۰هزار شغل در یک دهه آینده است.

وی گفت: اکنون وضعیت کشاورزی و امنیت غذایی کشور نسبت به سایر حوزه‌ها باوجود ظرفیت بالایی که دارد، چندان مطلوب نیست. در واقع، دانش‌بنیان‌های حوزه کشاورزی سهم ناچیزتری در اقتصاد کشور نسبت به دیگر حوزه‌ها دارند. از مجموع ۸ هزار و ۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان، ۳۹۴ شرکت فعال هستند که تنها ۴ درصد کل اکوسیستم دانش‌بنیان را به خود اختصاص داده‌اند. تاکنون در حوزه کشاورزی و امنیت غذایی حدود ۱۸۰ طرح حمایتی انجام و کل میزان حمایت مالی که معاونت علمی متقبل شده، حدود ۳۶۰ میلیارد تومان بوده است. همچنین، ظرفیت ارزی که تاکنون نهایی شده که در ۱۰ سال آینده نصیب کشور شود، رقمی نزدیک به ۹۱۵ میلیون دلار است.

معاون ستاد توسعه زیست‌فناوری معاونت علمی گفت: فراخوان‌هایی در حال برگزاری است که اگر شرکت‌ها پای کار بیایند، این انتظار را داریم که نزدیک به ۳ میلیارد دلار ظرفیت ارزی در کشور ایجاد کنیم. گفتنی است، این برنامه‌ها در اشل معاونت علمی و فناوری است و وزارت جهادکشاورزی همچنین دیگر نهادها به‌صورت جداگانه برنامه‌های خود را در زمینه توسعه و بهره‌وری کشاورزی پیش می‌برند و نگرش حمایتی در ستاد زیست‌فناوری از بعد کاربرد فناوری و دانش در این عرصه است.

رمدانی درباره توسعه کشت فراسرزمینی گفت: از برنامه‌هایی که در زمینه افزایش سطح زیرکشت، قصد داریم تا عملیاتی کنیم، کشت فراسرزمینی است که برای این هدف، در حال اخذ تفاهمنامه با کشورهایی هستیم که بتوانیم محصولاتی نظیر ذرت را در آنجاها بکاریم. همچنین، از دیگر برنامه‌های این ستاد، ارتقا و توسعه ماشین‌آلات است که در مرحله برداشت صنعت کشاورزی مورد‎استفاده قرار بگیرند. برای مثال، می‌توانیم با به کار بردن برخی دستگاه‌های برداشت، از ضایعات نیشکر برای تغذیه دام بهره بگیریم.

وی ادامه داد: دانش‌بنیان‌هایی که در زمینه ساخت ماشین‌آلات فعالیت می‌کنند، می‌توانند با ارسال پیشنهاد‌های خود بعد از ارزیابی‌های اولیه از حمایت‌های ستاد زیست‌فناوری بهره‌مند شوند و از خدمات صندوق نوآوری و شکوفایی استفاده کنند. شرکت‌هایی که در زمینه تولیدات گلخانه‌ای فعالت می‌کنند هم، مشمول حمایت‌های معاونت می‌شوند؛ تنها صرف دانش‌بنیان بودن نیست، چرا که اگر استارت‌آپی توانایی عملیاتی کردن طرحی فناورانه را داشته باشد، در راستای دانش‌بنیان شدن آن به شرکت‌ها کمک می‌کنیم. گفتنی است، از طرح‌هایی در حوزه رباتیک و هوش‌مصنوعی استقبال می‌شود. به‌گفته رمدانی، قرار است در آینده‌ای نزدیک، طرح شورورزی در منطقه جیرفت از سر گرفته شود و گیاهان مقاوم به کم‌آبی، رشد و پرورش بیشتری داده شوند، همچنین به‌زودی طرح‌های مقابله با ریزگردها در منطقه مرکزی کشور به مرحله عملیاتی درمی‌آیند.

به کم‌آبی بیندیشید

در ادامه، نادر قلی ابراهیمی، دبیر اسبق ستاد آب و محیط‌زیست معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری در گفت و گو با صمت بیان کرد: لزوم تفکیک موضوعی در اکوسیستم دانش‌بنیان‌ها بیش از هر چیز در حوزه آب خود را نشان می‌دهد. باتوجه به اهمیت مسئله کم‌آبی در کشور، لزوم حمایت‌های همه‌جانبه از دانش‌بنیان‌هایی که در این زمینه فعال هستند، به‌شدت احساس می‌شود. گفتنی است، آب بخشی از زمین‌های کشاورزی از ریزش‌های جوی تامین می‌شود و وابسته به این ریزش‌ها است. باوجود تغییرات اقلیمی و شرایط جوی که به‌صورت باران و ریزش‌های منجمد می‌بارد؛ باید کاری بکنیم که از قطره قطره آب موجود، نهایت استفاده را ببریم.

وی بااشاره به اهمیت نقش وزارتخانه‌ها در بهره‌برداری از توان دانش‌بنیان‌ها گفت: دانش‌بنیان‌ها باید به اقتصاد کشور وصل شوند. به‌عبارت دیگر، فناوری برای فناوری، علم برای علم به درد نمی‌خورد و باید از دانش و فناوری در ایجاد اشتغال و ثروت استفاده کنیم که لازمه این امر، تعاملات وسیع در دستگاه‌های اجرایی کشور است. در واقع، همه دستگاه‌های اجرایی در تکالیف اجرایی خود استفاده از فناوری را باید در اولویت قرار دهند، زیرا همگی به تخصیص آب وابسته هستند و باید دیدگاه استفاده از فناوری در فرآیندهای اجرایی کشور جا بیفتد. شرکت‌های دانش‌بنیان باید به‌عنوان مهم‌ترین اولویت دیده شوند، به‌ویژه در مشکلات حساس کشور نظیر آب و محیط‌زیست دخالت داده شوند تا همه دستگاه‌ها بتوانند در برنامه‌ریزی‌ها حداکثر بهره‌وری را داشته باشند. در کل، امروز وقت آن رسیده است که از منابع خود حداقل استفاده را ببریم. بیشتر کشورهای دنیا هم به این سمت رفته‌اند؛ اغلب آنها از فناوری و علم، خلق ثروت می‌کند. بنابراین، ما هم باید از این منابع علم و فناوری، حداکثر بهره‌برداری را داشته باشیم.

وی ادامه داد: خوشبختانه در زمستان سال گذشته، ریزش‌های جوی منجمد در کشور رضایت‌بخش بوده است، به‌گونه‌ای که نسبت به سال گذشته افزایش ۲۰ درصدی داشته‌ایم، هرچند هنوز در دوره خشکسالی به‌سر می‌بریم و میانگین بارش نسبت به ۳۰ سال گذشته کاهش چشمگیر داشته، اما باید از فرصت‌های اندک اقلیمی نهایت استفاده را ببریم و این امر نیازمند تمرکز در نهادهایی است که تاکنون مجموعه‌ای از دانش‌بنیان‌ها در بخش‌های مختلف را حمایت می‌کردند.

ابراهیمی گفت: لازم است که دانش‌بنیان‌ها و شرکت‌های فناور به مسئله کم‌آبی تفکیک‌شده بیندیشند و نسبت به چگونگی بهره‌برداری و بهره‌وری حداکثری از ریزش‌های جوی در قالب سطوح آبگیر باران نهایت دقت و دانش را به‌خرج دهند. امروزه استفاده بهینه از آب‌های موجود در راستای کشت محصولات دمای کنترل‌شده یک اقدام ضروری به‌حساب می‌آید. از آنجایی که باتوجه به تبخیر بالا و ریزش‌های جوی پایین، نمی‌توانیم کشت خود را متمرکز کنیم، باید به افزایش کشت‌های گلخانه‌ای بپردازیم.

به‌گفته ابراهیمی، بحث مهم دیگری که دانش‌بنیان‌ها می‌توانند در آن نقش داشته باشند، بازچرخانی آب است. گفتنی است، سطح تولید فاضلاب‌های شهری و پساب‌های صنعتی که به دلایل گوناگون در مناطق مختلف کشور تولید می‌شوند، رو به افزایش است و به‌هیچ‌وجه استفاده درست از پساب‌های صنعتی و فاضلاب‌های شهری نداریم. اکنون با روش‌هایی می‌توان حداکثر بهره‌برداری از آب‌ها را با توان دانش‌بنیان‌ها داشت. همچنین، بخشی از معضل پساب‌های موجود در مناطق مرکزی کشور را که به هر دلیلی شرایط آمایشی مناسبی بر آنها لحاظ نشده است، حل کرد.

سخن پایانی

همواره یکی از معضلات دانش‌بنیان‌ها، فعالیت طیف وسیعی از آنها تحت‌نظارت یک ستاد است. اکنون در وضعیتی هستیم که در برخی حوزه‌ها مثل کشاورزی و بهداشت، فرآیند اخذ مجوزها طولانی است و همین اثر خودش را در تعداد شرکت‌ها و توسعه بازارشان گذاشته است. اگر نگاهی کوتاه به ۹ دسته فناوری معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری بیندازید، بی‌شک از دل این ۹ دسته، می‌توان چند حوزه دیگر با ستادهای ویژه تشکیل داد. در بسیاری موارد، این عدم‌تفکیک موجب سردرگمی فعالان دانش‌بنیان می‌شود و نمی‌دانند که از چه مسیری می‌توانند از حمایت‌های نهادهای دولتی بهره‌مند شوند. این فرآیند بیش از هر چیز در شناخت عموم مردم اثرگذار است. اینکه شرکتی در زمینه هوش‌مصنوعی و ساخت ربات‌هایی برای تسهیل فرآیند درمان در دنیای پزشکی فعالیت می‌کند، با آن دانش‌بنیانی که ماشین‌آلات صنعتی می‌سازد، خود موجب عدم‌شناخت عموم از رسته‌های فناوری می‌شود.