دوم شهریور «سیریل رامافوزا» رئیس‌جمهوری افریقای‌جنوبی با اعلام حضور ۶ عضو جدید شامل ایران، آرژانتین، عربستان‌سعودی، امارات‌ متحده ‌عربی، مصر و اتیوپی به این گروه خبر از پذیرفته شدن درخواست این کشورها به جمع اعضای بریکس خبر داد. به این ترتیب، این کشورها از اول ژانویه ۲۰۲۴ (۱۱ دی ۱۴۰۲) به عضویت کامل این گروه درمی‌آیند.

گردهمایی ۵ اقتصاد بزرگ

سازکار بریکس (BRICS) شامل ۵ اقتصاد بزرگ در حال ظهور، یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و افریقای‌جنوبی است. برای نخستین‌بار وزرای امور خارجه چین، هند، برزیل و روسیه در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۲۰۰۶ با هم دیدار کردند و نخستین نشست رسمی سران این گروه در سال ۲۰۰۹ در روسیه برگزار شد. افریقای‌جنوبی هم در سال ۲۰۱۰ به شورای تجاری این گروه پیوست و ریاست این گروه در سال ۲۰۲۳ را نیز برعهده دارد. در سالی که گذشت؛ الجزایر، آرژانتین، مصر، اندونزی، ایران، نیجریه، عربستان‌سعودی، ترکیه و امارات متحده عربی تمایل خود را برای پیوستن به بریکس اعلام کردند. بریکس از کنار هم گذاشتن حرف اول نام ۵ کشور برزیل، روسیه، هند، چین و افریقای‌جنوبی در زبان انگلیسی تشکیل شده است که قبل از پیوستن افریقای‌جنوبی بریک بود و بعد از آن به بریکس تغییر نام داد. کشورهای بریکس در مجموع، حدود ۴۲ درصد جمعیت، نزدیک به یک‌چهارم تولید ناخالص ملی و حدود یک‌سوم خاک دنیا را تشکیل می‌دهند. ۲ کشور عضو آن (روسیه و چین) از اعضای دائم شورای امنیت هستند و ۳ عضو دیگر (برزیل، هند و افریقای‌جنوبی) خواستار عضویت دائم در شورای امنیت و تغییر ساختار این سازمان هستند.

ایران در جمع اقتصادهای نوظهور جهان

در دوران ریاست چین بر بریکس در سال ۲۰۲۲ رئیس‌جمهوری چین از آیت‌الله رئیسی برای شرکت در این نشست دعوت کرد که بر این اساس رئیس‌جمهوری در این نشست به‌صورت آنلاین شرکت و به ایراد سخنرانی پرداخت. پیش از این، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی سابق دستگاه دیپلماسی از ارسال درخواست عضویت ایران در بریکس از سوی حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه خبر داده بود. رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران همچنین ۱۲ خرداد در نشست دوستان بریکس در کیپ‌تاون افریقای‌جنوبی شرکت کرد. وزیر خارجه در سخنان خود در نشست دوستان بریکس اعلام کرد که بزودی کنفرانسی در تهران با همکاری سفارتخانه‌های کشورهای عضو بریکس برگزار خواهد شد تا ظرفیت‌های همکاری ایران با بریکس تبیین شود که این نشست ۱۷ مرداد ۱۴۰۲ در تهران برگزار شد. آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری نیز دوم شهریور امسال در این نشست شرکت و به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: مطمئنا فواید عضویت جمهوری اسلامی ایران در بریکس تاریخ‌ساز خواهد بود و فصل و گامی نو را در راستای گسترش عدالت، انصاف، اخلاق و صلح پایدار در صحنه بین‌المللی رقم خواهد زد. رئیس‌جمهوری بعد از بازگشت به تهران نیز در اظهاراتی در این‌باره بیان کرد: موضوع عضویت جمهوری اسلامی ایران در «بریکس» از آنجا آغاز شد که سال گذشته در نشست مجازی بریکس شرکت کردیم و درخواست عضویت جمهوری اسلامی ایران در آن نشست، مطرح شد. پیگیری‌هایی نیز از طریق سران بریکس برای عضویت ایران انجام گرفت، بر کسی پوشیده نیست که جمهوری اسلامی ایران از جایگاه ژئوپلتیک، کنشگری فعال در عرصه‌های مختلف بین‌المللی دارد. موضوع عضویت جمهوری اسلامی ایران در بریکس با اجماع اعضا صورت گرفت و به اتفاق آرا به عضویت جمهوری اسلامی ایران رأی مثبت داده شد. رئیس‌جمهوری با تاکید بر اینکه به‌طبع سازکارها و برنامه‌ریزی‌هایی را می‌طلبد که این سازکار اجرایی همکاری ما با بریکس فراهم شود، گفت: با سرعت این سازکارها در حال ایجاد است، از آن زمانی که عضویت اعلام شد، همکاران وزارت خارجه کشورمان بررسی‌هایی را انجام داده‌اند، یکی از مفاهیمی که مطرح شد، ایجاد صندوق بریکس بود که تمرکز بریکس بر همکاری‌های تجاری و اقتصادی است. رئیسی یکی از مزایای عضویت در بریکس را موجب توانمندی کشور در حوزه قدرت سیاسی خواند و افزود: زیرا ارتباط جهانی، حتما قدرت سیاسی جمهوری اسلامی ایران را ارتقا خواهد داد، یعنی ارتباط با سازمان‌های جهانی و منطقه‌ای به توان سیاسی و اقتصادی کشور خواهد افزود.

ایران، کشوری استراتژیک در بریکس

نقش ممتاز راهبردی ایران مزیت بسیار مهمی در اجرای اهداف اقتصادی‌اش در چارچوب بریکس محسوب می‌شود. به‌طورمثال، اگر ایران بتواند به‌عنوان پل ارتباطی هند و روسیه تبادلات اقتصادی خود با این ۲ کشور را افزایش دهد، ممکن است هند را متقاعد کند تا از کنش ذیل نظام تحریمی امریکا درباره مجوزهای اوفک خارج شود. مزیت راهبردی ایران به‌عنوان نقطه اتصال آسیا به اروپا در اجرای این هدف بسیار موثر خواهد بود. در این زمینه اقداماتی طی سال‌های اخیر انجام گرفته که توسعه بندر چابهار، توسعه سواحل مکران و رسیدن کالاها از بنادر روسیه به خلیج‌فارس از طریق ایران که مسیر سفر را از ۴۵ روز فعلی به ۱۰ روز کاهش می‌دهد از جمله کارهای در حال انجام است. در همین راستا، اردیبهشت امسال توافقنامه احداث راه‌آهن رشت ـ آستارا بین ایران و روسیه منعقد شد. به‌طورخلاصه می‌توان گفت که بریکس ظرفیت مناسبی برای ائتلاف ذیل موضوعات مختلف ایجاد کرده و مهم آن است که خواسته‌های کلان اقتصادی جمهوری اسلامی ایران از فضای جهانی چه باشد. فاصله گرفتن از بازار سنتی، حمایت از تولیدکننده مبتنی بر قواعد زنجیره ارزش، ایجاد حسابداری اقماری، حرکت از حمایت‌های تعرفه‌ای و گمرکی به‌سمت حمایت‌های غیرتعرفه‌ای، سرمایه‌گذاری در راستای ایجاد ارزش‌افزوده، شکل‌گیری صنایع ایجاد ارزش‌افزوده، سازماندهی صنعتی جدید، تسهیلگری رویه‌های تجاری و افزایش اثرگذاری بر روابط بین‌المللی از جمله مزیت‌های اتصال به گروه بریکس محسوب می‌شود. براساس آنچه مقامات وزارت امور خارجه ایران اعلام کرده‌اند، شراکت بین ایران و بریکس، در برخی حوزه‌ها در عمل آغاز شده است که در این ارتباط می‌توان به موضوع حمل‌ونقل اشاره کرد. در این حوزه، کریدور شمال ـ جنوب که هند را از طریق ایران به روسیه متصل می‌کند، بخشی از یک پروژه حمل‌ونقل در قالب بریکس است. همکاری‌های ایران و چین برای اتصال چین به خلیج‌فارس، دریای‌عمان و اقیانوس هند، در عمل چین و هند را به هم وصل می‌کند و از طریق حمل‌ونقل ترکیبی می‌تواند چین را به افریقای‌جنوبی و برزیل متصل کند. مقامات جمهوری اسلامی ایران همواره اعلام کرده‌اند که عضویت ایران در گروه بریکس ارتقای همکاری‌های ایران با این گروه یک منفعت دوجانبه هم برای ایران و هم برای اعضای بریکس به‌همراه دارد و در این ارتباط، معتقد هستند که در حوزه انرژی و تامین امنیت پایدار آن، ایران یک ارزش‌افزوده مطلق برای اعضای بریکس و اعضای آتی آن است و حضور ایران و کشورهایی مانند عربستان‌سعودی، عراق، امارات و برخی از دیگر کشورها به‌عنوان دارندگان مهم ذخایر انرژی در جهان در کنار بریکس و مشارکت در حوزه انرژی، موقعیت این بلوک اقتصادی را تقویت خواهد کرد.

فرصت‌های بریکس برای ایران

مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران گزارشی با عنوان «بانک توسعه جدید: ساختار، کارکرد و چشم‌انداز عضویت ایران» منتشر کرده و در آن به این موضوع پرداخته که چون عضویت در بریکس زمانبر است و بیشتر منافع پرستیژی برای کشور دارد، ایران می‌تواند با عضویت در بانک توسعه جدید برای منافع عینی اقتصادی مذاکره کند. در این گزارش به اهمیت و ظرفیت فزاینده بانک توسعه جدید در شکل‌دهی به آینده اقتصادی کشورهای عضو و به روند شکل‌گیری و تحول بانک توسعه جدید بریکس پرداخته و بر تبیین ساختار، کارکردها، اولویت‌ها و فرصت‌های بالقوه پیش‌روی بخش خصوصی و دولت ایران در ارتباط با این بانک، متمرکز شده، همچنین در این گزارش، مکانیسم‌های تامین مالی مورد استفاده قرار گرفته و بخش‌های اولویت‌دار بانک برای سرمایه‌گذاری بررسی ‌شده است. گروه بریکس یکی از مهم‌ترین نمادهای کنش چندجانبه قدرت‌های نوظهور است. مهم‌ترین دستاورد چندجانبه‌گرایی بریکس، تاسیس بانک توسعه جدید است؛ نهادی با اهداف بلندپروازانه که به‌‎دنبال گسترش توسعه پایدار و رسیدگی به شکاف‌های زیرساختی و توسعه‌ای در کشورهای عضو است. همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، مهم‌ترین ابتکار گروه بریکس، ایجاد بانک توسعه جدید به‌منظور رسیدگی به بخش زیرساختی و نیازهای توسعه‌ای کشورهای عضو و سایر اقتصادهای نوظهور بوده است. در مقیاس بزرگ‌تر، منطق تشکیل این بانک را می‌توان در قالب کوشش‌های بریکس به‌منظور اصلاح نظام مالی جهانی تبیین کرد. اعضای بریکس همواره در پی رفع عدم‌تعادل و نارسایی در نظم مالی جهانی موجود بوده‌اند و در این مسیر، پیوسته از سیستمی فراگیرتر و عادلانه‌تر حمایت کرده‌اند؛ سیستمی که به اقتصادهای نوظهور، قدرت تصمیم‌گیری بیشتری در موسسات مالی بین‌المللی اعطا کند. افزون بر این، تقویت تجارت و سرمایه‌گذاری درون‌گروهی از طریق کاهش موانع تجاری، ترویج مبادلات ارزی و افزایش همکاری در زمینه‌هایی مانند فناوری و نوآوری در میان اولویت‌های این گروه قرار دارد. همچنین، بریکس بر همکاری در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی، انرژی و علم و فناوری به‌منظور تقویت رشد و توسعه متقابل تاکید دارد.

سخن پایانی

باتوجه به مسائل مربوط به تحریم، نمی‌توان از برخی چالش‌های تاسیس این بانک به‌راحتی گذشت، اما به‌لحاظ حقوقی این بانک الزامی به رعایت تحریم‌های ایالات‌متحده ندارد. بنابراین در شرایط کنونی ایران می‌تواند بر زمینه‌سازی برای عضویت در این بانک و نه دستیابی آسان و سریع به منابع آن متمرکز شود. از آنجا که این بانک مهم‌ترین جنبه منافع عینی ناشی از عضویت احتمالی ایران در بریکس است، پیشنهاد می‌شود ایران به‌جای تمرکز بر عضویت در بریکس که بیشتر جنبه پرستیژی دارد، همانند کشورهای مصر، بنگلادش و امارات بر عضویت در این بانک متمرکز شود و پس از عضویت در این بانک، فرآیند عضویت در بریکس را پیگیری کند.از سوی دیگر، باید پیش‌شرط‌های فنی برای پیوستن کشورها به بانک توسعه جدید بریکس مدنظر قرار گیرد. این پیش‌شرط‌های فنی به چند دسته برخورداری از یک سیستم اقتصادی و مالی سالم، سابقه حکمرانی خوب، تعهد به توسعه پایدار، سازگاری رویه‌های ارزیابی پروژه با سیاست‌های بانک، ظرفیت مدیریت پروژه‌های تامین‌مالی‌شده توسط بانک توسعه جدید و سوابق مطلوب کشور متقاضی در اجرای طرح‌های عمرانی تقسیم می‌شوند.