نمی‌دانیم میزان تولید و مصرف پلاستیک چقدر است و آمار تکراری و گاهی ضدونقیض، ‌راه را برای هر گونه برنامه‌ریزی سد می‌کند. اواخر مهر ۱۳۹۹ هیات وزیران آیین‌نامه «کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی» را تصویب کرد. قرار بود مصوبه‌ای در دولت تنظیم شود که برمبنای آن سازمان حفاظت محیط‌زیست با مشارکت وزارت صنعت، معدن و تجارت، شهرداری تهران و ذی‌نفعان دیگر، نسبت به تهیه و تدوین آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه پلاستیکی اقدام کنند. سال گذشته در نهایت این آیین‌نامه به تصویب رسید و قرار شد وزارت صنعت، معدن و تجارت ترتیبی اتخاذ کند تا تولیدکنندگان کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون، از تاریخ ابلاغ این آیین‌نامه طی یک برنامه پنج‌ساله، سالانه ۲۰ درصد از ظرفیت تولیدی خود را با کیسه‌های سازگار با محیط‌زیست یا زیست‌تخریب‌پذیر جایگزین کنند. موارد دیگری نیز در راستای حمایت از محیط‌زیست در این آیین‌نامه آمده بود که تاامروز اجرایی نشده است. صمت در این گزارش به اقدامات ایران در زمینه محدودسازی استفاده از پلاستیک به‌مناسبت «روز جهانی بدون پلاستیک» پرداخته است.

فرهنگ‌سازی، مهم‌تر از قانون‌گذاری

پلاستیک نه فقط در ایران بلکه در همه جای جهان گلوی انسان و طبیعت را می‌فشارد و باوجود اینکه تلاش‌های بسیاری برای تغییر و اصلاح شیوه زندگی جوامع برای حذف این ماده خطرناک شده، همچنان پادشاهی می‌کند. به همین دلیل امسال هم شعار روز جهانی محیط‌زیست «مبارزه با آلودگی پلاستیک» انتخاب شد تا جوامع درگیر مشکلات متعدد بدانند آلودگی پلاستیکی در هیچ شرایطی قابل چشم‌پوشی نیست. سازمان ملل متحد در سال ۱۹۷۴ با هدف ارتقای آگاهی در زمینه محیط‌زیست با تشویق همگان برای منع استفاده از کیسه‌های پلاستیکی، سوم ژوئیه را به‌عنوان روز جهانی بدون پلاستیک ( Plastic Bag Free Day ) نام‌گذاری کرد. قرار بود به‌منظور استمرار فرهنگ‌سازی و ترویج آگاهی در جهت خودداری از استفاده از کیسه‌های پلاستیکی و همسو شدن با تاریخ جهانی، همگام و همزمان با سایر نقاط دنیا، ١٢ تیر (٣ ژوئیه) به‌عنوان روز بدون کیسه پلاستیکی در داخل ایران معرفی و بازه زمانی ١٢ تا ٢١ تیر (٣ تا ١٢ ژوئیه) به‌عنوان دهه بدون کیسه پلاستیکی در نظر گرفته شود. در سالیان اخیر برخی کشورهای جهان قوانینی برای محدودیت و ممنوعیت مصرف پلاستیک وضع کرده‌اند که تاثیر خاص خود را بر مصرف این کالا گذاشته است. در همین راستا اخیرا کشور کانادا فروش، تولید و واردات برخی از پلاستیک‌های یکبارمصرف را ممنوع کرده است. شرکت‌ها و کارخانجات این کشور تا پایان سال اجازه نخواهند داشت به تولید و واردات پلاستیک‌های یکبارمصرف اقدام کنند. از جمله مواردی که این کشور اجازه تولید نمی‌دهد شامل کیسه‌های پلاستیکی خرید، ظروف بیرون‌بر و حلقه‌های نگه‌دارنده قوطی‌ها و بطری‌ها در کنار هم است.

موانع کاهش مصرف پلاستیک در ایران

محمد کیخا- معاون اسبق امور اجتماعی و فرهنگی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران: در جوامعی همچون ایران که بخش عمده درآمد ملی به صنایع نفت، گاز و پتروشیمی وابسته است، تولید محصولات پلاستیکی به افزایش درآمدهای ملی منجر خواهد شد. این امر در شرایط فعلی که کشور در معرض تحریم‌های بین‌المللی قرار دارد از اهمیت ویژه‌تری نیز برخوردار است. از سوی دیگر، وجود مافیا و باندهای مخفی اقتصادی باعث ‌شده فرآیند تدوین قوانین و مقررات مربوط به محدودیت تولید محصولات پلاستیکی در کشور روند سریعی نداشته و در بسیاری از موارد از اثربخشی لازم برخوردار نباشد.

بر این اساس و باتوجه به عدم‌ فرهنگ‌سازی مدیریت و تولید محصولات پلاستیکی در کشور، میزان آگاهی و دانش مربوط به پیامدهای ناشی از تولید و دفع پسماندهای پلاستیکی در کشور در سطح پایینی قرار دارد و همین امر در مجموع باعث‌شده یک نگرانی عمومی و ملی پیرامون تولید و دفع پسماند انواع محصولات پلاستیکی در کشور وجود نداشته باشد. با اوصاف یادشده می‌توان گفت نگاه حاکم درباره تولید انواع محصولات پلاستیکی صرفا اقتصادی است و نگرانی‌ها و مسائل محیط‌زیستی و بهداشتی در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. امروزه در بسیاری از علوم و صنایع گوناگون استفاده از پلاستیک‌ اجتناب‌ناپذیر است و حتی در علوم پزشکی برخی از عمل‌ها و مراقبت‌های ویژه بدون استفاده از پلاستیک‌ها امکان‌پذیر نیست. ما نیز در زندگی روزمره خود و به‌دفعات گوناگون از محصولاتی که از پلاستیک‌ تهیه شده‌اند، استفاده می‌کنیم.

استفاده از پلاستیک به‌واسطه ویژگی‌های منحصر به‌فرد سبکی، مقاومت‌های قابل‌توجه و همچنین نرخ مناسب تا حد زیادی به‌صرفه و دستیابی به جایگزینی برای آن امری مشکل است. همچنین امروزه به‌واسطه پیشرفت‌های علوم شیمی، پتروشیمی و پلیمر، انواع گوناگونی از پلاستیک‌ با ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و مکانیکی گوناگون توسعه یافته و همین امر باعث‌شده مصرف پلاستیک که پس از جنگ جهانی دوم ساختار تازه‌ای گرفته بود، وارد فرآیند تحول شود. هرچند ویژگی‌های مثبت فیزیکی، شیمیایی و مکانیکی پلاستیک‌ باعث شده استفاده از آن در صنعت و علوم گوناگون بسیار مفید و ‌به‌صرفه شود، اما همین ویژگی‌ها و دوام آنها در محیط‌زیست باعث شده استفاده روزافزون از این ماده و همچنین عدم‌تجزیه کوتاه‌مدت آنها در طبیعت و در معرض نور خورشید و محیط‌های آبی و دریایی، آلودگی‌های گوناگونی از جمله میکروپلاستیک‌ها را به‌دنبال داشته باشد؛ مشکلی که نگرانی جدی دانشمندان و فعالان عرصه محیط‌زیست را به‌دنبال داشته است. بدون‌شک آگاهی‌دادن و آگاهی‌بخشی به مصرف‌کننده‌ای که شهروند عادی یا حتی یک صنعتگر یا تولیدکننده محصولات گوناگون است می‌تواند از بروز فجایع محیط‌زیستی و حتی بهداشتی تا حد زیادی جلوگیری کند. به‌عنوان مثال در صورت اطلاع‌رسانی، آموزش و فرهنگ‌سازی پیرامون مصرف پلاستیک‌ها و کیسه‌های پلاستیکی در میان شهروندان و تولیدکنندگان محصولات پلاستیکی می‌توان انتظار داشت میزان مصرف این محصولات کاهش بهینه داشته باشد و از تولید مقدار زیادی محصولات پلاستیکی جلوگیری به‌عمل آید. از سوی دیگر، فرهنگ‌سازی در سطح جامعه باعث افزایش مطالبه‌گری سمن‌ها، شهروندان، کنشگران و... می‌شود و این مهم به‌نوبه خود و به‌تدریج باعث تدوین قوانین و مقررات و حتی محدودیت‌هایی پیرامون تولید و مصرف پسماندهای پلاستیکی خواهد شد.

تنها وضع قوانین جوابگو نیست

هومن غلامپور ارباستان- کارشناس پسماندهای شهری: برخی از کارشناسان معتقدند حکمرانی در حوزه کیسه پلاستیکی، ۳ بخش نظارتی، اجرایی و قانون‌گذاری دارد. این ۳ بخش باید با یکدیگر به‌نوعی همسو شوند تا مشکل استفاده از کیسه پلاستیکی به حداقل برسد. در بخش قانون‌گذاری، قانون و آیین‌نامه‌ای اجرایی نیاز است که در کل کشور لازم‌الاجرا باشد و راهکارهایی برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی در آن دیده شود. یکی از مسائل مهم در بحث قانون‌گذاری امکانات زیرساختی است. زمانی که امکاناتی را از شهروندان می‌گیریم، باید امکانات جایگزین را به آنها بدهیم. در این زمینه می‌توان به جایگزینی کیسه‌های پارچه‌ای با کیسه‌های پلاستیکی اشاره کرد که می‌توان آن را با نرخ کمتری به شهروندان ارائه کرد. دومین مسئله بحث مشوق‌هاست. پیش از این، یک صندوق سبز برای فروشگاه‌ها تعریف کردیم؛ به این صورت که اگر کسی می‌خواهد از این صندوق سبز رد شود، نباید کیسه پلاستیکی بگیرد و کسانی که از این صندوق سبز عبور می‌کنند می‌توانند برخی از کالاهای دوستدار محیط‌زیست را با نرخ نازل‌تری خریداری کنند. این مسئله مشوقی برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی می‌شود. آخرین بحث هم مجازات‌هایی مانند گرفتن عوارض و مالیات بابت مصرف کیسه‌های پلاستیکی است.

در بسیاری از کشورهای دنیا زمانی که خریدار می‌خواهد اجناس خریداری‌شده را تحویل بگیرد از او می‌پرسند کیسه پلاستیکی می‌خواهد یا خیر که اگر خواستار کیسه پلاستیکی بود، مقداری پول اضافه از او گرفته می‌شود. این مسئله باعث می‌شود استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای بیشتر شود یا افراد از کیسه‌های پلاستیکی که از پیش خریداری کردند، بیشتر استفاده کنند. با این همه، به‌ویژه در شرایط اقتصادی کنونی ایران، اولویت با اقدامات تشویقی است، نه کارهایی مثل اخذ عوارض یا مالیات. بحث بعدی در سه ضلع مثلث حکمرانی مربوط به اجراست. در اجرا باید همه نهاد‌هایی که در این زمینه فعال هستند را پای کار بیاوریم. به‌عنوان مثال، وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌تواند بخشی از تولیدات صنایع را به سمتی ببرد که هم مصرف پلاستیک در بسته‌بندی‌ها به‌طور کلی و هم کیسه‌های پلاستیکی به‌طور جزئی کاهش پیدا کند. در وزارت نفت پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها باید به‌نوعی پای کار بیایند تا محیط‌زیست فدای تولید پلاستیک و سود اقتصادی نشود. وزارتخانه‌های بهداشت و آموزش‌وپرورش نیز می‌توانند اقدامات بسیار مهمی در امر آموزش انجام دهند. از سویی در ماده ۶ قانون مدیریت پسماند سال ۱۳۸۳ برای سازمان صداوسیما وظیفه انجام یک‌سری اقدامات فرهنگی تعریف شده است. مدیریت اجرایی پسماندهای شهری بر عهده شهرداری‌ها و دهیاری‌هاست؛ درنتیجه شهرداری‌ها هم باید در این زمینه کمک کنند تا اقدامات اجرایی به‌درستی انجام شود. بخش نهایی این مثلث هم مربوط به نظارت است.

قوانین، مصوبات و آیین‌نامه‌های مختلفی در مقیاس شهری و ملی در حوزه‌های مختلف وجود دارد، اما نتوانسته‌ایم آنها را به اجرا برسانیم، چراکه بخشی از ضمانت اجرایی به نظارت برمی‌گردد. از آخرین بروزرسانی مصوبه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی و ظروف یکبارمصرف شهرداری تهران بیشتر از یک سال می‌گذرد. یک‌سری برنامه‌های پنج‌ساله در این مصوبه تعریف شده بود که یا به اجرا نرسیدند یا اگر هم اجرایی شده در مقیاس اندک بوده است. چرایی این مسئله به نبود نظارت درست و جامع برمی‌گردد. اگر به سمت تقویت نظارت بر اجرا پیش برویم، می‌توانیم مشکلات و اشتباهات را از دل اجرا تشخیص دهیم.

سخن پایانی

پلاستیک‌ نقش مهمی در زندگی انسان‌ها دارد، اما امروز تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین معضلات محیط‌زیستی و بهداشتی در جهان شده است. در این میان، انجام اقداماتی مانند نام‌گذاری یک روز به‌عنوان روز بدون پلاستیک، تنها در کنار قانون‌گذاری و ضمانت اجرایی می‌تواند مصرف پلاستیک‌ را کاهش دهد، اما اگر بخواهیم کمی در موضوع عمیق‌تر شویم به ریشه‌های اقتصادی این مسئله می‌رسیم. صنایع تولید پلاستیک از تولید و مصرف کالاهای یکبارمصرف مانند کیسه‌های پلاستیکی سودهای کلان به‌دست می‌آورند و به همین دلیل کاهش مصرف پلاستیک را به نفع خود نمی‌بینند.