دانش‌بنیان‌ها کمربند بیابانی کشور را باز می‌کنند
کارشناسان معتقدند مدیریت غلط در استفاده از منابع سرزمینی در کنار آثار زیانبار تغییر اقلیمی باعث شده شمار اراضی بیابانی کشور بیش از گذشته افزایش یابد.
حدود ۱۲ میلیون هکتار زمین بارور در سراسر جهان به‌علت تخریب از بین رفته و این آمار هرساله در حال افزایش است. بیابان‌زایی به‌معنی توسعه شرایط بیابانی در مناطقی است که در ابتدا زمینی بارور بوده‌اند، اما به‌واسطه فعالیت‌های مخرب انسانی انجام‌گرفته در این مناطق، در حال حاضر به زمین‌هایی بایر تبدیل شده‌اند. فعالیت‌هایی مانند جنگل‌زدایی، چرای بیش از حد و حفاظت ضعیف از خاک از جمله علل جدی بیابان‌زایی قلمداد می‌شود. به‌نقل از ایمنا، ۳۰ میلیون هکتار از عرصه‌های ملی کشور را بیابان تشکیل می‌دهد. در حالی که سالانه باید در 5 تا ۱۰ میلیون هکتار از اراضی کشور عملیات آبخیزداری انجام بگیرد، اما به‌دلیل کمبود اعتبار میانگین این رقم در حال حاضر تنها یک‌ونیم میلیون هکتار است. در این میان نباید از اقدامات موثر دانش‌بنیان‌ها که با کمک فناوری در تلاش برای مهار این بحران هستند، غافل باشیم. مالچ‌های زیستی و غیرنفتی، کاشت گیاهان مقاوم به خشکی، تنها بخشی از فعالیت‌های معمول این شرکت‌ها برای مبارزه با بیابان‌زایی است. روز جهانی بیابان‌زدایی بهانه‌ای شد تا به بررسی فعالیت‌های دانش‌بنیان در این عرصه بپردازیم.
بیابان‌زایی نتیجه بی‌توجهی مسئولان
آمار می‌گوید کشور ما یک درصد خشکی‌های جهان را به خود اختصاص داده، اما وسعتی معادل ۲.۲ درصد از مجموع کل بیابان‌های جهان را دارا است و ۱۷ استان کشور پدیده بیابان و بیابان‌زایی را تجربه می‌کنند. این مسئله پیامدهایی مانند قحطی، فقر، مهاجرت و بیکاری را به‌دنبال دارد و خسارات جبران‌ناپذیری را به‌بار می‌آورد. به‌عبارت دیگر، ایران جزو کشورهایی است که در کمربند گرم و خشک و بیابانی کره زمین قرار دارد. جز مناطق شمالی و شمال‌غربی بارندگی در بیشتر مناطق این کشور کم است. وجود بیابان‌ها در مناطق مرکزی و کمبود بارش به خودی خود شرایط زندگی را برای هموطنان‌مان در این مناطق دشوار کرده است، اما در سال‌های اخیر با کاهش درصد پوشش گیاهی و برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی و مهم‌تر از همه این عوامل بی‌توجهی مسئولان و برنامه‌ریزان در دستگاه‌های اجرایی باعث شده بیش از پیش بیابان‌زایی در ایران پیشرفت داشته باشد. باتوجه به اینکه بیابان‌زایی تاثیر مستقیمی بر زندگی تمام مردم ایران دارد؛ آگاهی مردم از وضعیت بیابان‌های کشور و به‌ویژه مسئله بیابان‌زایی دارای اهمیت بسیاری است.
خرابکاری انسان در طبیعت
نادر قلی ابراهیمی، دبیر کارگروه توسعه فناوری‌های آب، خشکسالی، فرسایش و محیط‌زیست معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با صمت گفت: شرایطی که امروز درباره بیابان‌ها در کل کره خاکی حاکم شده است، ناشی از مدیریت نکردن منابع آب و خاک و فرصت‌های سرزمینی
است. تاکنون آن‌گونه که باید از منابع آب و خاک استفاده نشده و دخل و تصرف بیش از اندازه‌ای انجام گرفته است، همچنین نگرش علمی نادرست باعث شده است که چنین شرایطی برای کل دنیا از جمله ایران به‌شکلی حاد خود را نشان دهد. بخشی از این معضل، ناشی از تغییر اقلیم است، اما نباید فراموش کنیم که تغییر اقلیم تاثیر کمتری نسبت به فعالیت‌های انسانی داشته است. در کل مجموعه عوامل انسانی و محیطی نظیر تغییرات آب‌وهوایی در فصول مختلف، نظیر بارش‌ها و بادهای غیرمتعارف و فرسایش‌های با سرعت بالا باعث شده است که کشور در معرض تنش‌های شدید محیطی و فرسایش قرار بگیرد. درست است که شراط حاد و نگران‌کننده‌ای در طبیعت به‌وجود آمده است، اما براساس نظر کارشناسان می‌توان با پیگیری روش‌های سازگارانه تاثیرات تغییر اقلیم را خنثی کرد. روش‌های مختلفی درباره مدیریت بیابان و بیابان‌زدایی وجود دارد. در واقع نحوه شناسایی منابع بیابانی، تعیین پهنه بیابانی در کشور و در دنیا، شناخت منشأ بیابان‌ها از مواردی بوده است که دانشمندان بیش از هر مورد دیگری آن را موردمطالعه قرار داده‌اند. به‌طور کلی فرسایش دامی ناشی از چرای بی‌رویه و مدیریت غیرمتعارف منابع، باعث شده است که بیابان‌ها در کشور ما زایش داشته باشند.
وی افزود: چند سالی می‌شود که شرکت‌های دانش‌بنیان در این عرصه و در راستای کاهش بیابان‌زایی فعالیت می‌کنند. کاشت انواع گیاهان، درخت‌ها و بوته‌های مقاوم به خشکی که بتوانند در شرایط نامناسب پرورش یابند، یکی از اقداماتی است که این شرکت‌ها در راستای کاهش اراضی بیابانی انجام داده‌اند، همچنین از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان برای تثبیت خاک بیابان‌ها و جلوگیری از گرد و غبار روش‌های مختلف مهندسی به‌کاربرده می‌شود. یکی از این روش‌ها، تولید مالچ‌های زیستی و غیرنفتی است که باعث تثبیت پوشش خاک در سرزمین و مناطق مختلف در بیابان‌ها
می‌شود. ابراهیمی گفت: از دیگر فعالیت‌هایی که شرکت‌های دانش‌بنیان به‌ثمر رسانده‌اند، مباحث مربوط به مدیریت تولید و اقتصادی کردن بیابان‌ها است؛ اینکه بتوان از بیابان‌ها به‌عنوان یک عرصه اقتصادی بهره جست، می‌تواند فرصتی باشد برای جذب سرمایه‌گذاری.وی بااشاره به تخصیص تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان که در این عرصه فعالیت می‌کنند، گفت: از آنجایی که بیابان‌زدایی و مباحث مربوط به بیابان در زمره فعالیت‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی کشور محسوب می‌شود، دولت باید نسبت به آن حساسیت بیشتری به‌خرج دهد. به‌عبارت دیگر، این مباحث از دیدگاه سرمایه‌گذاران، ارزش سرمایه‌گذاری ندارد و دولت باید پیگیر پروژه‌های مربوط به بیابان‌زدایی باشد. از این جهت در معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، بسیاری از پروژه‌هایی که در راستای بیابان‌زدایی کلید خورده است، موردحمایت هم قرار گرفته‌اند. از جمله این حمایت‌ها ارائه تسهیلات بلاعوض یا ارزان‌قیمت برای ایجاد شرایطی است تا شتاب‌دهنده‌ها وارد این عرصه شوند. برای مثال اقدامات بیابان‌زدایی دریاچه ارومیه موردحمایت این معاونت قرار گرفته است. همچنین در برخی مناطق بیابانی خوزستان، سیستان یا بوشهر هم تحت‌حمایت معاونت علمی ریاست‌جمهوری قرار گرفته است.
همکاری بین سازمانی داریم
قلی‌ابراهیمی درباره همکاری بین‌سازمانی در راستای حمایت از پروژه‌های مربوط به بیابان‌زدایی که شرکت‌های دانش‌بنیان مشغول به پیگیری آن هستند، گفت: 2 سازمان اصلی در حوزه محیط‌زیست و بیابان‌ها وجود دارد که وظیفه پیگیری پروژه‌های فناورانه را دارد. یکی سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری و دیگری سازمان محیط‌زیست است. به‌طورعموم سازمان محیط‌زیست به‌صورت ستادی عمل می‌کند و وارد عرصه میدان و اجرا نمی‌شود، اما کمیسیون مشترک با معاونت علمی دارد که به حمایت از پروژه‌های مربوط به بیابان‌زدایی می‌پردازند. برهمین اساس برای حمایت و فراگیری فعالیت افرادی که ادعای تولید انواع خاک‌پوش‌ها را دارند یا با روش‌های غیرنفتی و زیستی می‌توانند به تثبیت بیابان‌ها بپردازند، با همکاری این 2 نهاد تصمیم‌گیری می‌شود. چنین روالی با سازمان آبخیزداری و منابع طبیعی هم داریم که امکانات میدانی و اجرایی در اختیار نوآوران قرار داده می‌شود و یک ارتباط مناسبی بین مجموعه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و سازمان محیط‌زیست و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری برقرار شده است.
درهای باز محیط‌زیست به روی دانش‌بنیان‌ها
«درهای سازمان حفاظت محیط‌زیست به روی شرکت‌های دانش‌بنیان باز است تا از جوانان برای حفاظت از محیط‌زیست یاد بگیریم». این سخن نورالله مرادی، دبیر نخستین همایش ملی «محیط‌زیست و تولیدات دانش‌بنیان، نیازها و فرصت‌ها» بود که به اهمیت همکاری‌های نهادی اشاره داشت. مرادی بااشاره به اینکه رهبر معظم انقلاب نگاه آینده‌نگرانه‌ای داشته‌اند و با نام‌گذاری امسال با محوریت دانش‌بنیان موجب شده‌اند تا رویکرد جدیدی در زمینه تولید داشته باشیم، اظهار کرد: با دستور رئیس سازمان، ۴۳۷ شرکت دانش‌بنیان در زمینه محیط‌زیست شناسایی شده و در این همایش شرکت کرده‌اند. امیدواریم به‌زودی نمایشگاهی بزرگ در این زمینه برای شرکت‌های دانش‌بنیان برگزار
کنیم.گفتنی است، یکی از اهداف و رسالت‌های کلان صندوق ملی محیط‌زیست ارائه تسهیلات به صنایع متقاضی برای رفع چالش‌های محیط‌زیستی آنها است. سجاد انجم‌شعاع، مدیرعامل صندوق ملی محیط‌زیست درباره مهم‌ترین رویکرد این صندوق در باب پروژه‌های زیست‌محیطی گفت: مهم‌ترین اقدام از دید صندوق ملی محیط‌زیست، استفاده از سازکارهای مالی و اقتصادی مناسب با شرایط حاضر اقتصادی کشور برای کاهش ریسک ورود بخش خصوصی به‌طورعام و شرکت‌های دانش‌بنیان به‌طور خاص در حوزه محیط‌زیست و بیابان‌زدایی است.
توجه به ظرفیت مردمی، یک حلقه مفقوده
وی افزود: همان‌طور که تا پیش از این هم اشاره شده، 2 حلقه مفقوده مهم در سال‌های گذشته در بحث اقتصاد محیط‌زیست عبارت بوده‌اند از: غفلت از ظرفیت بخش مردمی و خصوصی کشور و دوم غفلت از استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان. برای این منظور لازم است در گام اول ظرفیت‌های حوزه محیط‌زیست کشور که قابل‌واگذاری به بخش خصوصی است، احصا شود و با سازکار قانونی لازم به آنان منتقل شود. در گام دوم همان‌طور که در اصل ۵۰ قانون اساسی مسئولیت حفاظت از محیط‌زیست را وظیفه عمومی تلقی کرده با ایجاد سازکار مناسب درآمدی و نظارتی شاهد حفاظت پایدار از محیط‌زیست کشور توسط مردم باشیم و در گام سوم سازمان حفاظت محیط‌زیست باید به یک دستگاه درآمدزا برای دولت تبدیل شود نه یک دستگاه هزینه‌بر، بنابراین می‌توان گفت امروزه استفاده از روش‌های مشارکت بخش عمومی ـ خصوصی ( PPP ) در حوزه محیط‌زیست کشور یک الزام است. انجم‌شعاع گفت: حال در اجرای این فرآیند جدید استفاده از شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان چه در حوزه نظارت و پایش، چه در حوزه نگهداری و حفظ تنوع زیستی و حتی بهره‌برداری از پروژه‌های محیط‌زیست کشور می‌تواند موثر باشد، چون کارنامه شرکت‌های دانش‌بنیان در سایر حوزه‌ها به‌طورکلی موفقیت‌آمیز بوده است و موجب تحولات گسترده و مثبت شده است، بدین‌ترتیب از خلاقیت و نوآوری شرکت‌های دانش‌بنیان بهره‌گیری می‌شود و می‌توان با راهکارهایی که صرفه اقتصادی بالاتری دارد، نتایج بهتری را در حوزه محیط‌زیست کسب کرد. همچنین نقش سازمان باید به‌عنوان یک نهاد سرمایه‌پذیر در کنار انجام وظایف حاکمیتی خود باشد و در عین حال از انگیزه‌های اقتصادی و سودآوری بخش غیردولتی به‌عنوان موتور محرک و پیشران حفظ محیط‌زیست و کاهش آلایندگی به‌درستی استفاده کند. وی بااشاره به اقدامات در دست اجرا از سوی این صندوق گفت: اقدامات در دست اجرای صندوق برای حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان را می‌توان به فراخوان شرکت‌های دانش‌بنیان و همفکری و جلب نظرات و ایده‌های آنان، طراحی مدل مالی و اقتصادی برای همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان، همکاری با سایر نهادهای مالی دیگر درباره ارائه منابع تلفیقی مشترک مانند صندوق نوآوری و شکوفایی، همکاری راهبردی با نهادهای متولی برای جلب مشارکت شرکت‌های دانش‌بنیان از جمله ستاد نانو از جمله اقداماتی است که در حال حاضر از سوی صندوق برای توسعه فعالت‌های زیست‌محیطی دانش‌بنیان‌ها در دست اجرا است. علاوه بر اقداماتی که در برنامه میان‌مدت این صندوق (تا پایان دولت سیزدهم) در دستور کار صندوق قرار دارد شامل این موارد گفته‌شده است؛ مشارکت در سرمایه‌گذاری در طرح‌های دانش‌بنیان حوزه محیط‌زیست، ارائه تسهیلات مالی جذاب برای تامین مالی طرح‌های دانش‌بنیان و مشارکت در ایجاد بستر و پلتفرم بازارگاه‌های مرتبط با محیط‌زیست.
سازمان، تسهیلگری می‌کند
وی بااشاره به نقش نظارتی سازمان محیط‌زیست گفت: همان‌گونه که مشهود است، در سال‌های گذشته، نقش سازمان به‌طورعمده یک نقش نظارتی بوده است. در دولت سیزدهم، این نگاه تغییر کرده است و استفاده حداکثری از مردمی کردن اقتصاد در حوزه محیط‌زیست در دستور کار قرار گرفته است. در این راستا سازمان قصد دارد رویکرد تسهیلگری و به اصطلاح کاتالیزوری بیشتری را ایفا کند و با ایجاد مشوق‌های لازم و طراحی مکانیزم‌های اقتصادی و اجتماعی منجر به جلب مشارکت حداکثری مردم در حفظ و احیای محیط‌زیست و کاهش آلاینده‌ّ‌ّ‌ها شود. در این خصوص طرح‌های جدیدی در دست بررسی و تهیه داریم تا اینکه سازمان محیط‌زیست را به‌عنوان یک سرمایه‌پذیر موفق برای بخش خصوصی کشور بشناسیم که تا در آینده شاهد محیط‌زیست سالم و بدون هزینه برای دولت با مجهز شدن به دانش روز دنیا باشیم.
سخن پایانی
باتوجه به موارد یادشده پدیده بیابان‌زایی به‌صورت پیش‌رونده‌ای نه‌تنها کشور ما، بلکه کشورهای گرم و خشک را تهدید می‌کند. حال باتوجه به موارد یادشده بیابان‌زدایی فرآیندی است که بهتر است با آگاه‌سازی عمومی در قالب پروژه‌ها اجتماعی پیگیری شود و نیازمند توجه و حمایت دولت و حاکمیت است.همچنین نقش فناوری و دانش‌بنیان‌ها می‌تواند تاثیر جدی بر آینده این معضل بگذارد، چرا که فعالان عرصه محیط‌زیست می‌توانند با کمک فناوری اقدامات چشمگیری در راستای بیابان‌زدایی به‌ثمر برسانند.
