بسیاری نیز معتقدند بخش اصلی و اساسی این موارد به مدیریت دولت‌های منطقه برمی‌گردد که نه‌تنها مسبب این بحران بوده‌اند، بلکه در حل این مشکل فراملی اقدام کارساز و گره‌گشایی نداشته و هزینه‌های بسیاری به‌سلامت انسان‌ها، بخش کشاورزی، صنعت، زیرساخت‌ها و حمل‌ونقل وارد کرده‌اند.

برخی از کارشناسان محیط‌زیست معتقدند به‌دلیل دستکاری انسان در طبیعت و توسعه‌هایی که با اکوسیستم متناسب نبوده، پدیده گردوغبار شدت پیدا کرده است. با این همه، اگر در گذشته تنها چند استان ایران با گردوغبار درگیر بودند، امروز دیگر تقریبا تمام استان‌ها با این پدیده روبه‌رو شده‌اند.

سایه گردوغبار در همه جا

اسماعیل کهرم، بوم‌شناس و فعال محیط‌زیست در گفت‌وگو باصمت با اشاره به اینکه پدیده گردوغبار در تمام جنبه‌های زندگی تاثیر گذاشته، گفت: سال گذشته پدیده گردوغبار چنان تاثیری بر شهر اهواز گذاشت که بسیاری از سیستم‌های شهری و خانگی از کار افتاد و از کامپیوترهای خانگی تا سیستم توزیع آب شهر آسیب دید.

کهرم با اشاره به اینکه در حال‌حاضر پدیده گردوغبار یک مسئله غامض کشاورزی و صنعتی شده، گفت: این موضوع حتی به عناوین آموزشی کتاب‌های درسی اروپا و امریکا تبدیل شده و در این آموزش از شهر اهواز به‌عنوان یک نمونه بحرانی یاد می‌شود.

وی تاثیر پدیده گردوغبار بر سیستم حمل‌ونقل را از دیگر موارد قابل‌توجه خواند و افزود: به‌عنوان نمونه با افزایش گردوغبار جابه‌جایی هواپیماها، قطارها و اتوبوس‌ها با مشکل مواجه می‌شود. گردوغبار باعث کاهش دید رانندگان و بروز حوادث جاده‌ای و تصادفات می‌شود. اثرات آن بر سلامت نیز روشن بوده و در زمان بروز این پدیده افراد به مشکلات حلق و ریه و بیماری‌های تنفسی گرفتار می‌شوند. در ادامه زمانی که کارگران و کارمندان بر اثر مشکلات سلامتی که گردوغبار ایجاد می‌کنند نتوانند کار کنند و راهی بیمارستان‌ها شوند، راندمان کار کاهش پیدا می‌کند و به اقتصاد آسیب می‌رسد.

وی با اشاره به اینکه ستاد مقابله با پدیده گردوغبار به‌خودی‌خود توانایی رفع این مشکل را ندارد، اظهارکرد: دلیل آن این است که فقط ‌بخشی از این گردوغبار منشأ داخلی دارد و بسیاری از کانون‌های گردوغبار در دیگر کشورها قرار گرفته است. نتیجه پژوهش‌ها و مطالعات انجام‌شده بر پایه تصاویر ماهواره‌های حاکی از آن است که بخش بسیاری از گردوغبارها از کشورهای دیگر مانند شرق افریقا، سوریه، عربستان سعودی، ترکیه و عراق وارد ایران می‌شود.

آنچه عوض دارد، گله ندارد

وی اضافه کرد: هرقدر هم ستاد مقابله با گردوغبار فعال باشد، نمی‌تواند به سوریه بگوید صلح کنید تا این همه بیابان‌زایی نشود، یا به عراق بگوید این همه سدسازی نکنید تا پایین‌دست رودخانه تبدیل به کانون گردوغبار نشود، یا به شرق افریقا بگوید دام‌ها را تا این حد به چرا نبرید تا این گردوغبارها فرو بنشیند.

کهرم با اشاره به عوامل داخلی بروز این پدیده، گفت: پیش از انقلاب ایران فقط ۱۳ سد داشت اما امروز میزان سدهای کشور به حدود ۶۵۰ عدد رسیده است.

آیا زمانی که ایران خود قهرمان سدسازی است می‌تواند به ترکیه و کشورهای دیگر بگوید سد نسازند؟ خیر. اگر هم بگوییم سد نسازند، کسی توجه نمی‌کند، چون می‌گویند مگر شما خودتان مراعات کردید که از ما این انتظار را دارید؟

گردوغبارهای هزینه‌بردار

مهدی بصیری، کارشناس توسعه پایدار و عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در گفت‌وگو باصمت گفت: بیشترین تاثیر پدیده گردوغبار بر سلامت و بهداشت مردم است، به این صورت که این ذرات معلق وارد ریه افراد می‌شود و رسوب می‌کند. گردوغبار وقتی به شهرها می‌رسد با آلودگی هوا و گازهای آلاینده ترکیب شده و سلامت شهروندان را به خطر می‌اندازد.

بصیری ضمن بیان این مطلب افزود: هزینه‌های این پدیده به اقتصاد خانواده نیز آسیب وارد می‌کند، چراکه گردوغبار می‌تواند وسایل و تجهیزات خانگی را تحت‌تاثیر قرار داده و خراب کند. در خوزستان زمان‌هایی داخل یخچال‌ها هم پر از خاک شده بود.

این کارشناس توسعه پایدار گفت: زمانی که گردوغبار به سمت زمین‌های کشاورزی می‌رود، به‌ویژه وقتی با بارندگی همراه می‌شود، روی برگ درختان رسوب کرده و فتوسنتز و فیزیولوژی پوشش گیاهی و محصولات کشاورزی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. این پدیده روی دام‌ها نیز تاثیر می‌گذارد و سلامت و بهداشت آنها و محصولات تولیدی‌شان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. صنعت نیز از تاثیر گردوغبار در امان نیست، به‌طور مثال می‌توان به تاثیری که روی کیفیت تولید فلزات و حتی در صنعت داروسازی دارد، اشاره کرد.

وی با اشاره به نقش مخرب گردوغبار در حمل‌ونقل هوایی و جاده‌ای اظهارکرد: گردوغبار منجر به لغو شدن پروازها و عدم‌جابه‌جایی مسافر و کالا و در راه‌های زمینی منجر به تصادفات و تخریب جاده‌ها می‌شود. گردوغبار وقتی بلند می‌شود وارد همه جا، حتی سوخت انژکتورها هم می‌شود و به این شیوه به خودروها آسیب می‌رساند.

راه‌حل کوتاه‌مدتی نیست

وی با اشاره به اینکه حل این معضل، راه‌حل کوتاه‌مدت ندارد، گفت: حل این مشکل نیازمند شناسایی مبادی و کانون‌های ریزگرد است و باید سهم آنها در ایجاد این پدیده مشخص و سپس براساس هر منطقه و کانون اقدامات لازم انجام شود. مسئله در این است که در تمام کشورهایی که کانون این گردوغبارها هستند، سدسازی گسترده انجام‌شده و این سدها آب‌های زیرزمینی مناطق پایین‌دست را کاهش داده است.

کارشناس توسعه پایدار افزود: زمانی که آب‌های پایین‌دست کاهش پیدا می‌کند، بوته‌هایی که در صحرا وجود دارد و از فرسایش ناشی از وزش باد جلوگیری می‌کند، خشک می‌شود.

با خشک شدن بوته‌ها شدت برخاستن خاک از این مناطق و تبدیل شدن آنها به گردوغبار بیشتر خواهد شد. آفرودسواری در بیابان‌ها نیز یکی دیگر از عوامل تخریب است که بیابان را آسیب‌پذیر می‌کند. در بیابان‌ها سطحی وجود دارد که به آن سپر بیابانی می‌گویند که اگر شکسته شود، مبدا ایجاد گردوغبار می‌شود.

بلایی به جان کشاورزی

پدرام جدی، کارشناس آموزش محیط‌زیست در گفت‌وگو باصمت بیان کرد: در سال‌های اخیر به‌دلیل دستکاری انسان در طبیعت و توسعه‌هایی که با اکوسیستم متناسب نبوده، پدیده گردوغبار شدت پیدا کرده است. اگر در گذشته فقط چند استان ایران با گردوغبار درگیر بودند، امروز دیگر تقریبا تمام استان‌ها با این پدیده روبه‌رو شده‌اند.

این کارشناس آموزش محیط‌زیست افزود: نخستین تاثیر اقتصادی که گردوغبار به‌جا می‌گذارد بر سلامتی و درمان است، چراکه برای مردم هزینه‌های مراجعه به مراکز درمانی را به‌وجود می‌آورد، کادر درمان را فرسوده می‌کند، باعث ازدحام مراکز درمانی می‌شود و میزان مرگ‌ومیر را افزایش می‌دهد. کودکان، سالمندان و کسانی که بیماری‌های زمینه‌ای به‌ویژه بیماری‌های قلبی، گوارشی و تنفسی دارند، بیشترین آسیب را در زمان مواجهه با گردوغبار می‌بینند. اما گردوغبار تا سال‌های پیش تنها به‌واسطه وجه سلامتی و درمانی آن به چشم می‌آمد اما با استمرار آن در سال‌های اخیر تاثیرات دیگر آن بیشتر نمایان شده است.

جدی با اشاره به تاثیر گردوغبار در بخش کشاورزی گفت: زمانی که گردوغبار به روستاها می‌رسد، کشاورزان را در زمان کشت و کار به مشقت می‌اندازد و نمی‌گذارد به‌راحتی فعالیت خود را انجام دهند. زمانی که یک کشاورز آماده کاشت محصول است، اگر با گردوغبار مواجه شود ممکن است کار خود را به عقب بیندازد تا زمان بگذرد و هوا به حالت عادی برگردد. اما به عقب افتادن کاشت به معنای جابه‌جایی زمان در آبیاری و برداشت محصول هم هست. از این محل است که گردوغبار به کشاورزان خسارت وارد می‌کند.

جدی اضافه کرد: از سوی دیگر، بخشی راه تنفس و تغذیه گیاه از ریشه و بخش دیگری از آن از طریق برگ‌هاست که یک‌سری منافذ دارند. اگر این منافذ باگردوغبارها پر شود، فرآیند فتوسنتز ناقص انجام می‌شود و در نتیجه گیاه نمی‌تواند بهره‌وری لازم را رقم بزند. از کاهش بهره‌وری تا حتی خراب شدن محصولات کشاورزی از اثرات دیگری است که گردوغبار بر بخش کشاورزی می‌گذارد.

این کارشناس آموزش محیط‌زیست اظهار کرد: صنعت گردشگری نیز تحت‌تاثیر پدیده گردوغبار قرار می‌گیرد. زمانی که در منطقه‌ای در طول سال این پدیده چند بار ایجاد می‌شود، امنیت گردشگری به خطر می‌افتد و سرمایه‌گذار در حوزه گردشگری رغبت کمتری برای سرمایه‌گذاری در آن منطقه نشان می‌دهد. گردشگر هم که نباشد منابع مالی که می‌توانست در آن منطقه خرج کند، حاصل نمی‌شود.

وی بیان کرد: خسارت دیگر روی ناوگان حمل‌ونقل است.

دلیل اصلی آخرین حادثه از ریل خارج شدن قطار در استان سیستان‌وبلوچستان، حرکت گردوغبار روی ریل‌ها بود که بر اثر آن قطار سر می‌خورد و از ریل خارج می‌شود. در اثر گردوغبار ممکن است فرودگاه‌ها تعطیل شود. زمانی که فرودگاه‌ها تعطیل می‌شود، حمل‌ونقل مسافرها، محصولات، کالاها و داروها به حاشیه می‌رود و به این ترتیب، بخشی از اقتصاد کشور تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد.

علاوه بر این، استمرار گردوغبار در یک منطقه باعث افزایش مهاجرت می‌شود. مهاجرت در بسیاری از استان‌هایی که درگیر پدیده گردوغبار هستند به‌ویژه استان ایلام، خوزستان و سیستان‌وبلوچستان به همین دلیل است.

سخن پایانی

ایران با پدیده گردوغبار ناآشنا نیست و از گذشته با آن درگیر بوده اما شدت گردوغبار در سال‌های گذشته بر اثر عوامل انسانی به‌شدت افزایش پیدا کرده و هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی زیادی برجا گذاشته است. پدیده گردوغبار دارای اثرات اقتصادی گسترده‌ای از قبیل تاخیر در سفرهای هوایی، اختلال در حمل‌ونقل جاده‌ای، اثرات مخرب بر کشاورزی، لوازم الکتریکی، شبکه‌های آبیاری، نیروگاه‌های برق، تصادفات‌جاده‌ای و خسارت بـه جاده‌ها، تعطیلی مدارس و محل‌های کار و... است. این پدیده تنها برای کشورهای خاورمیانه یک بحران نبوده، بلکه در بسیاری از نقاط جهان، کشورها با آن روبه‌رو شدند و برای حل آن تصمیمات جمعی و فراملی گرفتند. اما مشخص نیست مردم خاورمیانه تا چه زمانی باید از گردوغبار آسیب ببینند تا دولت‌ها برای حل این موضوع، دور یک میز جمع شوند.