دگرگونی‌های بزرگ در صنعت، کشاورزی، تولید و حمل‌ونقل در اواسط قرن هجدهم منجر به وقوع انقلاب صنعتی شد که بیانگر نخستین رابطه علم و صنعت است. انقلاب صنعتی اول بر پایه مکانیزاسیون نیروی آب و بخار شکل گرفت، انقلاب صنعتی دوم بر پایه دستیابی به الکتریسیته و اختراع موتور و انقلاب صنعتی سوم بر پایه کامپیوتر و اتوماسیون شکل گرفت و حالا انقلاب صنعتی چهارم بر اساس سیستم‌های فیزیکی سایبری در حال رخ دادن است که روزبه‌روز شیوه‌های تولید را در صنایع مختلف دچار تغییر می‌کند. فناوری‌هایی که تغییرات را در صنعت معدنکاری نیز گسترش داده‌اند و اثرگذاری بسیاری بر ایجاد ارزش‌افزوده، تسهیل فرآیندهای تولید و فرآوری، افزایش بهره‌وری، اتوماسیون‌سازی فرآیندها و افزایش ایمنی داشته‌اند. با توجه به نقش معدن در اقتصاد ایران، صمت در این گزارش به مناسبت روز ملی بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف، به ابزارها و الزامات افزایش بهره‌وری در بهره‌برداری از معادن پرداخته است.

رابطه بهره‌وری با کاهش هزینه در معدنکاری

سعید فیلسوفیان مشاور کسب‌وکار: برای بررسی نقش بهره‌وری در بهره‌برداری از معادن باید به یک نکته کلیدی توجه داشت و آن تفاوت بهره‌وری و بهره‌برداری در این حوزه اقتصادی است. معادن در ایران جزو انفال و در اختیار دولت است و بهره‌برداران اصلی نیز سازمان‌های دولتی و شرکت‌های اصطلاحا خصولتی هستند. بنابراین تمرکز روی «بهره‌برداری» بوده و توجه کمتری به «بهره‌وری» می‌شود؛ از سوی دیگر پایین بودن فناوری استخراج، دانش فنی پایین و تحریم‌ها باعث شده با از بین رفتن بازار رقابتی در استخراج، تامین نیاز صنایع پایین‌دستی معدن در اولویت قرار گیرد.  هرچند این امر در شرایط کنونی کشور شاید اجتناب‌ناپذیر باشد، اما در درازمدت می‌تواند یک فرهنگ غلط را در بهره‌برداری از معادن کشور نهادینه کند که نتیجه آن از دست رفتن ذخایر ملی و نرخ تمام‌شده بالاتر است. اگر سیاست دولت جایگزینی معدن به‌جای نفت در اقتصاد کشور است، بهره‌وری در استخراج باید بالا رود و به یک نقطه بهینه بین بهره‌برداری و بهره‌وری برسیم. با توجه به اهمیت بهره‌وری در کاهش هزینه، بررسی این مهم در دستور کار موسسات بین‌المللی قرار گرفته است. انجمن آمریکایی مشاوره مالی و ممیزی شرکت‌های بین‌المللی (Deloitte) نیز با همین هدف به بررسی و معرفی راهکارهایی برای بازگرداندن بهره‌وری به مسیر تولید پرداخت و معتقد بود تحقق این شاخص به کاهش هزینه در تولیدات صنایع معدنی منجر خواهد شد. برای گام ابتدایی، باید برنامه‌ریزی در حوزه معدن تقویت شود؛ همچنین شرکت‌ها می‌توانند با بررسی مزایا و خطرات احتمالی کاهش ذخایر، بهینه‌سازی سایت‌های معدنی را از طریق تعیین توالی پیشرفته تضمین کنند.

در مرحله بعدی «بهبود و ارتقای بودجه و مدیریت ریسک» باید مدنظر قرار گیرد. در مرحله سوم نیز باید برای نیروی کار برنامه‌ریزی جدی شود. مرحله بعدی مربوط به بهبود بهره‌وری از طریق فناوری است. در مرحله نهایی نیز باید «تعالی عملیاتی» پیگیری شود. در این مرحله، شرکت‌ها برای کاهش هزینه‌ها باید مدل‌های عملیاتی را دوباره ارزیابی کنند تا از داشتن سیستم‌های مدیریتی و گزارشگری لازم برای ایجاد فرهنگ مدیریت هزینه اطمینان حاصل شود. در ادامه با ایجاد «فرهنگ پیشرفت عملیاتی پایدار» می‌توان به بهره‌وری در معدن و صنایع معدنی رسید.

راهکارهای نوین در راستای افزایش بهره‌وری

سجاد غرقی، نایب‌رئیس گروه صنعت و معدن اتاق بازرگانی تهران: درگذشته بهره‌وری (Productivity) تنها از فرمول ستانده برنهاده تبعیت می‌کرد، اما امروزه این فرمول با ورود تکنولوژی‌های جدید تغییر کرده و تکنولوژی‌ها به ما کمک می‌کنند که با ضایعات صفر، تولید کنیم و این مسئله امروز معادن در جهان است. مطالعات موسسه مکنزی در حوزه بهره‌وری صنعت معدنکاری حاکی از کاهش ۲۸ درصدی بهره‌وری معادن در جهان طی یک دهه گذشته است که این موضوع معادن را به سمت استفاده از راهکارهای نوین و فناوری‌های جدید جهت افزایش بهره‌وری کشانده است. این فناوری‌ها شامل اتوماسیون (تراک‌های خودران)، هوش عملیاتی، سیستم‌های ردیابی نیروی کار در معادن، نظارت آنلاین بر عملیات معدن کاری و دوقلوهای دیجیتال است.

استرالیا، پیشتاز رشد بهره‌وری

صنعت معدن کاری استرالیا، پیشرو در جهان ازنظر به‌کارگیری تجهیزات و ماشین‌آلات به‌روز معدنکاری است و این کشور بالاترین رشد بهره‌وری را در حوزه بهره‌برداری از معادن سنگ‌آهن کسب کرده است، به‌طوری‌که رشد ۷۱ درصدی بهره‌وری در معادن سنگ‌آهن استرالیا رخ‌داده است. همچنین شرکت‌های معدنی مانند گروه فلزات فورتسکیو، ریوتینتو، بی‌اچ‌پی بیلتون و سانکور، بیشترین افزایش تعداد بکارگیری ماشین‌آلات نوین و هوشمند را در جهان داشته‌اند. آمار بکارگیری این ماشین‌آلات در سال ۲۰۲۱ نسبت به ۲۰۱۹، توسط شرکت‌های سانکور ۳۲۲ درصد، بی‌اچ پی بیلتون ۲۵۲ درصد، گروه فلزات فورتسکیو ۶۹ درصد و ریوتینتو ۶۲ درصد رشد داشته است. برای نمونه معدن سنگ‌آهن کریسمس کریک با مدیریت گروه فورتسکیو، دارای بیشترین تراک‌های خودران با ۷۴ کامیون در جهان است که سبب افزایش ۱۵ درصدی بهره‌وری در این معدن، کاهش ۳ درصدی هزینه‌های تعمیر و نگهداری و افزایش ۴۰ درصدی عمر لاستیک تراک‌ها شده است. باید به این موضوع توجه کرد که فناوری‌های نوین تحولات عظیمی را در حوزه معدنکاری ایجاد کرده‌اند. افزایش استفاده از این تکنولوژی‌ها، سبب افزایش بهره‌وری، افزایش ایمنی و کاهش هزینه‌ها شده و درنهایت معدنکاری را به سمت تولید رقابتی‌تر خواهد برد. بنابراین باید سیاست‌گذاران و بازیگران این صنعت در ایران به این موضوع توجه بیشتری داشته باشند تا در آینده بتوانیم جایگاه خود را در بازارهای جهانی حفظ کنیم. به همین دلیل است که بسیاری معتقدند اگر معدنکاری با همین شیوه سنتی ادامه یابد به‌مرور از بازارهای جهانی حذف خواهیم شد. لازمه جهش یا تغییر در هر صنعتی، برقراری تعادل در آن صنعت و نبود ناهماهنگی میان بازیگران و سیاست‌گذاران آن است بنابراین تنها با واردات تکنولوژی مشکل همسانی «بهره‌وری» با «بهره‌برداری» حل نخواهد شد.

درنهایت اینکه برای ورود به عرصه معدنکاری دیجیتال باهدف ارتقای بهره‌وری معادن، باید در گام نخست چالش‌های حوزه معدن در تمام بخش‌های فرهنگ کار، سرمایه‌گذاری، تعاریف کاربردی بهره‌برداری با تاکید بر سودآوری ملی و ... رفع شود.

سخن پایانی

در دهه اخیر مدیران حوزه معدن از نیاز به پیشرفت چشمگیر در بهره‌وری تولید کالاهای معدنی آگاه شده‌اند، هنوز وقتی از آنها سوال می‌شود که آیا آنها بهره‌وری را در تولید لحاظ می‌کنند، بیشتر آنها تقریبا پاسخ دقیق و روشنی برای این سوال ندارند. دلیل آن، کمبود آگاهی واقع‌بینانه جمعی در این حوزه هست. با رصد صنایع معدنی در کشورهای پیشرفته ازجمله استرالیا می‌توان به‌راحتی دریافت که آنها بهره‌وری در تولید کالاهای معدنی و صنعت معدن را در مرحله نخست تمامی برنامه‌ریزی‌های خود قرار داده‌اند و ازاین‌رو در این حوزه پیشرو و موفق هستند. درنتیجه می‌توان ادعا کرد که در دوره معاصر در تمامی صنایع مخصوصا صنعت معدن و فلزات، بهره‌وری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و نباید با توجه به نرخ افزایش بهره‌برداری در صنعت معدن، از بهره‌وری چشم‌پوشی کرد. بهره‌وری به‌ویژه در دوران معاصر که همه منابع طبیعی رو به پایان هستند، نه‌تنها باعث حفظ آنها شده بلکه با راهکارهای استاندارد بهره‌وری می‌توان با استفاده از حداقل منابع، کالاهایی با حداکثر کیفیت را در همه صنایع تولید کرد.