بازرگانی خارجی یکی از حوزه‌های مهم اقتصادی است که معمولا سیاست‌گذاری در این زمینه با پیچیدگی خاصی همراه است. از این رو، اهمیت دسترسی به آمارهای صحیح، به‌روز و جامع در آن دوچندان است. در ایران نهادهای مختلفی در تولید و انتشار آمار بازرگانی خارجی دخیل هستند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: گمرک جمهوری اسلامی، سازمان توسعه تجارت ایران، مرکز آمار، وزارت امور اقتصادی و دارایی و بانک مرکزی.

به گزارش صمت بررسی نظام آمار بازرگانی خارجی در ایران در مقایسه با تجارب موفق جهان نشان می‌دهد اگرچه گمرک از سال ۷۱ به بعد سابقه مناسبی از ارائه آمارهای تجارت دارد اما طبقه بندی دیگری غیر از این آمارها ارائه نمی‌کند. از سوی دیگر، بانک مرکزی و مرکز آمار نیز با استفاده از آمارهای خام گمرکی، اقدام به ارائه طبقه‌بندی آمار تجارت خارجی برحسب کدهای فعالیت کرده‌اند اما متاسفانه انسجام کافی و سازگاری مناسب در آمارهای یادشده دیده نمی‌شود.

وجود وقفه زمانی موثر در ارائه آمارها یکی از اشکالات نظام آمار بازرگانی کشور است. علاوه‌بر این، در بسیاری از موارد مشخص نیست محتوای آمار ارائه‌شده با آمارهای مشابه چه تفاوت‌ها یا شباهت‌هایی دارد. از دیگر نقاط ضعف نظام آمار بازرگانی خارجی کشور، عدم استمرار در تهیه و انتشار برخی آمارهای مفید است. از موارد مهم تفاوت میان نظام آمار بازرگانی خارجی در ایران و تجارب موفق دنیا، شکل، قالب و ساختار ارائه آمارها است. متاسفانه در این زمینه در ایران ضعف‌های جدی وجود دارد.

یکی از موضوعات بسیار مهم در زمینه آمار، وجود اختلاف در اعداد و ارقام منتشرشده میان نهاد‌های مختلف است. یکی از مصادیق اختلاف آماری، مربوط به طبقه‌بندی صادرات غیرنفتی به شمار می‌‌رود که توسط گمرک و بانک مرکزی ارائه می‌شود.

بخشی از این اختلاف نیز ناشی از تفاوت در ماخذ دریافت آمار است که نمونه آن در اختلاف آمار صادرات پتروشیمی از سوی گمرک و بانک مرکزی قابل مشاهد است. بخش دیگری از اختلافات نیز میان آمار مراجع بین‌المللی و آمارهای داخلی است.

از جمله مشکلات دیگر نظام آمار بازرگانی خارجی کشور، احتمال بروز خطا به ‌صورت ارزش‌گذاری غیرواقعی عملیات تجاری و ثبت آن به‌عنوان آمار بازرگانی خارجی است. یکی از عواملی که ممکن است زمینه شکل‌گیری خطا را فراهم کند، فرآیند ارزش‌گذاری کالای تجاری در گمرکات است. به‌طور طبیعی این انگیزه وجود دارد که واردکنندگان برای کاهش میزان پرداخت عوارض ارزش کالای وارداتی را کمتر از میزان واقعی آن اعلام کنند؛ اگرچه این انگیزه مختص تاجران در ایران نیست. درباره کالاهای صادراتی نیز می‌توان مشابه این وضعیت را البته با شدت به نسبت کمتری تعریف کرد.

در شرایط عادی خطاهای ناشی از ارزش‌گذاری غیرواقعی کالاها ممکن است چندان قابل‌توجه نباشد، اما شرایط خاص اقتصادی مانند آنچه در سال ۹۷ و بخشی از سال ۹۸ رخ داد می‌تواند انگیزه‌هایی را که موجب این خطاها می‌شوند، افزایش دهد.

اهمیت آمارهای اقتصادی

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تاکید دارد اهمیت آمارهای اقتصادی تنها معطوف به سیاست‌گذاران و جامعه علمی نیست بلکه یکی از مهم‌ترین مخاطبان و مصرف‌کنندگان آمار، شرکت‌ها و کارآفرینان هستند. بسیاری از شرکت‌های متوسط و بزرگ برای برنامه‌ریزی‌های خود در تصمیم‌گیری درباره ورود به بازار یا سرمایه‌گذاری در یک طرح خاص و تحلیل بازار و رقبای خود به آمار نیاز دارند. هرچه این آمارها از دقت بالاتری برخوردار باشد، جامع‌تر بوده و به‌روزتر باشد، می‌تواند برای این منظور مفیدتر و موثرتر هم باشد. درواقع می‌توان آمار را یک کالای عمومی دانست که هم به مصرف سیاست‌گذاری می‌رسد و هم در کسب‌وکار مورد نیاز است. بازرگانی خارجی یکی از حوزه‌های مهم اقتصادی است که معمولا سیاست‌گذاری در این زمینه با پیچیدگی خاصی همراه است. از این رو، اهمیت دسترسی به آمارهای صحیح، به‌روز و جامع در آن دوچندان است. تعداد بسیار زیادی کالا و خدمت در بخش بازرگانی خارجی مبادله می‌شود که سیاست‌گذار می‌تواند از جنبه‌های مختلفی برای آن محدودیت‌های تعرفه‌ای، مشوق‌ها، مالیات، یارانه و سایر اقدامات سیاستی را تعریف کند. بنابراین جامع بودن آمار در این حوزه اهمیت ویژه‌ای دارد.

نقاط ضعف و قوت نظام آماری گمرک

از جمله نقاط قوت نظام آماری گمرک کشور می‌توان به انتشار مستمر آمارهای پایه‌ای تجارت کالایی توسط گمرک اشاره کرد. درواقع حداقل از سال ۱۳۷۱ اطلاعات مربوط به صادرات و واردات کالایی برحسب کدهای ۸ رقمی تعرفه در دسترس است. این اطلاعات پایه، مبنای محاسبه انواع شاخص‌های تجاری است که برای تحلیل روندهای تجارت خارجی کشور مفید هستند.

اطلاعات گمرکی برحسب سال و ماه در دسترس هستند. هرچند اطلاعات جزئی‌تر تجارت ماهانه گمرک با وقفه‌ای چندین ماهه منتشر شده و اطلاعات روزانه تجارت نیز وقفه‌ای نزدیک به یک سال دارند، با این حال نفس انتشار این اطلاعات توسط گمرک اقدامی مثبت است.

نخستین نقطه ضعف نظام آماری گمرک کشور منتشر نشدن برخی از آمارهایی است که در سال‌های قبل ارائه می‌شدند.

اگرچه آمارهای پایه اعم از تجارت کالایی شامل کدهای تعرفه و کشورهای شریک تجارت به‌طور مستمر و بدون وقفه منتشر شده‌اند اما همان‌طور که در این بخش اشاره شد، برخی از آمارهای مفیدی که در سال‌های قبل ارائه می‌شدند، از سال ۱۳۹۲ به بعد منتشر نشده‌اند که از جمله آنها، آمارهای مربوط به شیوه حمل کالای تجاری، آمار ترانزیت و آمار مربوط به مناطق آزاد است.

تفاوت‌های آماری

با بررسی نظام آماری نهادهای بین‌المللی و نیز چند کشور منتخب در زمینه آمارهای بازرگانی خارجی و مقایسه آنها با ساختار نظام آماری بازرگانی خارجی در ایران می‌توان به نکات مهمی دست یافت. نخستین نکته این است که مهم‌ترین و پایه‌ای‌ترین شکل ارائه آمارهای تجارت خارجی برحسب طبقه‌بندی کدهای سیستم هماهنگ است که توسط همه کشورها مورد بررسی و نیز سازمان‌های بین‌المللی که آمارهای تجارت خارجی کشورها را منتشر می‌کنند، ارائه می‌شود. خوشبختانه گمرک ایران سابقه مناسبی از ارائه آمارهای تجارت از سال ۷۱ به بعد دارد و از این نظر می‌توان گفت آمارهای خام و پایه‌ای تجارت خارجی نیز با سطح جزییات تا ۸ رقم ارائه می‌شود.

از جمله تفاوت‌هایی که در نظام آمار بازرگانی خارجی در ایران و کشورهای منتخب دیده می‌شود ارائه طبقه‌بندی‌های مختلف از آمارهای خام تجارت از جمله طبقه‌بندی برحسب فعالیت و نیز شاخص‌های مختلف تجاری است. متاسفانه در ایران در این ناهماهنگی وجود دارد. با وجود اینکه گمرک سابقه مناسبی از ارائه آمارهای خام دارد اما طبقه‌بندی دیگری از این آمارها ارائه نمی‌کند. هرچند در گذشته در قالب سالنامه آمار بازرگانی خارجی طبقه‌بندی آمارهای یادشده برحسب کدهای دیگر هم ارائه می‌شد اما از سال ۹۲ به بعد چنین آماری توسط گمرک منتشر نمی‌شود که این نقطه ضعف به شمار می‌رود. البته بانک مرکزی و مرکز آمار نیز با استفاده از آمارهای خام تجارت گمرکی اقدام به ارائه طبقه‌بندی‌های آمار تجارت خارجی برحسب کدهای فعالیت کرده‌اند‌ اما متاسفانه انسجام کافی و سازگاری مناسب در آمارهای یادشده دیده نمی‌شود.

نکته مهم دیگر، ارائه تعاریف و محتوای آمارهای تجارت خارجی است. درباره هر نوع آماری که توسط نهادهای بین‌المللی مورد بررسی و نیز بیشتر کشورهای منتخب ارائه می‌شود، تعریف مشخصی از محتوای این آمار بیان می‌شود تا مشخص شود دامنه شمول آمار یادشده چیست. متاسفانه ایران در این زمینه ضعف دارد و در بسیاری از موارد مشخص نیست محتوای آمار ارائه‌شده با آمارهای مشابه آن چه تفاوت‌ها یا شباهت‌هایی دارد.

از موارد مهم تفاوت میان نظام آمار بازرگانی خارجی در ایران و کشورهای منتخب، فرمت ارائه آمارها است. دیدیم که در کشورهای منتخب و نهادهای جهانی، آمارها بیشتر در قالب‌ اکسل ارائه می‌شوند که برای تجزیه و تحلیل بسیار مناسب هستند. همچنین بانک‌های اطلاعاتی برای دسترسی پژوهشگران و متقاضیان آمار فرمت مناسبی دارند. در این زمینه تنها بانک مرکزی است که در قالب بانک اطلاعاتی سری زمانی آمارها را به‌صورتی مناسب ارائه می‌دهد و بعد از آن گمرک در قالب سامانه «انتشار آزاد و برخط اطلاعات» آمارهای ماهانه و روزانه را ارائه می‌دهد. ‌غیر از این دو، آمارهای سالانه گمرک، سازمان توسعه تجارت و مرکز آمار هیچ‌یک در قالب یک سامانه و داشبورد مناسب اطلاعاتی ارائه نمی‌شود.

از دیگر نقاط ضعف نظام آمار بازرگانی خارجی کشور، وقفه قابل‌توجه ارائه آمارهاست. این موضوع به‌ویژه درباره آمارهای ماهانه قابل‌توجه است. اگر یکی از اهداف ارائه آمارهای بازرگانی خارجی، اطلاع‌رسانی به مخاطبان است، پس این آمارها باید در زمان مناسب و با وقفه زمانی کمتر ارائه شوند تا برای تصمیم‌سازی مفید باشند.

در نهایت از نقاط ضعف نظام آمار بازرگانی خارجی، عدم استمرار در تهیه و انتشار برخی از آمارهای مفید است. مثلا درباره گمرک دیدیم که باوجود انتشار آمار روزانه ترانزیت کالا، آمار سالانه آن از سال ۹۲ به بعد ارائه نشده است.

مورد مشابه دیگر در این زمینه، ارائه نشدن آمارهای مربوط به مناطق آزاد از سوی گمرک از سال ۹۲ به بعد است.

همچنین سالنامه آمار بازرگانی خارجی از آن سال به بعد منتشر نشده است. به‌نظر می‌رسد بیش از اینکه این نوع تصمیمات متاثر از مشکلات فنی باشد، تصمیمات مدیریتی است. مشابه این امر در منتشر نشدن آمار شاخص نرخ کالاهای وارداتی توسط بانک مرکزی از سال ۸۶ به بعد است که مشخص نیست چرا دوباره تهیه و منتشر نمی‌شود، باوجود اینکه شاخص نرخ کالای صادراتی منتشر می‌شود.

نقاط ضعف اصلی

با اینکه بانک مرکزی و مرکز آمار با استفاده از آمارهای خام تجارت گمرکی اقدام به ارائه طبقه‌بندی‌های آمار تجارت خارجی برحسب کدهای فعالیت کرده‌اند‌ اما متاسفانه انسجام کافی و سازگاری مناسب در این آمارها دیده نمی‌شود. همچنین وزارت امور اقتصادی و دارایی اطلاعات مربوط به کدهای فعالیت متفاوت را ارائه می‌کند اما این اطلاعات وقفه زمانی قابل‌توجهی دارد. از سوی دیگر، در بسیاری از موارد مشخص نیست محتوای آمار ارائه شده با آمارهای مشابه آن چه تفاوت‌ها یا شباهت‌هایی دارد.

از موارد مهم تفاوت میان نظام آمار بازرگانی خارجی در ایران و تجارب موفق جهان، فرمت ارائه آنها است. متاسفانه در این زمینه در ایران ضعف‌های جدی وجود دارد. سازمان توسعه تجارت هنوز آمارهای خود را در قالب «گزارشات عملکرد» ارائه می‌کند که در قالب PDF هستند. همچنین اگر آمارهای گمرک از سال ۱۳۷۱ در قالب فرمت اکسل در دسترس هستند اما هیچ‌گونه فرمت بانک یا داشبورد اطلاعاتی برای آن طراحی نشده است. در این زمینه تنها بانک مرکزی است که در قالب بانک اطلاعاتی سری زمانی آمارها را به صورتی مناسب ارائه می‌دهد و پس از آن گمرک در قالب سامانه «انتشار آزاد و برخط اطلاعات» آمارهای ماهانه و روزانه را ارائه می‌دهد. آمارهای سالانه گمرک، سازمان توسعه تجارت، وزارت اقتصاد و مرکز آمار هیچ‌یک در قالب یک سامانه و داشبورد مناسب اطلاعاتی ارائه نمی‌شوند.

از دیگر نقاط ضعف نظام آمار بازرگانی خارجی کشور، وقفه قابل‌توجه ارائه آمارها است. اگر یکی از اهداف ارائه آمارهای بازرگانی خارجی، اطلاع‌رسانی به مخاطبان است، این آمارها باید در زمان مناسب و با وقفه زمانی کمتر ارائه شوند تا برای تصمیم‌سازی مفید باشند. همچنین از دیگر نقاط ضعف نظام آمار بازرگانی خارجی کشور، نبود استمرار در تهیه و انتشار برخی از آمارهای مفید است.

یکی از موضوعات بسیار مهم در زمینه آمار، وجود اختلاف در اعداد و ارقام منتشر‌شده بین نهادها است. این اختلافات می‌تواند ناشی از روش‌های مختلف تهیه آمار یا تعریف آمار باشد. اختلافات آماری می‌تواند متاثر از تفاوت در نمونه مورد بررسی، تفاوت در روش‌ها یا تفاوت در تعاریف باشد. یکی از مصادیق اختلافات آماری، مربوط به طبقه‌بندی صادرات غیرنفتی است که توسط گمرک و بانک مرکزی ارائه می‌شود. بخشی از این اختلاف نیز ناشی از تفاوت در ماخذ دریافت آمار است که نمونه آن در اختلاف آمار صادرات پتروشیمی از سوی گمرک و بانک مرکزی قابل مشاهده است. بخش دیگری از اختلافات بین آمار مراجع بین‌المللی و آمارهای داخلی است.

اصلاح نظام آماری ضروری است

به‌طور کلی منظور از خطای آماری عبارت است از ارزش‌گذاری غیرواقعی عملیات تجاری. یکی از عواملی که ممکن است زمینه شکل‌‌گیری خطا در اندازه‌گیری ارزش واقعی کالای تجاری را فراهم کند، فرآیند ارزش‌گذاری کالای تجاری در گمرکات است. به‌طور طبیعی این انگیزه وجود دارد که واردکنندگان برای کاهش میزان پرداخت عوارض و حقوق ورودی ارزش کالای وارداتی را کمتر از میزان واقعی آن اعلام کنند، اگرچه این انگیزه مختص تجار در ایران نیست و بسته به توان و تخصص گمرکات و میزان شفافیت و اعتبار اسناد تجاری در کشورها میزان آن متفاوت خواهد بود. درباره کالاهای صادراتی نیز می‌توان مشابه این وضعیت را البته با شدت کمتری تعریف کرد. در شرایط عادی خطاهای ناشی از ارزش‌گذاری غیرواقعی کالاها ممکن است چندان قابل‌توجه نباشد اما شرایط اقتصادی مانند آنچه در سال ۹۷ و بخشی از سال ۹۸ رخ داد می‌تواند انگیزه‌هایی که موجب این خطاها می‌شوند، افزایش دهد.

بنابراین توسعه و تکمیل نظام آماری بازرگانی خارجی با تاکید بر گمرک و سازمان توسعه تجارت باید در دستور باشد. از سوی دیگر، همان‌طور که گفته شد، سالنامه آمار بازرگانی که در گذشته توسط گمرک تهیه و منتشر می‌شد، چند سالی است منتشر نمی‌شود.

همچنین شاخص‌های قیمتی واردات نیز که قبلا توسط بانک مرکزی تهیه و منتشر می‌شدند، از ۱۲ سال پیش به این سو منتشر نمی‌شوند. انتشار مستمر این آمارها می‌تواند در توسعه نظام آماری کشور در زمینه بازرگانی خارجی مفید باشد.

سخن پایانی

‌‌می‌توان گفت فرآیند ارزش‌گذاری کالای گمرکی مستعد کم‌نمایی یا بیش‌نمایی کالای تجاری است. از این رو، برای افزایش صحت آمارهای تجاری لازم است تا فرآیندهای موجود ارزش‌گذاری کالای تجاری مبتنی‌بر روش‌های نوین جهانی بازبینی شده و توسعه یابند تا احتمال خطا در ارزش‌گذاری کالای تجاری کاهش یابد.