مبلمان شهری اجزایی جدایی‌ناپذیر از معماری، طراحی و زیبایی شهری و هویت شهر هستند که تاحدودی تمایز میان شهر و روستا را از لحاظ زمانی و مکانی نشان می‌دهند. هدف از زندگی شهری، سلامت، آسایش و زیبایی است و دستیابی به این اهداف در کنار توجه به طراحی و برنامه‌ریزی شهری، مشروط به دقت و حوصله در طراحی مبلمان شهری است. با این حال، موضوع میان‌رشته‌ای و گسترده بودن دامنه طراحی مبلمان شهری که حوزه‌های مشترکی از رشته‌ها و گرایش‌های مختلف همچون طراحی و برنامه‌ریزی شهری، معماری، مهندسی عمران، طراحی صنعتی، زیبایی‌شناسی و مبلمان داخلی و... را در بر می‌گیرد، منجر به عدم‌توسعه آن به‌شکلی منسجم در یک رشته شده است. در مواردی نیز، همین گستره و چندمسئولیتی بودن، عامل رکود آن را در پی داشته است. طراحی و برنامه‌ریزی شهری درصدد ارائه الگوهای مناسب زیست شهری در ارتباط با ساختمان‌ها، خیابان‌ها، میدان‌ها و در کل فضاهای شهری است، در نتیجه مبلمان شهری به‌عنوان جزئی از فضاهای مذکور، می‌تواند نقش گسترده‌ای داشته باشد. صمت در این گزارش نقش مبلمان شهری را در رشد کیفیت شهرسازی بررسی کرده است.

رعایت چارچوب مقررات در شهرسازی

شهر فضایی است که از نظر اجتماعی پیوسته در حال توسعه است و نیاز اجتماع از قبیل سکونت، حمل‌ونقل، کار و فراغت را برطرف می‌کند. در طول تاریخ به دلایل مختلف، کارکرد شهرها به‌طورمداوم تغییر یافته است. شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در هر زمان نقش مهمی در فرآیند تغییر شهرها داشته‌اند و این شرایط به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر شکل مدیریت شهری، نحوه استفاده از مکان شهری و نوع ارتباط شهرنشینان با یکدیگر اثرگذار و بهبود کیفیت زندگی، همواره کانون اصلی توجه برنامه‌ریزان بوده است. کنترل کیفیت شهری برای توسعه متوازن و بهینه شهر و به‌طورعمده از طریق ضوابط متعددی انجام می‌گیرد، اجرایی نشدن بسیاری از ضوابط و احکام مذکور، مدیریت شهری را به اقدامات گوناگون نظیر کنترل مستمر ساخت‌وسازها، تعیین ضمانت‌های اجرایی قانونی برای رعایت ضوابط و مقررات و اخذ جریمه واداشته است، اما باوجود اقدامات کنترلی مدیریت شهری، سالانه موارد قابل‌توجهی از بی‌قانونی‌ها در شهرهای بزرگ گزارش می‌شود. از این‌رو طراحی، ساخت، برنامه‌ریزی و مکان‌یابی صحیح مبلمان در جایگاه یکی از عناصر و کاربری‌های مهم شهر تا حد زیادی محیط‌های شهری را به‌عنوان یک جامعه انسانی مطلوب، معنادار کرده و با بالا بردن سطح زیبایی بصری، موجب افزایش کیفیت زیستی و هویت بخشیدن به ساکنان شهر می‌شود. در ضمن، بکارگیری اصولی و مناسب مبلمان، موجب دسترسی و خدمات‌دهی مناسب به فضاهای شهری شده و در نهایت، استفاده بیشتر و بهینه از کاربری‌ها باتوجه به عملکرد آنها را در پی خواهد داشت. مجموعه اجزایی که در فضاهای شهری چیده می‌شوند و به استفاده عموم برای رفع نیازهای زیست‌محیطی می‌رسند و منظر و هویت شهری را، تحت‌الشعاع قرار داده و مبلمان شهری را تشکیل می‌دهند. این مجموعه امکانات در شهرها، در خیابان‌ها، میدان‌ها، پارک‌ها و فضاهای باز شهری برای استفاده عمومی نصب شده‌اند که شامل نیمکت‌ها، باجه‌های تلفن، صندوق‌های پستی، سطل زباله شهری، ایستگاه اتوبوس، ایستگاه تاکسی و... است.

طراحی فضای شهری براساس نیاز شهروندان

حسین فصیحی، کارشناس معماری و شهرسازی به صمت گفت: مبلمان شهری به وسایل و امکاناتی اشاره دارد که در یک شهر به‌عنوان قسمتی از فضاآرایی شهری استفاده می‌شوند. این وسایل شامل چیدمان صندلی‌های پارک، آبخوری‌ها، مکان‌های بازی و سرگرمی، سطل‌های زباله و تاسیسات و تجهیزاتی مانند کیوسک تلفن و مطبوعات می‌شوند که در ارتباط با نیازهای روزمره شهروندان قرار می‌گیرند. هر یک از این وسایل، وظایف و کارکردهای خاصی را برعهده دارند. به‌عنوان‌مثال، برخی تابلوهای راهنمایی و رانندگی پیام‌هایی مستقیم یا غیرمستقیم را به مخاطبان انتقال می‌دهند. یکی از مسائلی که درباره مبلمان شهری باید موردتوجه قرار گیرد، مکان‌یابی مناسب برای قرارگیری تجهیزات است.

وی در ادامه افزود: هنگام تردد در داخل شهر، به‌وضوح می‌بینیم که برخی از عناصر مبلمان شهری در مکان‌هایی نصب شده‌اند که شهروندان از آنها استفاده نمی‌کنند. به‌عنوان‌مثال، وجود نیمکت‌ها در مناطق آلوده یا نصب صندوق پستی و صدقات در پیاده‌روهای باریک که باعث مشکل در تردد شهروندان می‌شود. طراحی مبلمان در فضای شهری باید براساس سلسله‌مراتب نیازهای انسانی انجام شود. اگر بخواهیم نیازهای اساسی انسان را به‌عنوان عامل بقا، امنیت در شهر و احساس تعلق به شهر تعریف کنیم، باید به این نیازهای اساسی انسانی پاسخ دهیم.

تجهیز و سازماندهی مبلمان شهری در اولویت قرار گیرد

این کارشناس افزود: مبلمان شهری در فضای تهران به‌هیچ‌وجه نیازهای شهروندان را رعایت نمی‌کند. باوجود تلاش‌های بسیار و هزینه‌های زیادی که صرف شده، هنوز کافی نبوده است. عمدتا مبلمان شهری تهران به‌منظور رفع نیازهای اجتماعی فوری شهروندان انتخاب و نصب می‌شود. به‌علاوه، مسئله تجهیز و سازماندهی مبلمان شهری هرگز به‌عنوان اولویت موردتوجه مسئولان قرار نگرفته و بنابراین، اقدامات جدی‌تری در این زمینه انجام نشده است.

وی ادامه داد: اگر بتوانیم مبلمان شهری را باتوجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد هر شهر طراحی و اجرا کنیم، می‌توانیم شهرها را جهانی کنیم. به‌طوری‌که یک جهانگرد هنگام ورود به شهری مانند تهران، به‌دلیل وجود مبلمانی منحصربه‌فرد، احساس راحتی کند، حتی در صورتی که شهر دارای آثار تاریخی یا ملی نباشد. با استفاده از مبلمان شهری ویژه‌ای که برای هر شهر تعریف می‌شود، می‌توان شهر را از نظر مبلمان شهری ویژه و منحصربه‌فرد کرد.

فصیحی خاطرنشان کرد: در زمینه طراحی شهری، فضاهای شهری نه‌تنها مکانی برای تردد شهروندان بین محل سکونت، محل کار و تفریح هستند، بلکه مکان‌هایی نیز هستند که مردم در آنها حضور دارند و تعاملات اجتماعی را برقرار می‌کنند. در جامعه امروز، طراحی فضاهای شهری باید به‌گونه‌ای باشد که شرایط بهتری را برای شهروندان ایجاد کند. علاوه بر ویژگی‌های طراحی فضاها در سطح شهر، تجهیزات و مبلمان شهری نیز برای ارتقای کیفیت فضاهای شهری اهمیت دارند. آنها می‌توانند علاوه بر ایجاد فضای آرام و دلپذیر، زیبایی و جذابیت محیط شهری را نیز افزایش دهند.

وی در خاتمه عنوان کرد: علاوه بر ویژگی‌های فرم و مکان‌گذاری ساختمان‌ها، هویت فضاهای شهری به طرز قرارگیری و کیفیت عناصر مبلمان شهری نیز بستگی دارد. به‌همین‌دلیل، در طراحی فضاهای شهری امروزی، به شکل و فرم آنها و همچنین هماهنگی مبلمان شهری با محیط اطراف، باید توجه کرد. در واقع، کارآیی و اهمیت مبلمان شهری به نحوه استفاده شهروندان و برآورده کردن نیازهای آنها بستگی دارد.

نقش مبلمان شهری در ارتقای کیفیت زندگی

مصطفی کشمیری، کارشناس معماری و شهرسازی به صمت گفت: بررسی نقش طراحی و مکان‌یابی مناسب مبلمان شهری در یکپارچگی فضاها و دستیابی به اهداف سه‌گانه زیباسازی، هویت‌بخشی و خواناترسازی محیط، ضرورت دارد. استفاده از مبلمان شهری به‌عنوان یکی از ابتدایی‌ترین روش‌ها برای تجهیز فضاهای سبز و به‌منظور ایجاد حس آرامش و راحتی در میان شهروندان، اهمیت بالایی دارد. با این حال، فرسودگی عناصر مبلمان شهری نمی‌تواند نیازهای شهروندان را به‌خوبی برآورده کند.

وی افزود: همان‌طور که گفته شد، مبلمان شهری در فضاهای عمومی شهرها نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. مبلمان شهری در جایگاه عنصر تاثیرگذار در فضای عمومی، می‌تواند به زیباسازی منظره شهر و فضاها کمک کند. با انتخاب مبلمان مناسب و هماهنگ با طرح‌بندی فضایی، شهر به‌طوریکپارچه‌تر و جذاب‌تری نمایان می‌شود.

این کارشناس معماری بیان کرد: به‌اعتقاد، مبلمان شهری می‌تواند به ایجاد هویت برای فضاهای عمومی کمک کند. با استفاده از انواع و سبک‌های مختلف مبلمان، می‌توان به تنوع و تناسب با محیط اطراف دست یافت و هویت خاصی برای فضاها ایجاد کرد. این امر به شهروندان احساس تعلق و ارتباط بیشتری با محیط اطراف را می‌دهد و ضرورت دارد در کلانشهری مثل تهران این اتفاق به نحو بهتری انجام گیرد.

بی‌انضباطی شهری در کلانشهرها

کشمیری بیان کرد: متاسفانه کلانشهری مانند تهران دچار یک بی‌انضباطی شهری شده و حجم عظیمی از جمعیت، بخش عمده‌ای از زیرساخت‌های شهری و زیست‌محیطی را از بین برده‌اند. چنین موضوعاتی بحران‌زا است و تا جایی پیش می‌رود که معضلات گوناگون دست در دست هم می‌دهند تا محیط‌اجتماعی و محیط‌زیست را تخریب و یک موقعیت دوسرباخت را ایجاد کنند.

این کارشناس شهرسازی افزود: یکی از عوامل موثر در بهبود کیفیت بصری، فضاهای شهری است و استفاده صحیح از آن در محیط‌های شهری، تاثیر قابل‌توجهی بر زیباسازی شهر دارد؛ بنابراین، بررسی نقش طراحی و مکان‌یابی مناسب مبلمان شهری در یکپارچگی فضاهای شهری ضروری است.

هنگام نصب یک نیمکت در یک نقطه از شهر، باید باتوجه به محیط و هویت منطقه، اقدام به انجام این کار شود. به‌عنوان‌مثال، اگر یک صندلی بتنی بدون تطابق با فضا نصب شود، این ناهماهنگی بر درک شهروند تاثیرگذار خواهد بود و ممکن است رفتارها، عکس‌العمل‌ها و واکنش‌های او را تحت‌تاثیر قرار دهد.

اهمیت هویت بافت سنتی شهرها

کشمیری بیان کرد: یکی از اهداف متخصصان شهرسازی، افزایش حضور افراد پیاده در شهر برای ارتباط بیشتر مردم در محیط شهر و جامعه با یکدیگر بوده که مبلمان شهری یکی از عوامل موثر بر این روند است. در قدیم زمانی که به شهرهای دیگر ایران سفر می‌کردیم، لذت‌بخش بودن سفر امر بدیهی بود؛ زیرا هویت و بافت سنتی شهرها از عواملی بودند که در ایجاد حس لذت‌بخشی سفر آثار ویژه‌ای داشتند، پس طراحی این عناصر باید به‌گونه‌ای باشد که وقتی وارد شهری می‌شویم، بدون آنکه نام شهر را بدانیم، با دیدن مبلمان شهری بتوانیم شهر موردنظر را تشخیص دهیم.

وی در پایان گفت: در طراحی مبلمان شهری، تطابق بین فرم و عملکرد بسیار مهم است. نحوه طراحی المان‌ها و مبلمان شهری نقش بسزایی در تقویت هویت شهری با محیط شهروندان دارد؛ بنابراین باید به‌گونه‌ای طراحی شود که با رویدادها و شرایط محیطی سازگاری داشته باشد.

سخن پایانی

زندگی شهری خلاف زندگی ساده روستایی در بسیاری موارد از زیبایی‌های طبیعی تهی است. فضاهای شهری به خودی خود دارای زیبایی بصری نیستند و این در حالی است که انسان نیاز مبرمی به وجود نظم و زیبایی در محیط زندگی خود دارد. شهر را می‌توان موجود زنده و پویا تصور کرد که دارای روح و جسم است و مبلمان شهری مناسب می‌تواند روح این شهر را تزئین و آرامش بصری به شهروندان القا کند.مدیریت شهری در راستای بهینه‌سازی و افزایش پایداری شهرها آن‌هم براساس برنامه‌های توسعه با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که یکی از این چالش‌ها، تخلفات رایج در زمینه شهرسازی است. رفع مشکلات شهرها به‌دلیل گستردگی مسائل و پیچیده‌تر شدن آنها دشوارتر شده است. امروزه، دیگر نمی‌توان یک شهر را بدون توجه به تاثیر کنش‌ها و واکنش‌ها در سطح کلان‌تر و حتی خردتر، مدیریت کرد. شهرهای امروز به‌شدت تحت‌تاثیر مجموعه عواملی هستند که تنها مربوط به آنها نیست، اما بر روندهای شهری و کیفیت زندگی شهروندان موثر است. شناخت این عوامل و مدیریت آنها ضروری است تا بتوان برنامه‌ریزی متناسبی برای هر شهر داشت. مشکلات شهری ابعاد گسترده‌ای را شامل می‌شود که در حوزه‌های بسیار تنگاتنگ و در سطوح مختلف، مرتبط با یکدیگر هستند.