۵۰ درصد کل دام کشور و ۴۰ درصد از نزولات جوی در حوزه زاگرس است. از طرفی جنگل‌های زاگرس تامین‌کننده ۴۰ درصد آب شیرین تولیدی در کشور هستند. این جنگل‌ها نقش بسیاری کلیدی در تولید اکسیژن و جذب دی‌اکسید کربن و همچنین جلوگیری از گردوغبار دارند. با این وجود این جنگل‌ها نهمچون دیگر عرصه‌های طبیعی کشور از گزند توسعه انسانی و تخریب دور نمانده است. به‌تازگی معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور خبر از تشکیل کارگروهی به ریاست معاون اول رئیس‌جمهوری هیات دولت و تهیه سندی با عنوان «سند احیای جنگل‌های زاگرس» داده است.

اهمیت جنگل‌های زاگرس

کامران پورمقدم، رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شمال در گفت‌وگو با صمت با اشاره به اینکه جنگل‌های زاگرس یکی از مهم‌ترین جنگل‌های نواحی رویشی کشور است، گفت: بخش عمده آب شیرین و رودخانه‌های بزرگی که در غرب کشور است از جنگل‌های ناحیه رویشی زاگرس سرچشمه می‌گیرد. قابلیت‌های زیادی که رویشگاه جنگلی زاگرس و اکوسیستم آن دارد باعث‌شده ارتباط اجتماعی و اقتصادی تنگاتنگی بین ساکنان محلی و زاگرس‌نشینان و این منطقه به وجود بیاید. در واقع به‌نوعی معیشت جوامع محلی وابسته به طبیعت و کوهستان زاگرس است.

وی اضافه کرد: در مجموع جنگل‌های زاگرس از چند جنبه از جمله مسائل محیط زیستی و اکولوژیکی حائز اهمیت است. جنبه دیگر از لحاظ مسائل اقتصادی است که به معیشت و زیست جوامع محلی برمی‌گردد. از لحاظ اجتماعی باید به اهمیت رویشگاه زاگرس اشاره کرد، چراکه حدود ۸۰ درصد عشایر در این ناحیه سکونت و حضور دارند. از سویی باید توجه داشت که بخش عمده‌ای از پروتئین کشور و گوشت قرمز توسط عشایر این منطقه تولید می‌شود.

پورمقدم اظهار کرد: برای مدیریت این منطقه باید به‌صورت ویژه‌ای به جنگل‌های زاگرس پرداخته شود و همه نهادهای ذی‌نفع و ذی‌ربط در این امر حضور پیدا کنند. نهاد‌ها باید نقش خود را برای مدیریت در ابعاد اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی ایفا کنند.

دخالت‌های انسانی و تغییرات اقلیمی

وی تصریح کرد: در حال‌حاضر مشکلاتی که در ناحیه رویشگاهی زاگرس وجود دارد و فشارهایی که به جنگل‌های این منطقه می‌آید به‌دلیل دخالت‌های انسانی از جمله بهره‌برداری‌های ناپایدار در این منطقه است که این مسئله نیز خود به عواملی مانند عدم‌توسعه‌یافتگی و کمبود اشتغال برمی‌گردد. از سوی دیگر، فشار بر جنگل‌های زاگرس به‌دلیل شرایط طبیعی، تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌ها فشار مضاعفی بر این جنگل‌ها وارد می‌شود. در حال‌حاضر، شرایط طبیعی در این منطقه بسیار سخت شده و تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌ها، کاهش رطوبت و افزایش دما به‌شدت این منطقه را دچار آسیب کرده و در جای‌جای جنگل‌های زاگرس شاهد طغیان آفات و امراض هستیم.

مقدم‌پور افزود: زمانی‌که درجه دما افزایش پیدا می‌کند و خشکسالی به‌وجود می‌آید، از یک سو شرایط برای تجدید حیات و تکثیر آفات در چند نسل فراهم می‌شود و از سوی دیگر، منجر به تضعیف پوشش گیاهی شده که این امر آفاتی را روی گیاهان رابه سمت پایه‌های درختان می‌کشاند. پروانه برگخوار، کرم جوانه‌خوار، آفات قارچ و بیماری زغالی بلوط عمده‌ترین بیماری‌ها و آفاتی هستند که درحال‌حاضر در زاگرس به وجود آمده است. بسیاری از این آفات در گذشته در این جنگل‌ها به‌صورت پراکنده وجود داشته اما امروز دخالت‌های انسانی، کاهش ظرفیت زیستی و بهم خوردن تعادل اکوسیستم، شرایط را برای طغیان آفات و بروز آتش‌سوزی مهیا کرده است.

سازمان ‌ها به صف شوند

مقدم‌پور گفت: اگر قرار است فشار بر جنگل‌های زاگرس کاهش پیدا کند و مدیریت جامع اتفاق بیفتد باید همه سازمان‌ها و نهادهای ذی‌نفع و ذی‌ربط در این زمینه همکاری کرده و حضور داشته باشند. اگر سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به‌عنوان متولی عرصه‌های ملی و طبیعی به‌تنهایی وارد میدان شود نمی‌تواند حجم بالای این چالش‌ها را مدیریت کند. به‌طور مثال، اگر قرار است در این منطقه در زمینه کاهش قطع درخت و جلوگیری از استفاده از چوب به‌عنوان سوخت اتفاقی بیفتد حتما باید منابع سوختی پایدار و گازرسانی به این منطقه انجام شود.

وی اضافه کرد: از این جهت لازم است وزارت نفت و شرکت گاز با اولویت ویژه‌ای برای سوخت‌رسانی به روستاهای جنگل‌نشین زاگرس برنامه‌ریزی کنند. اگر مباحث مربوط به تغییر کاربری و ایجاد اشتغال بر اکوسیستم زاگرس فشار آورده، لازم است وزارت جهاد کشاورزی، تعاون، کار و رفاه اجتماعی و صنعت، معدن و تجارت حضور داشته باشند و برای مباحث مربوط به معیشت مردم برنامه‌ریزی کنند. همچنین در مسائل مربوط به تامین تجهیزات اطفای خریق از جمله بالگرد و استفاده از تصاویر ماهواره‌ای لازم است وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح بخش فعال‌تری داشته باشد. این موارد بخشی از همکاری نهادهاست و نشان می‌دهد نهادهای متنوعی باید در احیا و مدیریت جنگل‌های زاگرس نقش ایفا کنند. ازاین‌رو تدوین و تصویب سند بالادستی باعنوان حفاظت و مدیریت پایدار بوم‌سازگان زاگرس یا سند احیای جنگل‌های زاگرس در دستور کار قرار گرفته و از ابتدای سال تاکنون روی آن کار شده‌ است. رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شمال گفت: این سند مسائل مربوط به حفاظت و احیای جنگل‌ها، اشتغال و معیشت جوامع محلی، کنترل و مقابله با آفات، اطفا حریق و... را پوشش می‌دهد و به جایگاه نهاد‌هایی که می‌توانند در این زمینه‌ها کمک کنند، پرداخته شده است.

دو وزارتخانه جهاد کشاورزی و کشور متولی این سند شده و آن را جمع‌بندی کرده‌اند. در حال‌حاضر پیش‌نویس این سند نهایی شده اما در هفته‌های آینده سند به‌طور کامل نهایی خواهد شد.

پیش‌بینی اعتبارات برای حفظ زاگرس

رئیس مرکز جنگل‌های خارج از شمال تصریح کرد: در این سند، اعتبارات بسیار خوبی از بابت مسائل احیای جنگل‌های زاگرس، چه برای مقابله با مسائل مربوط به آتش‌سوزی و چه برای کنترل و مقابله با آفات و امراض پیش‌بینی شده است. علاوه بر این، مسائل مربوط به اشتغالزایی، توسعه معیشت مردم و توجه به مشارکت جوامع محلی و ظرفیت‌های بسیار خوبی که برای مباحث آبخیزداری و مقابله با فرسایش خاک و سیلاب‌هایی که در این منطقه اتفاق می‌افتد، از مسائلی هستند که از اعتباراتی برخوردار شده‌اند. کمیته‌هایی هم ذیل این سند قرار است در ۱۱ استان زاگرسی با مسئولیت مستقیم استانداران تشکیل شود که مسئول نظارت بر برنامه‌های اجرایی سند و سایر برنامه‌های پیش‌نویس نهادهای ذیل خواهند بود. اعتباری که در این سند پیش‌بینی شده ۷۵۰۰ میلیارد تومان است که اگر محقق شود می‌توان چشم‌اندازی برای نجات جنگل‌های زاگرس متصور شد. وی گفت: طرحی که پیش از این سند برای مدیریت جنگل‌های زاگرس وجود داشت، طرح صیانت از جنگل‌های زاگرس نامیده شد اما در این طرح تنها ابعاد اکولوژیک و موضوعات احیا و جنگل‌کاری پررنگ بود و از لحاظ تامین اعتبار هم آنچنان اعتبار مکفی نداشت. در سند کنونی علاوه بر موضوعاتی که در طرح صیانت از جنگل‌های زاگرس پیش‌بینی و پیگیری می‌شد، موضوعات مربوط به معیشت و بسیاری از چالش‌های دیگری که رویشگاه زاگرس با آن روبه‌رو است در سند احیای جنگل‌های زاگرس دیده‌شده و نسبت به طرح‌های قبلی نگاه جامع‌تری دارد.

برنامه‌های سند احیای زاگرس

نقی شعبانیان، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: کارگروهی به ریاست معاون اول رئیس‌جمهوری هیات دولت تشکیل و سندی با عنوان سند احیای جنگل‌های زاگرس تهیه شده است. این یک سند بالادستی است و برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت در آن دیده‌ شده است. در کوتاه‌مدت اقداماتی مانند مقابله با آفت مشخص است. در میان‌مدت نیز اقداماتی نظیر توسعه جنگل‌کاری دیده ‌شده است. همچنین در بلندمدت باید اقداماتی از پژوهش‌ها و تحقیقات گرفته تا اقدامات اجرایی انجام شود تا بتوانیم تعادل اکولوژیک را به اکوسیستم جنگل‌های زاگرس بازگردانیم.

وی اضافه کرد: یکی از مشکلاتی که در بسیاری از جنگل‌های زاگرس وجود دارد این است که درختان به سن دیرزیستی رسیده‌اند؛ بنابراین باید تمام تلاش خود را به‌کار بگیریم که در یک دوره میان‌مدت ۵ تا ۱۰ ساله بتوانیم اصله‌های نهال را مستقر کنیم. استقرار نهال ممکن است با جنگل‌کاری یا با بذرکاری باشد یا به روش حمایت از زادآوری‌های طبیعی که در جنگل وجود دارد اما به دلایلی مثل حضور دام نمی‌توانند مستقر شوند، انجام شود.

جنگلداری اجتماعی

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی گفت: مبحث دیگری که در این سند مطرح‌شده بحث جنگلداری اجتماعی است که شروع به تهیه طرح آن از سال ۱۴۰۱ به‌صورت پایلوت کرده‌ایم. بسیاری از طرح‌های علمی و فنی را اجرا کردیم اما به خاطر ارتباط تنگاتنگی که منطقه زاگرس با زیست و معیشت مردم دارد، باوجود زحمات بسیار زیاد همکاران ما، این طرح‌ها خیلی جواب خوبی نگرفت. به همین دلیل، مبحث جنگلداری اجتماعی در ذیل سند احیای جنگل‌های زاگرس آورده شد. در این سند پیش‌بینی شده در سال جاری جنگلداری اجتماعی در ۳ منطقه به‌صورت پایلوت اجرایی شود و در سال آینده نیز گسترش پیدا کند.

وی اضافه کرد: در جنگلداری اجتماعی تمام فعالیت‌های جنگلداری در قالب یک طرح با مشارکت صددرصدی مردم و تامین منافع جوامع محلی دیده می‌شود، به‌طوری که جوامع محلی احیای جنگل را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به نفع خود و تخریب جنگل را هم به ضرر خود ببینند، چراکه حیات جنگل با منافع آنها گره خورده است. بر همین اساس، تمام کارهای حفاظتی و احیایی توسط خود مردم محلی و بومی انجام خواهد شد.

معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی بیان کرد: تمام تلاش ما این است که تعادل اکولوژیکی و بیولوژیکی را به جنگل برگردانیم. همه ابزارها و طرح‌ها تنها برای رسیدن به این هدف است. اگر این هدف عملی شود، بسیاری از مشکلاتی که امروز با آن روبه‌رو هستیم از جمله طغیان آفت‌ها تا حد زیادی حل خواهد شد.

سخن پایانی

در مجموع مسئولان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور از سند احیای جنگل‌های زاگرس به‌عنوان طرحی جامع یاد می‌کنند که در آن، علاوه بر مسائل و برنامه‌ریزی‌ها در حوزه‌های اکولوژیکی، مسائل اقتصادی و اجتماعی، جوامع محلی را هم در نظر گرفته است. از سویی گفته می‌شود اعتبارات مناسبی به این سند اختصاص داده شده و برای ضمانت اجرایی این سند نیز کمیته‌های ناظر در ۱۱ استان وجود دارد. با این وجود با توجه به اینکه بسیاری از طرح‌ها و قوانین بالادستی در حوزه محیط‌زیست ناکام و ناموفق بوده‌اند، کارشناسان محیط‌زیست طرح‌های حفاظتی و احیایی در عرصه‌های طبیعی را لازم می‌دانند اما به اجرایی شدن آن با دیده تردید می‌نگرند. به همین دلیل، چنین طرح‌هایی نیاز به شفافیت و پاسخگویی در هر مرحله دارد و از سویی امکان این وجود داشته باشد تا اجرای این سند به‌طور کامل توسط جوامع محلی و تشکل‌های محیط‌زیستی پیگیری شود.