طرح‌های پررنگ و حضور بی‌رمق
براساس تعریف‌های جهانی گروه‌های دانش‌بنیان یا شرکت‌های متمرکز بر دانش، (Knowledge enterprise) به نهادهایی اطلاق می‌شود که دانش و فناوری، جزئی جدایی‌ناپذیر از دارایی آنها باشد.
براساس این تعریف دانش‌بنیان‌ها شرکت‌ها، موسسات خصوصی یا تعاونی‌هایی هستند که برای همراستایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی شامل تجاری‌سازی نتایج حاصل از تحقیق و توسعه در حوزه فناوری‌های برتر با ارزش افزوده و براساس معیارهای خاص تشکیل می‌شوند. در سال‌های اخیر این شرکت‌ها مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته‌اند و بر نقش آنها در تامین مواد و تجهیزات موردنیاز کشور تاکید شده است. در گام‌های بعد نیز بر حضور این شرکت‌ها در عرصه صادرات تمرکز شده است.
در این شمارهصمت به مناسبت روز دانشجو به جایگاه دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد کشور پرداخته‌ایم.
از حمایت‌های نمایشگاهی تا یکشنبه‌های صادراتی
یکی از موضوعاتی که فعالان دانش‌بنیان همواره از آن گلایه دارند، حمایت‌های محدود نهادهای بالادست از این گروه‌هاست، اما اظهارنظرهای اخیر دست‌اندرکاران در این زمینه حکایت از توجه بیشتر به موضوع دانش‌بنیان‌ها دارد؛ حمایت‌هایی که ظاهرا گستره‌ای از اخذ مجوزهای ابتدایی تا فرآیندهای نهایی صادرات را در بر می‌گیرد.
به گزارش روابط عمومی صندوق نوآوری و شکوفایی، مرضیه شاوردی، مدیر توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی عنوان کرد: صندوق نوآوری ۷۰ درصد هزینه‌های اخذ استانداردها و مجوزهای تخصصی و صادراتی تا سقف ۲۰۰ میلیون تومان و ۷۰ درصد هزینه‌ها تا سقف ۶۰ میلیون تومان در سال را برای دریافت استانداردهای تخصصی-سیستمی پرداخت می‌کند. این رقم برای اخذ تاییدیه‌های ملی نیز ۷۰ درصد هزینه‌ها تا سقف ۶۰ میلیون تومان است. همچنین صندوق نوآوری ۷۰ درصد هزینه‌های شرکت‌های دانش‌بنیان برای استفاده از خدمات آزمایشگاهی تا سقف ۳۰۰ میلیون تومان را تقبل می‌کند.
شاوردی افزود: صندوق نوآوری در سال ۱۳۹۹ مبلغ ۳ میلیارد تومان و در سال ۱۴۰۰ مبلغ ۳.۴ میلیارد تومان به‌صورت بلاعوض از شرکت‌های دانش‌بنیان برای اخذ استانداردها و مجوزهای تخصصی و صادراتی حمایت کرده است.
مدیر توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی همچنین با اشاره به حمایت این صندوق از بحث حفاظت از مالکیت فکری گفت: صندوق نوآوری ۷۵ درصد هزینه‌ها تا سقف ۲۰ میلیون تومان برای تحلیل پتنت و تحلیل نقض پتنت، ۸۵ تا ۹۰ درصد هزینه‌ها تا سقف ۲۰۰ میلیون تومان برای ثبت اختراع در خارج از کشور، ۸۵ درصد هزینه‌ها تا سقف ۱۰۰ میلیون تومان برای ثبت نشان تجاری در خارج از کشور و ۸۵ درصد هزینه‌ها تا سقف ۴۵ میلیون تومان در سال برای ثبت طرح صنعتی در خارج از کشور را به شرکت‌های دانش‌بنیان پرداخت می‌کند.
به‌گفته وی، صندوق نوآوری در سال ۱۴۰۰ برای ثبت ۱۶ تقاضانامه PCT و ۸ اختراع در خارج از کشور بیش از ۷۰۰ میلیون تومان به‌صورت بلاعوض از شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت کرده است.
شاوردی گفت: در سال جاری ۱۸۳ نمایشگاه خارجی در حوزه‌های مختلف فناوری برگزار می‌شود که صندوق نوآوری ۷۰ درصد هزینه‌های حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در این نمایشگاه‌ها را تا سقف ۱۲۰ میلیون تومان به صورت بلاعوض پرداخت خواهد کرد.
مدیر توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی با اشاره به حمایت صندوق نوآوری از حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در نمایشگاه‌های دائمی خارجی گفت: این صندوق ۷۰ درصد هزینه‌های حضور شرکت‌ها در این نمایشگاه‌ها تا سقف ۱۲۰ میلیون تومان را پرداخت می‌کند. تاکنون ۱۱۵ شرکت دانش‌بنیان از این خدمت صندوق نوآوری استفاده کرده‌اند.
شاوردی در ادامه از حمایت صندوق نوآوری از اعزام و پذیرش هیات تجاری و فناوری به کشورهای مختلف خبر داد و گفت: صندوق ۹۰ درصد هزینه‌های اعزام هیات ایرانی تا سقف ۶۰ میلیون تومان در سال را تقبل می‌کند. این رقم برای پذیرش هیات تجاری تا ۹۰ درصد هزینه‌ها تا سقف ۶۰ میلیون تومان در سال است.
وی با اشاره به برگزاری سلسله رویدادهای یکشنبه‌های صادراتی ازسوی صندوق نوآوری و شکوفایی به‌منظور توانمندسازی شرکت‌های دانش‌بنیان در عرصه صادرات، گفت: تاکنون ۲۲ رویداد یکشنبه‌های صادراتی در ۱۰ حوزه فناوری برگزار شده است. در حاشیه این رویدادها نیز نمایشگاه‌های محصولات دانش‌بنیان با حضور ۶۲ شرکت تشکیل شده است.
مدیر توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی افزود: در یکشنبه‌های صادراتی تاکنون به هزار و ۳۰۰ متقاضی برای ورود به بازار ۱۴ کشور و نیز ۲ اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اروپا خدمات آموزش و مشاوره ارائه شده است. همچنین مذاکرات اختصاصی میان ۲۴۹ شرکت دانش‌بنیان ایرانی با ۲۸۹ مشتری خارجی شکل گرفته است.
شاوردی در پایان گفت: رویدادهای یکشنبه‌های صادراتی صندوق نوآوری تاکنون به صادرات محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان به کشورهای ترکیه، ارمنستان، افغانستان، بوسنی و هرزگوین، سوریه، عراق و کنیا و نیز راه‌اندازی خط تولید و دفتر فروش محصولات دانش‌بنیان در کشورهای ترکیه، سوریه، ارمنستان، افغانستان، بوسنی، سوریه و عراق منجر شده
است. البته باوجود این اظهارنظرها ازسوی دست‌اندرکاران امر، کارشناسان این حوزه معتقدند دانش‌بنیان‌ها برای شکوفایی در عرصه اقتصاد و تجارت نیاز به برنامه‌ریزی و حمایت‌های بلندمدت دارند.
در تجاری‌سازی موفق نبوده‌ایم
عبدالله احمدی، کارشناس کارآفرینی کسب‌وکار و استارت‌آپ‌ها درباره نقش گروه‌های دانش‌بنیان در توسعه و حضور آنها در بدنه اقتصاد در گفت‌وگو باصمت عنوان کرد: باید ظرفیت‌ها و برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده را از یکدیگر تفکیک کرد و به‌صورت جداگانه به این موضوعات پرداخت. در موضوع ظرفیت‌ها در چند سال اخیر تلاش‌های خوبی انجام شده، اما هنوز آن‌طور که باید و شاید نتوانسته‌ایم در حوزه برنامه‌ریزی گام‌های موثری برداریم.
وی اظهار کرد: در دهه اخیر توجه بیشتری به گروه‌های دانش‌بنیان شده و شاخص‌های جهانی نیز نشان می‌دهد در این مدت سرمایه‌گذاری‌های بیشتری روی تحقیق و توسعه، علوم پایه و نیروی انسانی انجام شده و به رتبه‌های جهانی خوبی رسیده‌ایم.
احمدی در ادامه گفت: مشکل اصلی هنگامی نمایان می‌شود که این دانش قصد دارد به محصول و کالای تجاری تبدیل شود. در واقع در این بخش گروه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان ما چه در داخل و چه در خارج از کشور سهم چندانی ندارند که البته در این مسائل کوتاهی از جانب خود آنها نبوده است.
این کارشناس اقتصاد در این زمینه یادآور شد: گروه‌های دانش‌بنیان وظایف خود را به‌درستی انجام داده‌اند اما اگر بخواهیم حاصل فعالیت‌های این گروه‌ها نمود بیرونی نیز داشته باشد، باید پیش‌زمینه‌ها و بسترهایی برای آنها آماده شود؛ پیش‌زمینه‌هایی که معمولا شامل بسترهای حقوقی و همچنین زیرساخت‌های نرم‌افزاری مثل آزادی‌های اقتصادی، اقتصاد غیردولتی و فضای رقابتی است.
وی در این باره خاطرنشان کرد: باتوجه به محدودیت‌های فعلی و اقتصاد دولتی، گروه‌های دانش‌بنیان معمولا فضایی برای فعالیت و رقابت نمی‌یابند و حلقه اتصال آنها با بازارها به‌درستی شکل نمی‌گیرد؛ بنابراین گروه‌های دانش‌بنیان حتی اگر به بهترین شکل فعالیت‌های خود را انجام دهند به‌دلیل نبود ارتباط صحیح با بازارها نمی‌توانند جایگاه موردنظر را در تجارت و توسعه اقتصادی بیابند. پس برای اینکه بتوانیم به نتایج مطلوب در این زمینه دست پیدا کنیم باید موارد زیربنایی در این حوزه را جدی بگیریم.
این کارشناس اقتصاد در ادامه تاکید کرد: این همه مجوز، رویه و دست‌انداز مسیر ورود گروه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان به کانال اقتصاد را دشوار می‌کنند و باید برای اصلاح این وضعیت برنامه‌ریزی‌های متعددی انجام داد.
احمدی گفت: باتوجه به این موارد به‌نظر می‌رسد ما در حوزه‌های خرد درباره دانش‌بنیان‌ها عملکرد مطلوبی داشته‌ایم اما در مباحثی مانند ایجاد محصول برای بازار و تجاری‌سازی و صادرات چندان که باید و شاید خوب عمل نکرده‌ایم.
الگوبرداری اشتباه نداشته باشیم
سیدمرتضی افقه، اقتصاددان و استاد دانشگاه در گفت‌وگو باصمت در زمینه نقش دانش‌بنیان‌ها در توسعه نظام اقتصادی و تجاری کشور اظهار کرد: مبنا و اساس توسعه و پیشرفت یک کشور تولید کالا و محصولات براساس دانش است و این روند اگر به‌درستی پیش برود، می‌تواند تاثیر بسزایی در توسعه اقتصاد کشورها بگذارد. البته این نقش تنها به صادرات محدود نمی‌شود و یک شرکت دانش‌بنیان اگر بتواند براساس نیازهای کشور کالاهای مشابه -گرچه حتی با فاصله کیفیتی- محصولات خارجی را تولید کند، تا حد زیادی در توسعه اقتصاد کشور موثر خواهد بود. افقه در این باره افزود: البته نکته‌ای که درباره این گروه‌ها در کشور وجود دارد، این است که ساختارهای اجرایی و اداری و بروکراسی‌های ناکارآمد، بسیاری از این فعالیت‌ها را زمین‌گیر می‌کند و امکان پیشرفت را از آنها می‌گیرد.
وی خاطرنشان کرد: شرکت‌ها و گروه‌های دانش‌بنیان در صورت قرار گرفتن در جایگاه درست و بهره‌گیری از قابلیت‌ها، در توسعه و پیشرفت کشور تاثیر خواهند داشت و می‌توانند جزو اولویت‌های هر دولت و نظام قرار گیرند.
این کارشناس اقتصاد درباره نحوه فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان نیز گفت: متاسفانه آنچه در عمل اتفاق می‌افتد با تئوری‌های ارائه‌شده درباره موسسات دانش‌بنیان بسیار متفاوت است. در کشور ما حمایت از دانش‌بنیان‌ها و استارت‌آپ‌ها به‌نحوی نیست که این مجموعه‌ها را در راستای تامین نیازهای داخلی کشور و حضور مستمر در عرصه صادرات و تجارت بین‌المللی یاری کند. وی یادآور شد: به‌نظر می‌رسد پرداختن به موضوع شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور ما مانند بسیاری از موضوعات دیگر، الگوبرداری و تقلید یک یا چند مورد، بدون پرداختن به جزئیات است که چون در یک بستر ناکارآمد و ظرف نامناسب شکل می‌گیرد، در نهایت به تشکیل سیستم‌های ناکارآمد نیز منجر می‌شود که در عمل موفقیت‌های چندانی نخواهد داشت. افقه در پایان تصریح کرد: بدترین پیامدی که می‌تواند بر اثر به موفقیت نرسیدن مجموعه‌های دانش‌بنیان ایجاد شود، سرخوردگی جوانان مستعدی است که با اهداف بلندپروازانه وارد این مسیر شده‌اند.
پژوهش بیرون از دانشگاه جدی نیست
فرزاد ویسی، معاون پژوهشی دانشگاه رازی کرمانشاه با بیان اینکه به موضوع پژوهش در خارج از دانشگاه توجه جدی نمی‌شود، اظهار کرد: پژوهش را می‌توان مانند کالایی دانست که عرضه و تقاضا بر آن تاثیرگذار است.
وی افزود: هر قدر که برای پژوهش تقاضا وجود داشته باشد، به‌همان میزان توجه به آن بیشتر می‌شود که متاسفانه این توجه در خارج از دیوارهای دانشگاه وجود ندارد.
بنا به گزارش ایسنا معاون پژوهشی دانشگاه رازی با بیان اینکه دانشگاه‌ها در بحث عرضه تاکنون به‌خوبی عمل کرده‌اند، گفت: اینکه کشور ما در بحث تولید علم رتبه‌های ۱۳ و ۱۴ دنیا را دارد، حاکی از آن است که توانسته‌ایم پژوهش را خوب عرضه کنیم، اما باوجود موفقیت‌هایی که در بحث عرضه پژوهش داریم، در تقاضای آن ضعف‌هایی وجود دارد؛ در نتیجه پژوهشگران دستاوردهای خود را به کشورهای دیگر می‌فرستند و در آنجا مورد استقبال قرار می‌گیرد.
ویسی در پایان عنوان کرد: طی سال‌های اخیر توجه به دانش‌بنیان‌ها به ادبیاتی رایج در دانشگاه‌ها تبدیل شده است. در نهایت اینکه توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، هدفمند شدن پایان‌نامه‌ها و تقاضامحور شدن پژوهش‌ها از جمله نکات موردتوجه در تبدیل شدن دانشگاه‌ها به دانشگاه‌های کارآفرین است.
سخن پایانی
گروه‌های دانش‌بنیان نامی است که این روزها بسیاری از شرکت‌ها و موسسات آن را یدک می‌کشند و نهادهای بالادست نیز لااقل در حرف به‌شکل ملموسی از آنها یاد می‌کنند؛ اما حمایت‌های دولتی از جمله معافیت از پرداخت مالیات، عوارض، حقوقی گمرکی، سود بازرگانی و عوارض صادراتی و تامین بخشی از هزینه تولید، اعطای وام کم‌بهره بلندمدت تنها زمانی می‌تواند به نتایج اقتصادی و تجاری مثبت بینجامد که مسیر حرکت این گروه‌ها بر بستر مناسب، با برنامه‌ریزی‌های هدفمند و برای رسیدن به هدف‌های از پیش‌تعیین شده باشد، وگرنه تشکیل شرکت‌هایی که چراغ آنها بدون حمایت دولت خاموش می‌شود به هیچ افق روشنی نخواهد رسید؛ حتی ممکن است این نوع حمایت‌ها به تخلفاتی در قالب گروه‌های دانش‌بنیان و استفاده از امکانات اختصاص‌یافته به این گروه‌ها بینجامد. در نهایت اینکه دانش‌بنیان‌ها تنها زمانی می‌توانند به جایگاه اصلی خود در اقتصاد کشور برسند که همراهی ۳ مولفه برنامه‌ریزی، حمایت و نظارت در زمینه آنها به‌درستی اعمال شود.
