سال‌هاست زنگ خطر بحران آب در کشور به‌صدا درآمده است و در یک قدمی بحران آبی قرار گرفته‌ایم. آمارهای منتشرشده نیز نشان می‌دهد که حال منابع آبی در کشور خوش نیست و تا دیر نشده باید فکری برای آن کرد. به‌صورت‌معمول، در جغرافیای سرزمینی ایران، متوسط میزان بارش سالانه، یک‌سوم متوسط جهانی و یک‌دوم متوسط بارش در آسیا است، در کنار این بارش کمتر از متوسط جهانی، کاهش نزولات جوی به‌نسبت متوسط چندساله اخیر در کشور حاکی از برهم‌خوردن شدید شرایط اقلیمی است، موضوعی که اگرچه مختص ایران نیست، اما آسیب‌پذیری ایران از تغییرات اقلیمی نسبت به سایر کشورها بسیار شدیدتر است. صمت در این گزارش به بررسی بحران آب در کشور و کلانشهرها پرداخته است.

ایران در فهرست کشورهای کم‌بارش

صرفه‌جویی در مصرف آب، بحثی است که همواره در کشور به‌ویژه در پایتخت مطرح بوده و تبلیغات محیطی در سطح خیابان‌ها و رسانه‌های جمعی، حکایت از تشویق شهروندان به صرفه‌جویی آب دارد. کشور ما از لحاظ جغرافیایی، جزو کشورهای کم‌بارش است و از این‌رو، مشکل کمبود آب و همچنین خطر خشکسالی، روزبه‌روز جدی‌تر می‌شود. ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی به‌عنوان یکی از کشورهای خشک و نیمه‌خشک شناخته شده و این مسئله به‌ویژه در بخش‌های شرقی و مرکزی بیشتر دیده می‌شود. علاوه بر این، دلایل متعددی در رخ دادن و مواجه شدن با کمبود و بحران آب در ایران وجود دارند که برخی از آنها عبارتند از:در حالت کلی، ایران از جمله کشورهایی است که بارندگی کمی در طول سال دارد و به‌همین‌دلیل بیشتر مناطق آن بیابانی و کویری و با کمبود منابع آبی مواجه است. علاوه بر این، در 2 دهه اخیر، با مشکل خشکسالی مواجهیم که این موضوع به‌شدت بر میزان بارندگی‌ها در طول سال تاثیر منفی گذاشته، به‌طوری‌که متوسط بارندگی ۱۵۴ میلیمتری در سال به ۱۵۰ میلیمتر کاهش یافته است.حتی در سال‌های پربارش نیز، همچنان اخطارهای خشکسالی یا جیره‌بندی آب صادر می‌شود.

بسیاری از شهرها درگیر کم‌آبی هستند

پدرام جدی، کارشناس انرژی درباره خطر بحران آب کشور به صمت گفت: بحران آب تنها مربوط به شهر تهران نیست. بسیاری از شهرهای ما درگیر این موضوع هستند. دلیل اصلی هم مربوط به بارش‌هایی است که در سال‌های اخیر به‌ویژه سال گذشته شاهد آن بوده‌ایم. جدی ادامه داد: کمبود بارش‌ها سبب شد تا ذخیره سدهای موجود به‌میزان مناسب نرسند و ما ذخایر مناسبی را برای تامین آب شرب نداشته باشیم، اما ابعاد دیگری هم در بحث کمبود آب شهر تهران وجود دارد. یکی از این ابعاد بحث‌های فنی و اکولوژیک است. این کارشناس انرژی در ادامه اظهار کرد: نکته‌ای که وجود دارد، این است که کاهش میزان بارش در کشور بسیار مشهود است، امکان دارد در بعضی از سال‌ها بارش به‌میزان مطلوب باشد، اما کشور با خشکی و سال آبی خشک مواجه باشد. در بحث مربوط به بعد اکولوژیک، درست است که شاهد بارش‌هایی هستیم، اما جنس این بارش‌ها، متفاوت شده است.

تغییر شدت و جنس بارش‌ها

جدی ادامه داد: مسئله‌ای که در سال‌های اخیر کشور را با موضوعی جدید مواجه کرده، تغییر جنس بارش‌ها است. وی افزود: نکته دیگر، تفاوت و تغییر شدت بارش‌ها است؛ به آن معنا که ممکن است در یک بازه زمانی یک هفته‌ای با بارش قابل‌توجهی مواجه شویم که تبدیل به سیل و رواناب می‌شود. همچنین، وقتی این حجم آبراهه‌ها وارد دشت‌ها می‌شوند، به‌دلیل بالاتر بودن سطح دما در نهایت تبخیر و باعث افزایش درجه شوری آب می‌شوند.

هدررفت‌ نزولات آسمانی

این کارشناس انرژی افزود: هرچقدر دمای هوا بالا برود، شرایط برای تبخیر، بیشتر فراهم می‌شود. ایران نیز از لحاظ جغرافیا، در کمربند گرم و خشک کره زمین قرار دارد و به‌طورطبیعی دمای هوا بالا است. این دمای بالا، متاثر از تغییر اقلیم جهانی است و چنین چیزی در کشور ما تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت. باتوجه به موارد یادشده، ایران ظرفیت یک کشور گرم و خشک را دارد و حتی با افزایش نیم درجه دمای کره زمین، تاثیرگذاری بیشتری متوجه اقلیم ایران خواهد شد.

سرانه مصرف آب شرب

وی مصرف سرانه آب شرب را از دیگر نکات قابل‌توجه در تامین آب دانست و گفت: سرانه مصرف آب شرب۱۲ درصد است، هرچند این عدد ثابت نیست و در شهرهای مختلف این میزان بالا و پایین دارد. بخشی از همین ۱۲ درصد، در شبکه‌های شهری و بخشی از آن در شبکه‌های انتقال از دست می‌رود.

مشکلات مهاجرت برای اقلیم

جدی خاطرنشان کرد: در سال‌های گذشته، پایتخت با مهاجرپذیری بالایی مواجه بوده و به‌دلیل افزایش بی‌رویه جمعیت، زیرساخت‌های لازم برای نیازهای جدید در این شهر تعریف نشده است؛ کلانشهری که حدود ۱۴ میلیون جمعیت دارد، دارای زیرساخت‌هایی برای جمعیت بسیار کمتر از این است. این اکوسیستم یک ظرفیت برد دارد، یعنی گنجایش معینی برای تامین نیازهای اولیه انسان دارد. این کارشناس انرژی ادامه داد: برای مثال، اگر میزان آب مورداستحصال و تسویه برای استفاده 2 میلیون نفر در طول سال پیش‌بینی شده، با افزایش جمعیت به ۵ میلیون نفر، مشخص است که اکوسیستم با مشکل اقلیمی مواجه می‌شود.

ظرفیت برد اکوسیستمی

جدی بااشاره به اینکه تهران بیشتر از ظرفیت برد اکوسیستمی خود، جمعیت دارد، گفت: دلیلش به‌خاطر تمرکز در خدمات، مراکز اقتصادی، پایتخت سیاسی، اجتماعی و... است. به‌همین سبب، جمعیت بسیاری وارد تهران شده‌اند و این اکوسیستم نمی‌تواند پاسخگوی این نیازها باشد. وی گفت: در حال‌ حاضر، آب را از کرج و قزوین به پایتخت می‌آوریم. اگر آب تهران تامین نشود، همین ۱۴ میلیون نفر که در تهران حضور دارند، معترض خواهند شد و مسئولان مجبور هستند از خلیج‌فارس برای شهروندان تهرانی آب بیاورند. جدی ادامه داد: تهران گنجایش این جمعیت را ندارد، حتی در بحث آلودگی هوای تهران، این استان گنجایش این تعداد خودرو را ندارد. فارغ از آنکه سوخت تولیدی پاک است یا خیر و آیا این خودرو از استانداردهای کافی برخوردار است، تهران بیش از گنجایش، خودرو دارد.

اهمیت آب برای حیات و توسعه

این کارشناس انرژی اظهار کرد: یکی از شرط‌های لازم برای توسعه هر محیط و مکانی، آب است. در تاریخ هم اگر دیده باشید، هرکجا که آب در جریان بوده، تمدنی در آنجا برقرار شده است. یک انسان شهری، تنوع و نیاز مصرفی بالایی دارد، اما در روستا و شهرهای کوچک چنین چیزی وجود ندارد.

لزوم استفاده از تکنولوژی

جدی در ادامه گفت: ما که نمی‌توانیم روی اقلیم فعالیت کنیم و این اقلیم را تغییر دهیم. ما باید در میزان مصرف، کنترل قابل‌توجهی داشته باشیم. حالا در این میزان مصرف، می‌توانیم از تکنولوژی هم استفاده کنیم. به‌عنوان‌نمونه می‌توان با استفاده از فناوری و تکنولوژی از آب‌های جاری استفاده یا آب‌های سطحی را به‌سمت سفره‌های آب زیرزمینی هدایت کرد.

چاره‌ای جز مصرف بهینه آب نداریم

نادر جلالی به صمت گفت: واقعیت این است که ما با کمبود آب و همچنین کمبود بارش‌ها مواجهیم. در چنین شرایطی، چاره‌ای جز رعایت صرفه‌جویی در مصرف آب نداریم، البته صرفه‌جویی در مصرف به  معنای جیره‌بندی یا سهمیه‌بندی آب نیست؛ بلکه هدف، مصرف بهینه است.

وی ادامه داد: درست مصرف کردن به معنی کم مصرف کردن نیست. این بهینه‌سازی باید در فرهنگ عمومی جا بیفتد. آب مایه حیات است و باید توجه ویژه‌ای به مصرف بهینه شود، چرا که زندگی بشر به آب بستگی دارد.

جلالی در ارتباط با پیامدهای کمبود آب در جامعه گفت: کمبود آب بر سلامت عمومی، بهداشت، اعصاب و روان جامعه و تنش‌های اجتماعی تاثیرگذار است، بنابراین چاره‌ای جز مدیریت مصرف وجود ندارد.

اهمیت فرهنگ‌سازی

وی افزود: باید باور کنیم در یک منطقه خشک زندگی می‌کنیم؛ وقتی چنین باوری در ذهن مردم باشد، مصرف، کنترل و مدیریت می‌شود.

جلالی با تاکید بر کاهش ورودی‌های آب گفت: هر سال که می‌گذرد، ورودی‌های آب به ذخایر زیرزمینی کمتر می‌شود. در کل، حجم بارش‌ها در تمام جهان کمتر شده است و کره زمین به سمت گرم شدن می‌رود.

تغییر سرانه مصرف

این کارشناس انرژی ادامه داد: باید بپذیریم در کشور ما خشکسالی یک پدیده طبیعی است و حجم آب در دسترس ما همین مقدار است.

 بنابراین، اولویت مصرف باید در آب شرب باجدیت موردتوجه قرار گیرد. سرانه مصرف آب شرب خانگی در تهران روزانه ۱۸۰ لیتر است و این مصرف باید کمابیش به نصف برسد.

جلالی افزود: در بحث آب غیرشرب، در حوزه صنعت‌ و کشاورزی نیز باید میزان مصرف آب کنترل و مدیریت شود. شاید لازم باشد بخشی از حقابه صنعت و کشاورزی را به آب شرب تخصیص دهیم که البته این هم راه چاره نیست، یک گزینه اجتناب‌ناپذیر است. در صورت اجرای این سیاست، می‌توان به‌صورت موقتی از بحران خارج شد.

نیازمند دیپلماسی قوی برای حقابه‌ها

وی ادامه داد: باتوجه به وضعیت آبی ایران، باید دیپلماسی قوی در راستای کنترل مصرف آب پیش گرفته شود. این در حالی است که حوضه‌های آبخیز بخشی از آب‌های داخلی، در خارج کشور قرار دارد، مانند رودخانه هامون یا رودخانه‌های مرزی مانند ارس. استفاده از حقابه این حوزه‌ها نیازمند یک دیپلماسی قوی بین‌المللی است که تا امروز خیلی توانمند در این زمینه عمل نشده است. به‌عنوان نمونه، هنوز نتوانستیم حقابه خود را از هیرمند بگیریم.

جلالی ادامه داد: مشابه این بحث هم در سرشاخه‌های دجله و فرات یا چشمه ثریا و سرچشمه آب ارس رخ داده، بنابراین در بحث دیپلماسی بین‌المللی آب، ایران بسیار ضعیف عمل کرده است.

مدیریت آب‌های کشاورزی

این کارشناس انرژی گفت: در بحث آب‌های داخلی و منابع آب که در داخل کشور وجود دارد، به‌تازگی دولت سیزدهم اقدامات خوبی را در بحث رعایت الگوی کشت و همچنین توصیه به کشاورزان و مدیریت آب‌های کشاورزی انجام داده است.  جلالی در پایان صحبت‌هایش افزود: سیاست‌گذاری‌ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید قوی‌تر از این باشد و باید برای مصرف بهینه هر قطره آب، برنامه داشته باشیم. باید طوری مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم.

سخن پایانی

کشور ما از لحاظ کنترل آب‌های باران و همچنین آب‌های ناشی از ذخایر سالانه مانند برف‌ها، بسیار ضعیف عمل کرده است،به‌شکلی که  ۸0 درصد آب ناشی از باران، هدر می‌رود. اگر بتوان با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های پیشرفته در ارتباط با هدایت و ذخیره‌سازی آب‌های جاری اقداماتی انجام داد، بخشی از مشکلات تامین آب رفع خواهد شد.

همچنین باتوجه به سرعت تبخیر رواناب‌ها، هدررفت آب بعد از بارش باران بسیار بالا است، برای استفاده از ذخایر بارشی نیز می‌توان با هدایت آب باران به‌سمت سفره‌های آب زیرزمینی از این منابع آبی نیز بهره جست.