گزارش صمت از وضعیت آموزش و کسب‌وکار حوزه گوهرسنگ
هیچ؛ تنها اثر ما در بازار جهانی است
در خبرها آمده بود، ایمیدرو (مجری طرح توسعه گوهرسنگ کشور) به‌زودی آموزش‌های تخصصی تراش گوهرسنگ را در ۳۱ استان کشور آغاز خواهد کرد.
در این خبر بااشاره به جذب بالای ۵۰ درصدی فراگیران تخصصی تراش گوهرسنگ آمده بود که با اعلام آمادگی سازمان‌های متولی ایجاد اشتغال کشور برای بکارگیری دانش‌آموخته‌های این رشته، تا پایان امسال ۶۵۰ نفر از هنرجویان سطح یک گوهرتراشی وارد بازار کار خواهند شد.
در بخش دیگری از این خبر به این نکته اشاره شده بود که از نظر تجهیزات و مواد اولیه موردنیاز مشکلی در کشور وجود ندارد.
این در حالی است که فعالان و دست‌اندرکاران این صنعت، گلایه‌ها به وضعیت آموزش دارند و ایرادات چندی را به آن وارد می‌دانند.
علاوه بر این، معتقدند به‌علت ممانعت از ورود سنگ راف از کشورهای دیگر، شرایط فعالیت برای کارگاه‌های گوهرتراشی چندان مناسب نیست و یکی بعد از دیگری به‌سوی ورشکستگی می‌روند.
صمت برای بررسی بیشتر این موضوع، با مسعود کیانی، رئیس انجمن صنفی گوهرسنگ ایران و حدیث صادقی، مدیر یکی از موسسات گوهرشناسی و فعال صنفی، به گفت‌وگو نشست و نظر آنها را درباره فرصت‌ها و چالش‌های صنعت گوهرسنگ جویا شد.
جایی برای کار نیست
مسعود کیانی ـ رئیس انجمن صنفی گوهرسنگ ایران: درباره گوهرسنگ بازار قابل‌توجه جهانی نداریم و اگر بگوییم صفر است، دور از واقع نیست. یکی از دلایل این موضوع، فقدان آموزش صحیح و در نتیجه تولید کالای غیراستاندارد است.
بسیاری از تراشنده‌های گوهرسنگ، به‌شکل استاندارد جهانی‌پسند آموزش ندیده‌اند، حتی آموزش‌های آنها در حد استانداردهای فنی و حرفه‌ای (که آن هم اشکالات فراوانی دارد) نیست. در بازار جهانی اعتقاد بر این است که تمام گوهرسنگ‌ها باید از نظر پولیش، تقارن، کیفیت تراش و سایزبندی استاندارد باشند.
اگر تراش سنگ براساس استاندارد بین‌المللی نباشد، روی رکاب استاندارد سوار نمی‌شود، بنابراین کسی که می‌خواهد سنگ را سوار فلز یا به اصطلاح «مخراج کاری» کند، باید دوباره سنگ را کات کند یا تراش دهد. این معضلی است که علت آن آموزش نادرست در گوهرتراشی است.
معضل دیگر در کشور ما آموزش‌های زیرپله‌ای و غیرمجازی است که در سراسر کشور هم باب شده است و در پایان دوره هیچ‌گونه مدرک معتبری هم در اختیار کارآموز قرار نمی‌گیرد تا بتواند از آن برای گرفتن پروانه کسب و کار استفاده کند. آموزش‌های گوهرشناسی هم چندان برپایه استاندارهای جهانی نیست یا کانی‌شناسی به‌جای گوهرشناسی تدریس می‌شود. گوهرشناسی دانشی میان‌رشته‌ای است که آموزش‌های خاص و دوره‌های تعریف‌شده جهانی دارد و به چند بخش سنگ‌های رنگی، سنگ‌های مصنوعی، گوهرهای آلی و الماس تقسیم می‌شود، اما کانی‌شناسی یکی از مباحث زمین‌شناسی به‌شمار می‌رود؛ این معضلی است که بسیاری با آن درگیر هستند.
آموزش کانی‌شناسی که بعضی از افراد با عنوان گوهرشناسی می‌دهند و غیرمجاز و غیراستاندارد است، در نتیجه، چند معضل پیش می‌آید. اول اینکه برخی از آنها خود در خریدوفروش‌ها و تجارت به مشکل برمی‌خورند و سنگ‌های اشتباهی خریدوفروش می‌کنند.
برخی دیگر هم آزمایشگاه‌های غیرمجازی ایجاد و شناسنامه‌های غیرمعتبر صادر می‌کنند. به‌عنوان مثال، مواردی داریم که فردی که کانی‌شناسی خوانده، برای رزین اپوکسی ۴۰ کیلویی به‌عنوان کهربای ایران شناسنامه صادر کرده است.
مثل چین یا هند
مشکل اساسی ما در این حوزه، اول فقدان قوانین صحیح و تخصصی مرتبط با گوهرسنگ‌ها و دیگری نبود بازار است.
هر قانونی که ما در صنعت گوهرسنگ و جواهر داریم، درباره طلا است و کار تخصصی روی حوزه گوهرسنگ انجام نشده؛ بعضی موارد بخشنامه‌ای از سوی وزارت صمت یا هیات دولت صادر شده که سنگ‌های خام الماس نمی‌تواند از ایران صادر شود.
البته مشکل نبود بازار هم، ریشه در قوانین دارد، زیرا فرصت ارائه داخلی و خارجی را محدود می‌کند.
برای مثال، اتحادیه‌ها، بخشنامه‌ای از دادستان کل کشور گرفته‌اند که خرید و فروش جواهرات و گوهرسنگ‌ها به‌صورت مجازی ممنوع و همین باعث مشکلاتی شده است.
نبود صادرات هم مزید بر علت است. برای حل این مشکل باید مواد خام ارزان‌نرخ و تجهیزات را وارد کنیم تا هزینه‌ها را پایین بیاوریم و به این طریق ما هم مثل چین و هند می‌توانستیم سنگ‌های‌مان را به نرخ مناسب به بازار بیرون از ایران بفروشیم.
کالای لوکس و دردسرهای بی‌پایان
ما در زمینه صادرات هم با مشکلی مانند واردات روبه‌رو هستیم. گوهرسنگ‌ها جزو گروه کالایی لوکس قرار گرفته‌اند، بنابراین در زمینه صادرات آنها هم، با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو هستیم. به‌عنوان مثال ارزیاب مناسب در گمرک نداریم که قیمت‌گذاری درستی انجام دهد. محاسبه کند و تعرفه گمرکی مناسبی برای آن در نظر بگیرد. بعضی اوقات نرخ بسیار گزافی برای آن در نظر می‌گیرند و به همان نسبت تعرفه بسیار سنگین می‌شود و به این ترتیب صادرات توجیه اقتصادی خود را از دست می‌دهد.
متاسفانه این معضل باعث شده که واردات و صادرات گوهرسنگ‌ها بیشتر به‌صورت قاچاق انجام گیرد و نبود شفافیت و خلأهای قانونی به این مشکلات دامن می‌زند.
ورود گوهرسنگ به جام‌جهانی
ما یک سال است که تمام تلاش خود را به‌کار بسته‌ایم و بارها و بارها درخواست کردیم که این فرصت را در اختیار ما قرار دهند، حتی کیش را هم به‌عنوان پایگاه جایگزین قطر معرفی کردیم تا برای جذب توریست برنامه‌ریزی شود. همه به‌به و چه‌چه گفتند و آن را ایده بسیار خوبی دانستند، اما متاسفانه تا امروز که فقط کمتر از یک ماه به برگزاری جام‌جهانی مانده، اقدام خاصی انجام نگرفته است و به‌نظر نمی‌رسد که بتوان در این مدت کوتاه اقدام خاصی انجام داد.
فرصتی که سوخت
تا جایی که من می‌دانم، چند نهاد و ارگان در زمینه تهیه مقدمات این قضیه دخیل بودند؛ به‌عنوان مثال، سازمان توسعه تجارت، میراث فرهنگی و مناطق آزاد و حتی چند وزارتخانه، اما متاسفانه اقدام مناسبی نشد و رئیس اتحادیه هتلداران هم به‌تازگی اعلام کرده که حتی یک تخت هم در هتل‌های کیش رزرو نشده است.
در میان اخبار
البته چند وقت پیش شرکتی خصوصی با من تماس گرفت، اما عددی که برای اجاره‌بهای یک غرفه چند متری اعلام کرد، بسیار سنگین بود.
به‌گمان من، این نمایشگاه‌ها باید با کمک و یارانه‌های دولتی برگزار شود وگرنه کارگاه‌ها توان پرداخت چنین هزینه‌هایی را ندارند.
پیشنهادی که ما به دولت ارائه دادیم، این بود که سازمانی تخصصی برای گوهرسنگ ایجاد شود؛ چیزی شبیه مرکز ملی فرش (که البته ساز کار آن اشتباه بود)، اما به هرحال مسئول تمام حوزه‌های مربوط به فرش از آموزش گرفته تا تجارت، تولید و مواد اولیه بود.
یکی از مشکلات اساسی ما این است که فعالیت حوزه گوهرسنگ بین چندین وزارتخانه تقسیم شده که هرکدام از آنها سازکار خاص خود را دارند و به این ترتیب کلاف سردرگمی ایجاد شده است که هرکسی دستی به آن می‌زند و خراب‌ترش می‌کند، اما اگر سازمانی خاص در این زمینه متولی شود، حتی اگر به‌صورت مردم‌نهاد و بدون بودجه دولتی باشد، شاید بتواند برای گوهرسنگ از اکتشاف تا تجارت گرفته قانون‌گذاری کند، آیین‌نامه بدهد و مجوزهای لازم را برای فعالان صادر کند و قوانین، بخشنامه‌ها و آیین‌نامه‌ها را یکدست و لازم‌الاجرا
کند.
کاش کمی رسیدگی می‌شد
متاسفانه همیشه به گوهرسنگ به‌عنوان یک موضوع حاشیه‌ای پرداخته شده و تاکنون اراده‌ای قوی برای حل مشکلات این صنعت در کشور ایجاد نشده است. اقداماتی که انجام شده فقط در حد نشست، مصاحبه و خبر بوده و انگار قرار است مسائل این حوزه را به‌نوعی از سر خود باز کنند. کاش کمی به این صنعت رسیدگی و متوجه می‌شدند که نمی‌توان با ارائه آمار و ارقام مشکلات را کتمان کرد.
آموزش به شرط استاندارد
حدیث صادقی، مدیر یکی از موسسات گوهرشناسی و فعال صنفی: آموزش گوهرتراشی بسیار مفید است، اما نکته اینجا است که آموزش باید صحیح و استاندارد باشد، یعنی براساس جدیدترین و روزآمدترین دستاوردهای موجود در دنیا تنظیم و ارائه شود.
کشور ما سنگ‌های بسیار ارزشمند مثل فیروزه، دمانتوئید (گارنت سبز)، عقیق و مانند آن را دارد. تراش فیروزه و عقیق بیشتر به‌صورت «دامله‌تراشی» است. این نوع کمی آسان‌تر است و در کشور ما هم به‌خوبی آموزش داده می‌شود، اما تراش‌های «فَسِت یا زاویه‌دار» استانداردهای خاص خود را دارد و باید به‌گونه‌ای انجام شود که گوهرسنگ بالاترین میزان بازتابش نور را پیدا کند.
بنابراین رعایت استاندارد در این زمینه بسیار مهم است و باید سنگ بهترین نوع تراش را داشته باشد. اگر کانی یا گوهر کیفیت مناسبی داشته باشد و تراش به‌شکل اصولی را روی آن انجام شود، نتیجه کار درخشان خواهد شد و تراشکار می‌تواند مستقیم به بازار کار وارد شود و درآمد خوبی هم داشته باشد.
طبیعی است که کارفرما یا صاحب سنگ، تراش سنگ‌های باارزش خود را به کسی می‌سپارد که توانایی و مهارت لازم را داشته باشد و به قول معروف «کننده» این کار باشد.
برای مثال کسی که زمرد افغانستان را وارد بازار می‌کند، آن را به‌دست هر تراشکاری نمی‌دهد و به‌دنبال کسی خواهد گشت که سنگ را به‌شکل استاندارد و با کمترین میزان ضایعات تراش دهد تا صاحب سنگ بتواند از آن به‌نحو احسن استفاده کند و به نرخ مناسب به‌فروش رساند.
در آستانه ورشکستگی
ایران می‌تواند باتوجه به موقعیت جغرافیایی خاص خود نقش مهمی در این حوزه بازی کند. ما از یک‌سو، در همسایگی کشورهایی مانند افغانستان و پاکستان قرار داریم که صاحب انواع گوهرسنگ‌های گران‌نرخ هستند و از سوی دیگر، در نزدیکی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌های دنیا هستیم که کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس هستند.
از تهیه سنگ راف تا تراش، ساخت و مخراج کاری گوهرسنگ فرآیندی است که فرصت‌های شغلی زیادی در آن وجود دارد و اگر به حوزه صادرات آن هم ورود کنیم، درآمدی بالا و ارزآوری قابل‌توجهی خواهیم داشت. این همان موضوع تکمیل زنجیره ارزش است که در برنامه توسعه هفتم هم روی آن تاکید شده است. بنابراین کشور ما باتوجه به برخورداری از نیروی کار ماهر و دستگاه‌ها گوهرتراشی خوب و مناسب، می‌تواند کریدوری باشد که ماده خام اولیه را وارد کند و بعد از فرآوری آن را با ارزش‌افزوده بالا روانه بازار کشورهای عربی کند، البته شرایط تحریمی هم روی این کار ما تاثیر گذاشته است، اما باز هم امکان احیای این بازار وجود دارد.
در حال حاضر حتی برای صادرات سنگ‌های تراش‌خورده قوانین گمرکی دست و پاگیر و ناکارآمد زیادی وجود دارد. بعضی وقت‌ها به‌علت نبود کارشناس باتجربه و در جایگاه درست (چه در گمرک و چه در بخش‌های مالیاتی) آنقدر تعرفه‌های بالایی وضع می‌شود که از نرخ خود سنگ بالاتر است و ارزشی ندارد که روی صادرات آن کار شود.
نهاد مسئول کیست؟
چند ارگان با هم در این زمینه مسئولیت دارند. برای مثال درباره جواهر، مسئولیت قوانین مربوط به سنگ، برعهده یک سازمان است و پایه آن برعهده سازمانی دیگر. باید قوانین موجود تجمیع و ضوابط درست و استانداردی مکتوب شود که براساس آن صادرکننده، تکلیف خود را بداند.
پیگیری انجمن
از طرف انجمن صنفی گوهرسنگ ایران هم در حال پیگیری هستیم و جلسات متعددی گذاشته‌ایم و تمام تلاش خود را انجام می‌دهیم که این موانع را از سر راه برداریم.
گوهرتراشی در دانشگاه
در حال حاضر آموزش‌های کوتاه‌مدت وجود دارد که در برخی مجموعه‌ها با همکاری دانشگاه خوارزمی در حال برگزاری است. برای مثال دوره‌های گوهرشناسی، گوهرتراشی، طلاسازی، طراحی جواهر که زیرنظر وزارت علوم است و سرفصل‌ها آکادمیک و دانشگاهی است، اصولی آموزش داده می‌شود و در نهایت گواهی پایان دوره کوتاه‌مدت ارائه می‌دهد.
در دانشگاه هم رشته کارشناسی‌ارشد گوهرشناسی وارد رشته‌های دانشگاهی شده است.
سخن پایانی
کارشناسان می‌گویند ایران تاریخچه‌ای ۱۱هزارساله در معدنکاری و قدمتی ۵ هزار ساله در گوهرتراشی دارد، اما در حال حاضر و باوجود اینکه تمام زنجیره ارزش‌افزوده گوهرسنگ را دارد، در میان ۱۸۰ کشور فعال در این صنعت، رتبه ۱۰۵ را به خود اختصاص داده است. جای آن است که از متولیان امر بپرسیم که چرا دستاورد ما از این صنعت پررونق، چنین ناچیز مانده است و چرا نتوانسته‌ایم به جایگاه مناسبی در این حوزه دست پیدا کنیم؟
