بسیاری از صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان معتقدند در چند سال اخیر حمایت درخوری در امر صادرات از آنها نشده است. کافی است سری به یکی از نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی در حوزه تولید بزنید. به‌طور قطع به این نتیجه می‌رسید که شرکت‌های معتبری در کشورهای بزرگ دنیا وجود دارند که می‌توانند از محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان ایران استفاده و خریداری کنند، اما هنوز کانال صادراتی استانداردی میان این شرکت‌ها با همتایان‌شان در داخل برقرار نشده است. اگر هم تاکنون ارتباطی شکل گرفته، همکاری خارج از کانال‌های رسمی بوده است. در واقع، تعاملات شرکت‌های دانش‌بنیان در امر صادرات با شرکت‌های خارجی به‌واسطه رایزن‌های اقتصادی انجام نمی‌شود. برهمین اساس صمت در گزارش پیش‌رو به راهکارهای رفع این چالش به‌منظور نیل به صادرات غیرنفتی پرداخته است.

نقش‌آفرینی دلالان به‌جای رایزن‌های اقتصادی

باتوجه به اینکه محوریت شعار امسال به دانش‌بنیان‌ها اختصاص دارد، انتظار می‌رود معضلاتی که در زمینه کسب‌وکار و بازار وجود دارد و تاکنون شرکت‌های دانش‌بنیان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کردند، رفع شود. یکی از این معضلات، شرایط صادرات است که نیازمند همکاری‌هایی از سوی نهادهای داخلی و دولتی است تا دانش‌بنیان‌ها در فضایی فراخ و آزادانه کالا و محصول خود را صادر کنند، همچنین این همکاری می‌تواند مسیر دسترسی دانش‌بنیان‌ها را به فضای آکادمیک و دانشگاه‌ها یا حتی کنگره‌های بین‌المللی هموارتر کند.

 گفتنی است، فردی به‌عنوان رایزن اقتصادی بین ایران و کشورهای دیگر وظیفه دارد که چنین ارتباطی را برقرار کند. این در حالی است که وقتی شرکت‌های دانش‌بنیان با دیگر ارتباط‌دهنده‌ها همکاری کردند، شاهد برخی کارشکنی‌ها بوده‌اند.

 به‌عبارت دیگر، بیشتر این افراد محصول یا کالای یک شرکت دانش‌بنیان را به قیمتی ارزان خریداری می‌کنند، اما به نرخ چندبرابری به شرکت خارجی می‌فروشند.

در نهایت، به‌جایی رسیده‌ایم که دلالی تا بطن شرکت‌های دانش‌بنیان هم رسوخ کرده و دست روی اقتصاد دانش‌بنیان گذاشته است.

هدف، توسعه صادرات غیرنفتی است

علی طهاری، مدیر دبیرخانه اجرایی باشگاه شرکت‌های صادرات دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: یکی از مهم‌ترین اهداف اقتصادی کشور، رهایی از صادرات نفتی است که در واقع یکی از برنامه‌های اصلی وزارت صمت و سازمان توسعه تجارت نیل به این هدف است. اما چند مسئله در این مسیر وجود دارد که می‌توان به برخی از آنها اشاره کرد: ۱- پایین بودن تیراژ برخی محصولات صادراتی ۲- افزون بر آن، پایین بودن پیچیدگی برخی محصولات صادراتی است که موجب مشابه‌سازی کالاها از سوی همسایگان می‌شود، برای مثال کشت زعفران در برخی کشورهای همسایه می‌تواند تهدیدی برای تولید و صادرات زعفران در ایران باشد. یکی از حوزه‌هایی که دارای پیچیدگی است و موجب حذف رقبا می‌شود، وجود شرکت‌های دانش‌بنیان است. این بخش می‌تواند در حوزه صادرات غیرنفتی اثرگذار باشد که به ارتقای برند ملی کشور نیز کمک شایانی می‌کند. باشگاه شرکت‌های صادرات دانش‌بنیان در راستای افزایش و توسعه صادرات دانش‌بنیان شکل گرفته است.

محصولات های‌تک اولویت دارند

وی ادامه داد: یکی دیگر از اهداف این مجموعه تغییر تصور و نگرش کشورها از میزان و توان صادراتی کشور است. از عواملی که روی برند ملی کشورها اثر می‌گذارد، توانمند بودن کشور در تولید محصولات ‌های‌تک و طراحی‌های به‌روز است. باتوجه به اینکه ۷ هزار شرکت دانش‌بنیان وجود دارد، اما تمام این شرکت‌ها در حال ‌حاضر توان صادراتی ندارند؛ برآوردمان این بوده است که از میان کل شرکت‌های دانش‌بنیان ۵ تا ۱۰ درصدشان توان صادراتی دارند و باقی شرکت‌ها تنها به‌رفع نیاز داخل در مقیاس‌های مشخص می‌پردازند یا ضروری است برنامه‌های توانمندسازی صادراتی برای‌شان انجام شود، بنابراین تلاش کردیم که با استفاده از ارزیابی‌ها و براساس پارامترهای مشخص،  به‌منظور معرفی به نهادهای متولی غربالگری‌ها انجام شود تا همان ۵ تا ۱۰ درصد شرکت‌هایی را انتخاب کنیم.

گام به گام برای برند برتر ملی

طهاری بااشاره به روند ارزیابی و شاخص‌های موردنظر گفت: شاخص‌ها 3 دسته است که عبارتند از: شاخص‌های فنی، سازمانی و بازار که این 3 پارامتر و شاخص دارای زیرشاخه‌های خاص خود است؛ نظیر اینکه چه میزان وابستگی به خارج دارد؟ یا اینکه آیا دارای گواهینامه‌های محصولی است یا خیر و چند مورد دیگر. در واقع، شرکت‌ها براساس شاخص‌های گفته‌شده ستاره‌دار می‌شوند. اگر بتوانیم روی همان شرکت‌هایی که ظرفیت خوبی برای صادرات دارند، متمرکز شویم، به‌احتمال بسیار بالا شاهد جهش صادراتی خواهیم بود. به‌عبارت دقیق‌تر، اگر بتوانیم تمرکز کشور را روی شرکت‌های برتر صادراتی قرار بدهیم و گام به گام برند برتر ملی را در اذهان کشورهای مقصد به‌وجود بیاوریم، شاهد رشد چند برابری در ارزآوری خواهیم بود. باتوجه به اینکه در بسیاری از کشورهای جهان ذهنیت کاملی از توان ایران در تولید کالاها و محصولات مبتنی بر دانش و فناوری از داروهای پیشرفته تا ربات جراح و توربین‌های تولید برق وجود ندارد، در تلاش هستیم که این تولیدات را به جهان معرفی کنیم. گفتنی است، برای انتخاب شرکت‌های دانش‌بنیان از خبرگان هر حوزه مشاوره گرفتیم و سوابق شرکت‌ها را بررسی و آنها را شناسایی کردیم. گفتنی است، برای دریافت گواهینامه محصولی به‌منظور فعالیت در بازار کشورها، شرکت‌ها ‌باید مجوز کشورهای مبدأ را اخذ کنند.

وی درباره اهمیت نوع محصولات تولیدشده از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان افزود: اینکه تمرکزمان روی چه محصولی باشد، بستگی به بازار هدف دارد. باتوجه به همکاری و همرسانی که با سازمان توسعه تجارت و وزارت خارجه داشتیم، به این امر پرداختیم که کدام کشورها نیازمند چه نوع کالاهایی هستند که کشور ما از عهده آن برمی‌آید؛ برای مثال در افریقا درخواست ماشین‌آلات صنعتی و تولیدی بیشتر است. به‌عبارت روشن‌تر، نوع محصولی که لازم است برای هر کشور صادر کنیم، متفاوت است.

به‌گفته طهاری، بازار روسیه فرصت مناسبی است که گستره بسیاری از محصولات دانش‌بنیان برای صادرات از سوی این کشور درخواست داده شده است. این محصولات در حوزه‌هایی چون ماشین‌آلات، تجهیزات پزشکی، داروهای پیشرفته، صنعت پلیمر و تجهیزات آزمایشگاهی قرار دارد که می‌تواند بازار خوبی را برای کشور در آینده نزدیک به‌ارمغان بیاورد.

نیاز به ارتقای توان تولید

وی بااشاره به توان ناکافی کشور در مقابل درخواست‌های صادراتی افزود: مشکل این است که در برخی حوزه‌ها نیاز به ارتقای توان تولید داریم تا در حوزه صادرات پاسخگو باشد. از آنجایی که به‌تازگی شناخت کامل‌تری از بازارهای جهانی پیدا کرده‌ایم و با درخواست‌های مختلفی رو به‌رو شده‌ایم، این نیاز احساس شده است که توان کافی در تولید انبوه در برخی حوزه‌ها نداریم. گفتنی است، اقلام تبلیغاتی صادراتی که برای سفارتخانه‌ها آماده می‌کنیم، در هر کشور متفاوت است. در این محتواها تلاش می‌کنیم تا شرکت‌های دانش‌بنیان را به‌نحو مناسب معرفی کنیم تا همرسانی دقیقی به‌منظور امر صادرات انجام بگیرد.

مدیر دبیرخانه اجرایی باشگاه صادرات دانش‌بنیان گفت: از میان کشورها، از سوی کشورهای افریقای‌شمالی و امریکای‌لاتین درخواست‌های زیادی برای همکاری در حوزه دانش‌بنیان و صادرات محصولات دانش‌بنیان داریم و در تلاش هستیم با کمک وزارت خارجه و سازمان توسعه تجارت ایران، شرکت‌هایی را معرفی کنیم که توان پاسخگویی داشته باشند. باتوجه به اینکه متاسفانه در ۸ سال گذشته تلاش متمرکزی برای صادرات در کشورهای گفته‌شده انجام نگرفته، حتی درباره برخی کشورهای حوزه آسه‌آن که می‌توانند شرکای خوبی برای ایران باشند، فعالیت درخوری شکل نگرفته است، با این حال با کمک وزارت خارجه و سازمان توسعه تجارت و کارگزاران صادراتی تلاش می‌کنیم بازارهای جدیدی را برای شرکت‌های دانش‌بنیان ایجاد کنیم. حال اینکه چقدر می‌توان در این عرصه موفق بود؛ احتیاج به تمرکز، زمان و حمایت ویژه دولت از صادرات حوزه دانش‌بنیان دارد.

بازارسازی، یک اقدام مهم

رضا اسدی‌فرد، سرپرست مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت بین‌المللی بودن تولیدات دانش‌بنیان‌ها در راستای صادرات انبوه گفت: شرکت‌های دانش‌بنیان از همان ابتدا باید محصول خود را با دید بین‌المللی تولید کنند، این روند در طراحی محصول نیز تاثیرگذار است، زیرا شرکت‌ها تنها به رسیدن به مرحله فروش فکر می‌کنند، در حالی که تنها رسیدن کافی نیست. عمده سیاست‌های حمایتی کنونی این گونه است که شرکت‌ها را رشد دهیم تا مستقل جلو بروند، اما باید توان شرکت‌ها را هم در نظر بگیریم که به‌طورمعمول این‌طور پیش نمی‌رویم. به‌طورمعمول رفتار قبلی شرکت را در نظر نمی‌گیریم، البته معیارهای مختلفی را استخراج کرده‌ایم که یکی از مولفه‌های آن، سابقه رفتار شرکت و نقش آن در حمایت‌های صادراتی است.

اسدی‌فر بااشاره به اهمیت بازاریابی تخصصی در حوزه دانش‌بنیان گفت: بسیاری از بازاریاب‌ها توجهی به بازارسازی ندارند و اولویت‌های بازاریابی محصولات های‌تک را نمی‌دانند. به‌عنوان یک رسالت ملی، باید حواس ما به تصویر ملی که از خود نشان می‌دهیم، باشد، زیرا غیر از صدمه به خود، به هموطنان‌مان و دیگر کسب‌وکارهای ملی آسیب می‌زنیم.

اول استاندارد، بعد صادرات

وی در پاسخ به این سوال که چرا حمایتی از کسب‌وکارهای داخلی برای ورود به بازارهای خارجی نشده، افزود: حمایت‌های محدودی در این‌باره ارائه شده و متاسفانه بیشتر نگاه‌های کمی بر کیفی غلبه کرده است. از طرفی، حمایت‌ها برپایه شرکت‌ها بنا نشده و این ضعف کارکرد ما را نشان می‌دهد. به‌اعتقاد من، ریل‌گذاری حکمرانی دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد همان اتفاق مهمی است که لزوم درج آن در برنامه‌های کشور به‌شدت احساس می‌شود. در یک دهه گذشته، شرکت‌های دانش‌بنیان بسیاری شکل گرفته است که تعدادی از آنها رشد قابل‌توجهی هم داشته‌اند، اما چون بخش بزرگی از اقتصاد کشور در دست دولت یا به‌طورمستقیم تحت‌تاثیر تصمیمات دولتی است، به‌همین دلیل در بسیاری از موارد ساختار بازار مصرف به‌گونه‌ای است که شرایط برای فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در تنگنا قرار دارد. از طرفی هم، چون در بخش تولید به استانداردهای جدید توجه نمی‌شود، بازار مناسب خارجی برای ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به‌منظور صادرات وجود ندارد. برای مثال، باتوجه به نرخ امروز انرژی در جهان که از بیت‌المال در کشور تامین می‌شود، دانش‌بنیان‌ها تولیدات ارزنده‌ای در زمینه کاهش مصرف انرژی تاکنون ارائه داده‌اند؛ اما چندان مورداستقبال برای بهره‌گیری انبوه قرار نگرفته است.

راه فرار قانونی را ببندید

اسدی‌فرد گفت: همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، بخش عمده اقتصاد ما در اختیار شرکت‌های بزرگ دولتی و خصولتی است، نظیر نهادهای عمومی و صندوق‌های مختلف که سهم بیشتری در اقتصاد دارند که از اتفاق در این نهادها گره‌های اقتصادی هم بیشتر است، چرا که در نهادهای خصوصی نظارت راحت‌تری انجام می‌شود، اما در شرکت‌های خصولتی نظارت دقیقی انجام نمی‌گیرد. در مراکزی که منابع اقتصادی آنها از داخل تامین می‌شود نظیر سازمان‌های خصوصی، مشکلات و گره‌های اقتصادی کمتر از نهادهایی است که وابسته به دولت هستند. برخی سازمان‌های دولتی یا خصولتی در سال، خریدهای چند ده میلیارد دلاری مواد اولیه یا کالا از خارج کشور انجام می‌دهند که بسیاری از آنها را می‌توان در داخل تامین کرد. در حالی که قوانین حمایتی از تولید داخلی و محصولات دانش‌بنیان‌ها تدوین و شناخته شده، اما راه‌های فرار از قانون هم زیاد است که در عمل به‌خوبی اجرا نمی‌شود و تاثیری که باید را ندارد، به‌همین دلیل، تولیدات داخلی هم بازار مناسب خود را پیدا نمی‌کنند.

سامان‌بخشی با صادرات

به‌گفته سرپرست مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در حال‌ حاضر آماده یک جهش بزرگ در اکوسیستم دانش‌بنیان هستیم. به‌لحاظ فنی این اطمینان وجود دارد که ما می‌توانیم به‌جای خام‌فروشی و وابستگی به نفت و تک‌محصولی بودن که از اتفاق، تحریم هم روی آنها تاثیرات مخرب و مستقیم می‌گذارد، برنامه‌ریزی پرسودی درباره کالاهای با ارزش‌افزوده بالا انجام دهیم و به سوددهی زیادی هم برسیم و چند برابر کالاهای تک‌محصولی، صادرات داشته باشیم. به‌عبارت روشن‌تر، می‌توانیم با صادرات تولیدات دانش‌بنیان‌ها اقتصاد خود را سامان ببخشیم و از تک‌محصولی بودن بیرون بیاییم. بنابراین، به درج چینش سازکارهایی برای هموارتر کردن مسیر دانش‌بنیان‌ها در برنامه هفتم توسعه، توصیه اکید می‌شود.

همکاری بزرگان با دانش‌بنیان‌ها

وی بااشاره به اهمیت درج سازکار همکاری دانش‌بنیان‌ها با شرکت‌های بزرگ تولیدی گفت: این مهم است که شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند با شرکت‌های بزرگ اقتصادی همکاری کنند تا بتوانند وارد چرخه صادرات شوند. در واقع، باید ساز کاری چیده شود که منافع شرکت‌ها در راستای همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان باشد.

می‌توان نسبت به صادرات خوش‌بین بود

وی افزود: اگر صنعت ماشین‌سازی در کشور توسعه بیشتری یابد، آنگاه می‌توانیم به داشتن یک صنعت پویا و زاینده افتخار و اذعان کنیم که زمینه‌ساز توسعه و پیشرفت کشور است. در طول ۴۰ سال اخیر، نزدیک به ۴۰۰ میلیارد دلار واردات ماشین‌آلات در کشور انجام گرفته است که ۹۰ درصد آنها بدون تعرفه بوده‌اند و با نگاهی به کارنامه این ۴۰ سال اخیر می‌بینیم که تاثیر موثر و مفیدی هم در صنعت کشور نداشته است، چرا که تنها به اپراتوری پرداخته‌ایم. در حالی که امروزه باوجود مهندسان پرتلاش و نخبه کشور، صنعت ماشین‌سازی در کشور بالنده است و صادرات قابل‌تاملی هم در این عرصه داریم.

سخن پایانی

به‌گفته کارشناسان و براساس آمارهای موجود، سهم دانش‌بنیان‌ها از صادرات کشور کمتر از ۲ درصد است که از بعد اشتغال نیز سهم دانش‌بنیان‌ها زیر یک درصد است. البته نباید از یاد برد که سهم اشتغال در تمام دنیا متعلق به شرکت‌های بزرگ صنعتی است، اما باتوجه به آمار موجود، نقش دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد ملی مطلوب نیست. یک راه این است که دانش‌بنیان‌ها خودشان توسعه یابند که البته این امر مطلوب نیست و راه دیگر، مشارکت با شرکت‌های بزرگ دیگر است. در واقع، همکاری با شرکت‌های بزرگ می‌تواند آنها را به بازارهای جهانی هم برساند. گفتنی است، با بررسی ۵۰۰ شرکت بزرگ در دنیا، متوجه می‌شویم این شرکت‌های بزرگ صنعتی با شرکت‌های نوپا همکاری دارند. شرکت‌های بزرگ صنعتی بزرگ ما باید سطح همکاری را با این شرکت‌های کوچک توسعه بدهند.