محصولاتی که تشنگی می‌آورند
بخش کشاورزی در ایران سهم بسیار بالایی در مصرف آب دارد.
طبق گزارش‌های آماری سال ۲۰۲۰، در ایران سهم بخش کشاورزی ۹۲ درصد، بخش صنعت ۲ درصد و بخش خانگی ۶ درصد در مصرف آب است. با وجود اینکه سال‌هاست وزارت جهادکشاورزی صحبت از اصلاح الگوی کشت می‌کند اما الگوی اشتباه کشاورزی، منابع آبی و به‌تبع آن محیط‌زیست کشور را تحت‌تاثیر قرار داده است. یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح‌شده در اصلاح الگوی کشت مربوط به کشت محصولات آب‌بر است. به‌تازگی محمد قربانی، معاون برنامه‌ریزی و اقتصادی وزیر جهادکشاورزی از رویکرد این وزارتخانه برای اعمال محدودیت و ممنوعیت کشت محصولات آب‌بر و سیاست‌های حمایتی برای کشت جایگزین کالاهای اساسی در راستای تامین امنیت غذایی خبر داده است. ایجاد محدودیت و حتی ممنوعیت و اعمال عوارض صادراتی برای کشت محصولات آب‌بر از اقداماتی است که به‌گفته قربانی در دستور کار وزارت جهادکشاورزی قرار دارد تا همراه با سیاست‌های حمایتی، کشاورزان به کشت جایگزین کالاهای اساسی گندم و دانه‌های روغنی مانند کلزا و سویا تشویق شوند.
برنامه‌ریزی برای اصلاح الگوی کشت
ابوالفضل میرقاسمی، کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: افزایش جمعیت کشور و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی کشت محصولات آب‌بر را تبدیل به یک معضل کرده است. طبق استانداردها میزان برداشت از آب قابل استحصال باید ۴۰ درصد باشد اما گفته می‌شود امروز در ایران ۸۰ تا ۹۰ درصد از آب قابل استحصال برداشت می‌شود که نشانه بحران است.
از سویی حدود ۵۰۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور زده شده که سطح آب زیرزمینی را پایین آورده است. همین مسئله باعث شده آب‌های شور به آب‌های شیرین هجوم بیاورند و کیفیت آب کاهش پیدا کند. همچنین فرونشست زمین که تبدیل به پدیده‌ای همه‌گیر در ایران شده، به‌دلیل همین استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است.
میرقاسمی گفت: کشت محصولات آب‌بر از سویی به کمبود آب و از سوی دیگر، کاهش کیفیت منابع آبی منجر شده است. در کنار همه این مسائل بحث گرمایش زمین هم وجود دارد. کره زمین به‌دلیل انتشار گازهای گلخانه‌ای روزبه‌روز گرم‌تر می‌شود. زمانی که هوا گرم شود، تبخیر و تعرق و به‌تبع آن مصرف آب گیاهان افزایش پیدا می‌کند.
وی تصریح کرد: دست‌کم ۴۰ سال است صحبت از اصلاح و تغییر الگوی کشت می‌شود اما صرفا در حد یک‌سری طرح و همایش باقی مانده است. واقعیت این است که عده‌ای اجازه این را نمی‌دهند که یک الگوی کشت بهینه داشته باشیم که متناسب با شرایط اقلیمی و خاک هر منطقه و نیاز داخلی باشد.
وی اضافه کرد: نبود برنامه‌ریزی منجر به این می‌شود که کشاورزان نگاه می‌کنند یک سال گوجه‌فرنگی گران شده و به همین خاطر در سال بعد همه گوجه‌فرنگی کشت می‌کنند. زمانی هم که عرضه گوجه‌فرنگی زیاد شد، قیمت آن پایین می‌آید و مثلا قیمت پیاز و سیب‌زمینی افزایش پیدا می‌کند.
میرقاسمی بیان کرد: اصلاح الگوی کشت منجر به این خواهد شد که بتوانیم کشاورزی کشور را مدیریت و هدایت کنیم تا کاشت محصولات متناسب با نیازهایمان باشد. از سویی هم باید بدانیم مزیت‌های نسبی رقابتی ایران چه هست و چه محصولاتی را بهتر می‌توان صادر کرد.
اگر به بحث آب مجازی توجه داشته باشیم نباید محصولات آب‌بر مانند هندوانه و برنج را صادر کنیم، چراکه این امر به معنای صادرات آب است. اتفاقا باید تلاش کنیم این محصولات آب‌بر را بیشتر وارد کنیم.
ضعف دیپلماسی در کشت فراسرزمینی
وی اظهار کرد: امروزه بحث‌هایی مانند کشت فراسرزمینی مطرح است که از طریق آن بتوانیم در کشورهای دیگر مثلا گندم کاشته و نیاز خود را تامین کنیم. اما در این گام هم به‌دلیل اینکه از نظر دیپلماسی و تعاملات بین‌المللی ضعیف عمل می‌کنیم و از بخش خصوصی حمایت نمی‌شود، نمی‌توانیم از آن بهره ببریم.
این کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری گفت: اصلاح الگوی کشت نیازمند برنامه‌ریزی است اما برنامه‌ریزی بالا به پایین، دستوری و تحکمی دیگر جواب نمی‌دهد. حدود ۶ دهه است که توسعه کشور مبتنی بر پول نفت و بی‌توجهی به منابع طبیعی انجام شده است.
با وجود اینکه آمایش سرزمین از همان زمان مطرح بوده اما به آن بی‌اعتنایی شده است. اگر در نظام برنامه‌ریزی خود در کنار حاکمیت، بخش خصوصی و نهادهای مدنی مانند تشکل‌های کشاورزان و بهره‌برداران را با یک برنامه‌ریزی مشارکتی دخیل کنیم، همین‌طور از دست‌اندرکاران اتاق‌های بازرگانی، اتاق اصناف و اتاق تعاون استفاده کنیم، می‌توانیم بسیاری از این مشکلات را حل کنیم. باید با کمک موسسات تحقیقاتی بحث‌هایی مانند مزیت‌های نسبی و رقابتی محصولات شناسایی شود.
بر این اساس در ابتدا باید نیاز داخل و اولویت‌ها مشخص شود و بعد به بحث صادرات و ارزآوری بیندیشیم.
وی افزود: در عین حال عده‌ای معتقدند باید روی تغییر الگوی مصرف مردم کار کنیم. به‌طور مثال، در کشور خشک و نیمه‌خشک قرار داریم نباید خیلی گوشت قرمز و لبنیات مصرف کنیم، چراکه آب مجازی در فرآوری یک کیلو گوشت، بسیار زیاد است. البته در حال حاضر به‌خاطر کاهش قدرت خرید مردم، مصرف گوشت هم کم شده اما به‌طور کل باید ذائقه مردم را بیشتر با محصولات سالم گیاهی آشنا کرد.
چه بسا بتوانیم با کاهش مصرف محصولات دامی به مقابله با تغییر اقلیم و خشکسالی هم کمک کنیم، وگرنه روزبه‌روز بحران شدیدتر می‌شود. در زمانی عیسی کلانتری، رئیس پیشین سازمان حفاظت محیط‌زیست پیش‌بینی کرده بود اگر بحران آب کنترل نشود، ۵۵ میلیون نفر مجبور به مهاجرت اجباری خواهند شد.
بخشی از این مهاجرت اکولوژیک اتفاق افتاده و با ادامه روند کنونی بحران‌های مهاجرتی ایجاد خواهد شد. به‌طور مثال در استان‌های شمالی تراکم جمعیت بیشتر شده و استان‌های مرکزی خالی از سکنه می‌شوند و ممکن است مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌وجود بیاید.
رونق بازار محصولات آب‌بر
مهدی میردامادی، دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: در گذشته میزان کشت و مصرف محصولات آب‌بر به اندازه امروز نبوده اما امروزه افزایش جمعیت و بازارهای صادراتی کشت این محصولات را افزایش داده است. همین‌طور در گذشته برخی از محصولات آب‌بر مثل خیار و گوجه در برخی از فصول سال به بازار می‌آمد و بعد از آن تمام می‌شد. اما امروز در تمام ۱۲ ماه سال به روش‌های گلخانه‌ای یا زیر پوشش پلاستیکی کشت می‌شود، چراکه تقاضا و بازار برای آن وجود دارد.
وی اضافه کرد: اگر وسعت زمین‌هایی که در گذشته توسط آب‌های سطحی یا از طریق قنات‌ها زیر کشت بودند را با امروز مقایسه کنید می‌بینید که تنوع محصولات چقدر افزایش پیدا کرده
است. از سویی تقاضا در بازار به‌واسطه افزایش درآمدها نسبت به گذشته افزایش پیدا کرده است. اگر تمام این عوامل را کنار هم بگذاریم متوجه می‌شویم که کشاورزی با الگوی کنونی و کشت محصولات آب‌بر، چه فشاری بر منابع آبی وارد کرده است.
میردامادی گفت: به‌تازگی معاون برنامه‌ریزی و اقتصادی وزیر جهادکشاورزی از رویکرد این وزارتخانه برای اعمال محدودیت و ممنوعیت کشت محصولات آب‌بر و سیاست‌های حمایتی برای کشت جایگزین کالاهای اساسی در راستای تامین امنیت غذایی خبر داده است. اگر وزارت جهادکشاورزی بتواند این سیاست را پیاده‌سازی کند و به اجرا درآورد و صرفا در حد توصیه باقی نماند، می‌تواند اتفاقات خوبی را رقم بزند.
وی ادامه داد: در این راستا می‌توان کشت محصولات آب‌بر را از سطح مزرعه به سطح گلخانه‌ها و شهرک‌های گلخانه‌ای آورد. این مهم نیازمند حمایت جدی دولت است تا از یک سو کشت این محصولات از سطح مزرعه‌ها به گلخانه‌ها برود و از سوی دیگر، زمین‌های کشاورزی به محصولات استراتژیک مانند گندم و ذرت که نقش اساسی در امنیت غذایی کشور دارند، اختصاص پیدا کنند.
ناکارآمدی قوانین و اجرای آنها
وی با اشاره به اینکه طرح‌های اصلاح الگوی کشت در ایران به‌درستی اجرایی نشده، گفت: مشکل اینجاست که وزارت جهادکشاورزی همچنان در فکر تبدیل کشت غرقابی به‌نوعی از قطره‌ای در سطح مزرعه است در صورتی که این رویکردها در دنیا تغییر کرده است.
قوانین و طرح‌های ما نه به‌روز است و نه همان قوانین به‌طور کامل اجرایی شده. یک مشکل اساسی دیگر این است که با توجه به اینکه رویکرد دولت‌ها با یکدیگر متفاوت است، با روی کار آمدن دولت جدید، طرح‌های در دست اجرا متوقف و ناقص می‌شود.
این کارشناس کشاورزی اظهار کرد: اگر قرار بر حفظ امنیت غذایی در کشور است، پس دولت باید از کشت محصولات آب‌بر در زمین جلوگیری کند و آن را به گلخانه‌ها ببرد.
اما این اقدام باید به‌طور جامع اجرایی شود، نه به این صورت که در بعضی از قسمت‌ها به اجرا دربیاید و در نقاطی اجرا نشود.
در حال حاضر کشور از لحاظ منابع آبی در شرایط بحرانی قرار دارد و به باور کارشناسان جهانی سازمان ملل، اگر برای حل این مشکل تصمیم اجرایی گرفته نشود با مشکلات بیشتری روبه‌رو خواهیم شد.
وی بیان کرد: علاوه بر این مسائل، مردم نیز باید از نظر فرهنگی مجاب شوند که در منطقه‌ای واقع شده‌ایم که طبیعت محدودیت‌هایی به ما تحمیل کرده و همین‌طور نسبت به گذشته افزایش جمعیت داشته‌ایم و نمی‌توانیم کشاورزی کشور را با الگوهای قدیمی به پیش ببریم.
سخن پایانی
در مجموع کارشناسان بر این باورند که کشت محصولات آب‌بر در کشور خشک و نیمه‌خشک ایران که با ورشکستگی آب روبه‌رو است بر تنش موجود درباره منابع آبی می‌افزاید. در این میان، الگوی کشت نیازمند تغییرات جدی و حرکت به سمت فناوری‌ها و روش‌های روز جهان است. با این وجود، این امر نیز اگرچه در صحبت تصمیم‌گیران جا پیدا کرده اما تاکنون به‌طور جدی و اثربخش اجرایی نشده است.
