با ساختمان‌های سر به فلک کشیده و خودروهایی که تعداد آنها از شمارش خارج است دیگر مدت‌هاست که خبری از آرامش نیست. کسب‌وکار برای امرار معاش، امری واجب است، این در حالی است که توسط برخی از مشاغل سد معبر، انباشت ضایعات، پخش انواع آلاینده‌ها، آلودگی‌های صوتی، سمعی و بصری ایجاد می‌شود؛ هرچند وجود این مشاغل ضروری است و روزانه بسیاری از نیازهای ما توسط آنها برطرف می‌شود. بنا بر آنچه گفته شد مسئولان مربوطه باید فکری به حال این مشاغل کنند تا «نه سیخ بسوزد و نه کباب». در  همین راستا در سال ۹۶ آیین‌نامه ساماندهی مشاغل، اصناف و فعالیت‌های شهری در 3 بند ازسوی معاون اول رئیس‌جمهوری وقت ابلاغ شد تا از این طریق خروج بنگاه‌های مزاحم از سطح شهر تسریع شود، اما ظاهرا پس از گذشت ۶ سال هنوز آن تسریعی که باید در این اقدام صورت نگرفته و شاهد حضور مشاغل آلاینده در شهر هستیم. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت مشاغل آلاینده پرداخته است.

گذری بر آیین‌نامه ساماندهی مشاغل

اواخر سال 96 هیات وزیران به پیشنهاد وزارت کشور آیین‌نامه ساماندهی مشاغل، اصناف و فعالیت‌های شهری را تصویب کرد. براساس بند ۲۰ ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها، باید از ایجاد و تاسیس کلیه اماکنی که به‌نحوی موجب بروز مزاحمت برای ساکنان یا مخالف اصول بهداشت در شهرها هستند، جلوگیری شود؛ به‌نحوی که در این ماده شهرداری مکلف است از تاسیس تمام مشاغلی که ایجاد مزاحمت و سروصدا می‌کنند یا تولید دود یا عفونت یا تجمع حشرات و جانوران را به‌دنبال دارند، جلوگیری کند و در تخریب کوره‌های آجر و گچ و آهک‌پزی و خزینه گرمابه‌های عمومی که مخالف بهداشت است، اقدامات لازم را به عمل آورد. در آیین‌نامه ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری، 3 تکلیف برای وزارت صنعت، معدن و تجارت و اتاق اصناف ایران در نظر گرفته شده است. در یکی از بندهای این آیین‌نامه ایجاد ظرفیت برای استقرار صنوف موجود در شهرها و شهرک‌های صنفی و راه‌اندازی سامانه‌های خدمات الکترونیک مشاغل شهری به‌عنوان مهم‌ترین تکالیف و وظایف هدف‌گذاری شده قید شده است. از سوی دیگر، الزام به گذراندن دوره‌های آموزشی، محیط زیست، بهداشت و ایمنی از سوی صاحبان و کارکنان واحدهای صنفی براساس ماده (۱۷) قانون نظام صنفی کشور مصوب ۱۳۸۲ نیز بر عهده وزارت صنعت، معدن و تجارت با همکاری اتاق اصناف ایران قرار گرفته، اما براساس بند (ت) ماده (۵) این آیین‌نامه، اتاق اصناف ایران موظف شده ایجاد و تکمیل بانک اطلاعات مشاغل، اصناف و فعالیت‌های شهری با قابلیت دسترسی عام و بروزرسانی مستمر آن با همکاری شهرداری‌ها و ادارات صنعت، معدن و تجارت را با اولویت شهرهای بالای ۵۰ هزار نفر جمعیت در دستور کار قرار دهد. براساس دسته‌بندی صورت گرفته کارگاه‌های تولید آسفالت، تولید شن و ماسه، چرم‌سازی، دباغی، سالامبورسازی، روده پاک‌کنی، کشتارگاه دام و طیور، پایانه‌های بار و انبار موسسات باربری، شارژ گاز در کپسول، همه آب‌فلزکاری‌ها (آب‌کاری)، رنگ‌کاری پروفیل آلومینیومی (رنگ کوره‌ای) نیز جزو مشاغل و صنوفی هستند که به‌دلیل آلودگی و مزاحمت زیاد و شرایط ناایمن نمی‌توانند در محدوده شهر فعالیت کنند. در کنار مشاغل مذکور همه ریخته‌گری‌ها و ذوب فلزات از جمله چدن، مس، فولاد، مفرغ و برنز، آلومینیوم، سرب؛ مراکز بازیابی اوراق انواع خودرو، موتورسیکلت و ماشین‌آلات راهسازی، صنعتی و کشاورزی، انبار انواع پسماند و ضایعات قابل بازیافت مشتمل بر فلزی، قراضه‌ها، کاغذ و مقوا، لاستیک و پلاستیک، پتو و تعمیرگاه ماشین‌آلات سنگین نیز جزو مشاغل و صنوف ممنوع‌الفعالیت در محدوده شهر هستند.

مشاغل مزاحم نباید در شهر ایجاد شوند

قاسم نوده‌فراهانی، رئیس اتاق اصناف ایران درباره انتقال مشاغل مزاحم به خارج از شهر به صمت گفت: مشاغل مزاحم نباید در شهر ایجاد و تاسیس شوند. طبق بند ۲۰ ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها، ماموریت اصلی شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل این است که از ایجاد شغل مزاحم در محدوده داخل شهر جلوگیری کند. در مجموع با انتقال مشاغل مزاحم به خارج از شهر بسیار موافق هستم و اتاق اصناف در کنار این صنف‌ها است و به آنها کمک می‌کند. تاکنون نیز کارهای زیادی برای ساماندهی مشاغل انجام شده است.

وی در ادامه با اشاره به برخی مشاغل خارج‌شده از شهر اظهار کرد: مشاغلی مانند درودگران، آهن‌فروشان و صنایع چرم از شهر خارج شده‌اند و در آینده باقی مشاغل مزاحم نیز از شهر خارج می‌شوند. اتاق اصناف در کنار این مشاغل قرار دارد تا در آینده از شهر خارج شوند و به حاشیه‌های شهر بروند، این در حالی است که در این مراحل باید تمامی سازمان‌های ذی‌ربط حضور فعال داشته باشند.

دسترسی سخت

نوده‌فراهانی با اشاره به نیازهایی که ممکن است در شهر به برخی از مشاغل ایجاد شود، افزود: هنگامی که منطقه‌ای بورس شغلی خاص می‌شود مردم راه‌های دسترسی به آن را پیدا می‌کنند؛ همان‌گونه که بسیاری از مراکز خرید این روزها در حاشیه اتوبان‌ها ساخته می‌شوند، اما مشتریان زیادی دارند.

ارائه تسهیلات به اصناف

رئیس اتاق اصناف ایران درباره چگونگی انتقال و ساخت‌وساز برای صنوف مشمول قانون انتقال، توضیح داد: زمین‌های تفاهم‌شده در آینده ساخته و سند رسمی به متقاضیان تحویل خواهد شد. این افراد هزینه زمین را با قیمت دولتی و هزینه ساخت را به‌صورت اقساطی پرداخت می‌کنند. شاید نیاز باشد فقط ۳۰ درصد هزینه نقد داده شود و باقی هزینه به‌صورت اقساطی پرداخت می‌شود.

ضرورت بازنگری در آیین‌نامه ساماندهی مشاغل

تا دهه 70، بازار آهن تهران در منطقه خیام و مولوی، یعنی بخش مرکزی تهران واقع بود. قرار گرفتن بازار بزرگی مانند بازار آهن در بخش مرکزی تهران، مشکلات زیادی را ایجاد می‌کرد که از آن جمله می‌توان به مواردی چون آلودگی هوا، افزایش ترافیک به‌دلیل تردد وسایل نقلیه سنگین، آلودگی‌های صوتی در اثر عبور و مرور شبانه خودروهای حمل بار و... اشاره کرد. وجود چنین مشکلاتی سبب شد در اواسط دهه ۷۰، شهرداری تهران تصمیم به انتقال این بازار به منطقه شادآباد و بازار آهن فعلی بگیرد.

حمیدرضا رستگار، رئیس اتحادیه فروشندگان آهن و فولاد تهران درباره مشاغل مزاحم شهری به صمت گفت: دستورالعمل اجرایی ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری سال 97 ازسوی وزیر کشور ابلاغ شد و پس از این آیین‌نامه بسیاری از صنوف برای مثال آهنگران به اجرای آن پرداختند و به خارج از شهر رفتند.

وجود این مشاغل در شهر نیاز است

وی با اشاره به خروج بیشتر مشاغل مزاحم شهری اظهار کرد: همه اصناف باید به‌منظور رفع نیاز شهروندان فعالیت خود را در سطح شهر داشته باشند؛ همان‌گونه که در بسیاری از خیابان‌های شهر امکان ادامه فعالیت برخی از صنوف وجود دارد و مشکلی ایجاد نمی‌شود.

هرچند امکان فعالیت برخی از صنوف به‌دلیل حمل‌ونقل و ... در داخل شهر وجود ندارد، اما فعالیت خارج شهر نیز موجب بروز خلل در تردد بین‌شهری می‌شود و مشکلاتی را به همراه دارد.

رقابت بین اصناف

رستگار با اشاره به متمرکز شدن آهن‌فروشان در بازار آهن و جمع‌آوری مشاغل آلاینده در خارج از شهر بیان کرد: زمانی که یک صنف در محلی متمرکز باشد هنگام خرید، مشتری می‌تواند تنوع کالا را ببیند و رقابت بین اصناف نیز موجب کاهش قیمت می‌شود؛ در نتیجه می‌توان گفت این سیاست اثر مثبتی داشته باشد.

ما برای جابه‌جایی آهن و فولاد پیشنهاد دادیم دفاتر فروش در سطح شهر فعالیت کنند و انبارها نیز در نزدیک‌ترین محل در شهر باشند.

رئیس اتحادیه فروشندگان آهن و فولاد تهران با انتقادی نسبت به آیین‌نامه ساماندهی مشاغل و اصناف مزاحم شهری گفت: بهتر است این آیین‌نامه با نظرسنجی از اتحادیه‌های مختلف و فعالان این حوزه بازنگری شود تا ابعاد مختلف این موضوع دقیق‌تر بررسی شود. برای مثال بخشی از هزینه جابه‌جایی این اصناف باید با ارائه تسهیلاتی توسط دولت جبران شود. نهادهای بسیاری در این موضوع دخیل هستند. این آیین‌نامه اگر با تمام موارد ذکرشده به‌درستی اجرا شود اثرات مثبتی دارد.

سخن پایانی

مشاغل پرسروصدا و صنوف آلاینده که این روزها به‌عنوان یک معضل اجتماعی نه‌تنها داد مردم را درآورده‌اند، بلکه موجب ناخوشایندی جلوه شهر شده‌اند، با وجود وعده مسئولان، همچنان در داخل شهر روزگار می‌گذرانند.

شرایط به‌گونه‌ای است که ساعت بیداری ساکنان مناطق مجاور این مشاغل مزاحم بستگی به میزان کار و تعداد سفارش‌ها دارد؛ به این صورت که هر قدر سفارش‌ها بیشتر باشد ساکنان باید زودتر از خواب بیدار شوند، چون صدای ناشی از فعالیت این مشاغل جای خود را به ساعت کوکی‌های منزل داده و با ایجاد سروصدا ساکنان را بیدار می‌کند. البته در روزگاری که کسب درآمد بسیار سخت است و به‌قولی «هزاری زیر پای فیل است» جلوگیری از کسب درآمد تعداد زیادی از مشاغل به‌بهانه آلاینده بودن کار پسندیده‌ای نیست؛ هرچند این موضوع نمی‌تواند تلخی آسیب‌های این مشاغل به شهروندان را از بین ببرد. صاحبان این‌گونه مشاغل یا باید رفع مزاحمت کنند یا به شهرک‌های صنعتی واقع در حریم شهرها انتقال یابند. با این همه برخی از صاحبان این‌گونه مشاغل، اعتنایی به تذکرات شهروندان نداشته و به کار خود ادامه می‌دهند.

البته برخی از شاغلان این اصناف معتقدند در اصل این ساکنان ساختمان‌های مسکونی هستند که مزاحم ‌کسب‌وکار این واحدهای صنفی شده‌اند. به‌گفته این گروه زمانی‌ که آنها واحد خود را راه‌اندازی‌کرده‌اند در فضای اطراف محل کسب آنها چیزی جز بیابان و زمین بایر نبوده و حالا با توسعه شهرنشینی این محل‌های کسب در وسط شهر و میان انبوه خانه‌ها و آپارتمان‌ها قرار گرفته‌اند.

 آنها می‌گویند حالا که شهر به‌تدریج بزرگ شده و خانه‌های مسکونی همسایه این واحدهای صنفی شده‌اند، بهتر است که ساکنان طلبکارانه برخورد نکنند.

 از سوی دیگر به‌عقیده برخی کارشناسان، کوچ مشاغل مزاحم از سطح شهر به خارج از شهر یا به شهرک‌های صنفی نه‌تنها به‌لحاظ هزینه‌های تولید برای اصناف ‌به‌صرفه خواهد بود، بلکه به لحاظ اجتماعی نیز از آنجا که برخی مشاغل، آلاینده محسوب می‌شوند، نیاز است برای کاهش آلودگی هوای شهر به خارج از شهرها هدایت شوند. اکنون با گذشت 6 سال از دستور برای تسریع در اجرای آیین‌نامه ساماندهی مشاغل، اصناف و فعالیت‌های شهری خبری از ساماندهی نظام‌مند و گسترده نیست و اگر هم هست، سرعتی در کار نیست. حتی پس از گذشت این زمان هنوز زیرساخت خاصی برای ساماندهی این مشاغل در نظر گرفته نشده است. گویا معنای واژه «تسریع» در فرهنگ لغت تغییر کرده است؛ البته در مواردی خاص!