دست از جان درخت بردارید

۱۰۰ هزار اصله درخت در سال قطع و 5 .4 میلیون کیلوگرم کاغذ تولید می‌شود تا برای ۳ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تراکنش بانکی تنها کاربران بانکی بتوانند برای تراکنش یک ماه، رسید دریافت کنند؛ این یعنی دور ریختن ۳۴ میلیون کتاب 100 صفحه‌ای در سال.

 گفتنی است، یکی از صنایعی که تاثیر عمیقی بر شرایط گرم شدن کره زمین داشته، ساخت کاغذ و خمیر کاغذ بوده و رقابت کشورها برای به‌اختیار گرفتن انحصار آن قابل‌توجه است. درست ۱۵۰ سال بعد از میلاد مسیح، چینی‌ها نخستین مردمانی بودند که موفق به ساخت کاغذ در جهان شدند. صمت در این گزارش به آثار زیست‌محیطی کاغذسازی و تولید خمیر کاغذ پرداخته است.

کاغذ جزو ۱۰ صنعت منتشرکننده گازهای گلخانه‌ای است

دنیایی که امروزه ما زندگی خود را در آن سپری می‌کنیم، همان‌ جایی است که جولانگاهی برای خودنمایی صنایع شده است؛ صنایعی که باعث شدند بخش زیادی از آسایش امروزی بشر تامین شود و دشواری‌های نسل‌های گذشته برای رفع نیازهای اساسی، احساس نشود. اما آیا صنعتی داریم که تاثیری در شرایط زیستی کره زمین نداشته باشد؟ یا به‌عبارت دیگر، چه تضمینی وجود دارد که بشر در آینده‌ای نه‌چندان دور هوایی برای تنفس و غذایی برای خوردن داشته باشد؟ دلایل مطرح شدن چنین پرسش‌هایی برای پژوهشگران تنها یک گزاره است: «زمین در معرض آسیب جدی از سوی آلاینده‌های صنایع آسایش‌بخش است.» در واقع، صنایع گوناگون، علاوه بر رفع بسیاری از نیازهای بشر به‌دلیل تولید آلاینده‌های زیست‌محیطی، همواره تهدیدی برای محیط‌زیست محسوب می‌شوند؛‌ بنابراین به‌منظور داشتن زمینی برای زندگی، باید صنایعی پاک‌تر طراحی کرد تا بتوان انتشار آلاینده‌ها را تا حد امکان به صفر رساند. بدیهی است، واضح است که برای ساخت کاغذ، حجم زیادی از چوب لازم است. حال به‌تناسب حذف درخت از سطح سیاره زمین، شرایط زیستی کره زمین با اخلال مواجه می شود. در واقع  به‌دلیل نقشی که آنها در متعادل ساختن دمای کره زمین دارند، آن میزان از گاز دی‌اکسیدکربنی که از سوی درختان در فرآیند فتوسنتز باید جذب شود، در اتمسفر باقی می‌ماند و از سوی دیگر اکسیژن کمتری نیز در زمین تولید می‌شود. علاوه بر موارد بالا، روند تولید کاغذ در کارخانجات کاغذسازی به‌گونه‌ای است که این صنعت جزو ۱۰ صنعت منتشرکننده گازهای گلخانه‌ای است، اما آیا این امر دلیل روی آوردن عموم مردم به نسخه‌های الکترونیکی کتاب و مجلات است؟ کارشناسان معتقدند تغییر در فرآیند تولید کاغذ می‌تواند نقش جدی در کاهش انتشار کربن از این صنعت داشته باشد.

کاغذ در انحصار چین

فاطمه دلیر، پژوهشگر حوزه محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت بااشاره به مصرف انرژی در فرآیند ساخت کاغذ گفت: صنعت خمیر کاغذ و کاغذسازی از صنایع با مصرف انرژی بالا در دنیا و مصرف‌کننده ۶ درصد انرژی در بخش صنعت است. صنایع کاغذ و خمیر کاغذ شامل شرکت‌هایی است که با استفاده از چوب به‌عنوان ماده خام به تولید محصولاتی برپایه سلولز می‌پردازند.

وی درباره اهمیت تولید کاغذ در جهان گفت: کاغذ ماده مهمی است که روزانه برای بسیاری از اهداف در سراسر جهان استفاده می‌شود. تولید جهانی کاغذ و مقوا در سال ۲۰۱۷ ، حدود ۴۱۹.۷ میلیون تن بوده است. بیش از نیمی از این تولید مربوط به کاغذ بسته‌بندی است که کمابیش تنها یک‌سوم آن مربوط به کاغذ گرافیکی می‌شود. 3 کشور بزرگ تولیدکننده کاغذ در جهان عبارتند از: چین، ایالات‌متحده و ژاپن ؛ این 3 کشور بیش از نیمی از کل تولید کاغذ در جهان را تشکیل می‌دهند.

دلیر افزود: این صنعت سال‌ها در انحصار ایالات‌متحده‌امریکا قرار داشت تا اینکه در سال ۲۰۰۹ جمهوری خلق چین در تولید کاغذ و خمیر کاغذ پیشی گرفت. در کل، نخستین مردمی که کاغذ را ساختند، چینی‌ها بودند. چینی‌ها ابتدا نوشته‌های خود را روی تخته‌های نازک از خیزران یا تکه‌هایی از پارچه‌های جنس ابریشم می‌نوشتند و از ورقه‌های خیزران در چین کتاب تهیه می‌کردند؛اما انتقال این نوع کتاب از محلی به محل دیگر دشوار بود. این مسئله مردم چین را به فکر تهیه کاغذ انداخت. گمان می‌رود که کاغذ در قرن اول قبل از میلاد در چین تولید شده باشد.

به‌گفته دلیر، چین به‌عنوان دومین اقتصاد بزرگ دنیا و همچنین بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده کاغذ، در تلاش است تا سیاست‌های کلان خود را برای هدایت بازیگران صنعت کاغذ تقویت کند. این کشور در دهه اخیر فعال‌ترین کشور در زمینه ایجاد ظرفیت‌های جدید در این صنعت بوده، اما به‌دلیل کمبود مواد اولیه، هم برای الیاف بکر و هم برای کاغذهای بازیافتی، وضعیت ناخوشایندی دارد. جالب است، بدانید سومین کاربرد ارز خارجی در چین، واردات مواد اولیه مورداستفاده در صنعت کاغذ و تولید خمیر کاغذ است. در سال ۲۰۱۸ ، چین بیش از ۱۱۰ میلیون تن کاغذ و مقوا را به‌مصرف رسانده است، در حالی‌ که ایالات‌متحده حدود ۷۰.۶ میلیون تن از این محصولات را مصرف کرده است. به‌گفته این کارشناس محیط‌زیست مفهوم ردپای کربن از آنجایی برای محیط‌زیست زمین اهمیت دارد که محاسبه آن و سپس تعریف اقدامات بهبوددهنده کاهش آن، می‌تواند حجم زیادی از انتشار دی‌اکسیدکربن و همچنین مصرف انرژی را کاهش دهد و قدمی در راستای کند کردن روند تغییرات اقلیم برداشته شود. دلیر در این‌باره گفت: ردپای کربن میزان انتشار دی‌اکسیدکربن در فرآیند تولید یک محصول از صفر تا صد را نشان می دهد، بنابراین کاهش مصرف کاغذ، تنها منجر به کاهش ردپای کربن نمی‌شود. بلکه باید فرآیند تولید تغییر کند تا در راستای آن شاهد کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای باشیم. در سال‌های اخیر، تقاضای برخی اشکال کاغذ (مانند مقالات گرافیکی و برخی مقاله‌های تخصصی و کتاب) به دلیل توسعه نشر الکترونیک کاهش یافته است، اما برای برخی دیگر مانند بسته‌بندی و موارد مصرف بهداشتی افزایش پیدا کرد. بنابراین مسئله مهم درباره سنجش ردپای کربن صنعت خمیرسازی و کاغذ، کاهش مصرف نیست.

دلیر شکستن زنجیره تولید کاغذ و مصرف انرژی را راه‌حل اصلی برای کاهش انتشار کربن دانست و گفت: در واقع باید 2 نیروی هم‌اندازه و موازی،اما خلاف جهت را که منجر به تولید انرژی می‌شود، در این صنعت به‌کار گرفت. اثر این فرآیند، ایجاد چرخش بدون ایجاد انتقال است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، حتی با افزایش تولید، تا سال ۲۰۵۰ صنعت خمیر کاغذ و کاغذ اروپا می‌تواند مصرف انرژی خود را ۱۴ درصد و انتشار گازهای گلخانه‌ای (GHG) را ۶۲ درصد در مقایسه با سطح سال ۲۰۱۵ کاهش دهد.

هوایی پاک‌تر با بازیافت‌های اصولی

این پژوهشگر بااشاره به دیگر راه‌های کاهش انتشار کربن که از سوی صنایع کاغذ شکل می‌گیرند، گفت: بهره‌مندی از فناوری‌های نوپدید (مانند بازیابی گرما از خمیرمایه مکانیکی، گازرسانی لیکور سیاه یا لیگنوبوست) در کارخانه‌های موجود نیز می‌تواند باعث بهبود کارآیی انرژی شود. همچنین، تغییر سوخت از نفت یا زغال‌سنگ به گاز طبیعی و سوخت‌های زیستی و انرژی‌های تجدیدپذیر، راه دیگری برای کاهش چمشگیر تولید گازهای گلخانه‌ای در محصولات صنعت کاغذ و خمیر کاغذ است. نکته قابل‌تامل دیگر، مسئله بازیافت کاغذ است. بازیافت یک تن کاغذ اداری باعث صرفه‌جویی ۴۱۰۰ کیلووات ساعت انرژی، ۹ بشکه نفت، ۳۰ کیلوگرم انتشار آلاینده هوا، ۳۰۰۰ لیتر آب و ۲.۵ مترمکعب فضای محل دفن زباله می‌شود.

صنعتی که هیچ‌گاه از بین نمی‌رود

آمارها و پژوهش‌های انجام‌شده در این‌باره حاکی از آن است که تولید کاغذ گرافیکی با تغییر در روند ساخت، می‌تواند نقش موثری در کاهش کربن در جو داشته باشد.

دلیر درباره روند استفاده از کاغذ در آینده گفت: برخی معتقدند، ممکن است صنعت کاغذ و محصولات جنگلی در پی دیجیتالی شدن برخی نشریات و کتاب‌ها، از بین روند، اما روند رشد تولید محصولات معدنی و صنعت کاغذ ادامه دارد، هرچند سال ۲۰۱۵ تقاضای جهانی کاغذ گرافیکی برای نخستین‌بار کاهش یافت و این کمبود تقاضا در امریکای‌شمالی و اروپا در ۵ سال گذشته حتی از بدبینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها نیز بارزتر بوده است.

کاغذهای دوستدار محیط‌زیست

کاغذهایی که از ماده اولیه جز درخت ساخته می‌شوند، به کاهش رشد آلاینده‌ها در اتمسفر کمک می‌کند و در عین حال محصولی با کیفیت روانه بازار می‌شود. سایت علمی whistlercreative در گزارشی لیستی از روش‌های تهیه کاغذ بدون استفاده از چوب را آورده است.

کنف یکی از بهترین جایگزین‌هایی است که می‌تواند به‌جای کاغذهای معمولی مورداستفاده قرار گیرد. گیاهی احیاکننده که به‌سرعت رشد می‌کند و در کمتر از ۹۰ روز بالغ می‌شود. برای تبدیل خمیر کنف به مواد شیمیایی، آب و انرژی کمتری نیاز دارد. این بدان‌معنا است که تولید آن برای محیط‌زیست ضرر کمتری دارد و می‌توان آن را پایدارتر از چوب کشت کرد. مقررات علیه تولید کنف نیز به‌تازگی در ایالات‌متحده حذف شده و باعث می‌شود کاغذهای مبتنی بر کنف مقرون به‌صرفه و به‌راحتی در دسترس باشند.

کاغذهای پنبه‌ای به‌طورمعمول از ضایعات نساجی پنبه‌ای بازیافت‌شده مانند تی‌شرت یا شلوار جین ساخته می‌شوند. ضایعات پارچه یکی از دلایل اصلی زباله‌های دفن زباله است که به‌دلیل صنعت مد سریع، هر ساله افزایش پیدا کرده و حدود ۲۰۰ سال طول می‌کشد تا این محصول تجزیه زیستی شود. تولید و استفاده از کاغذ پنبه‌ای راهی عالی برای منحرف کردن میلیون‌ها تن زباله از محل‌های دفن زباله در سال است.

همچنین کاه محصول جانبی زراعت و فعالیت‌های کشاورزی است. برای تبدیل کاه به خمیر، نیازی به نیروی فشردگی مانند چوب ندارد که باعث صرفه‌جویی در مصرف انرژی می‌شود. تولید کاغذ کاهی به ۲۵ درصد آب کمتر و ۷۰ درصد انرژی کمتر نسبت به کاغذ سنتی نیاز دارد. کاغذ ساخته‌شده با خمیر کاه را می‌توان در طیف گسترده‌ای از محصولات چاپی استفاده کرد و با رنگ و بافت کمی کرم یا طلایی کاغذهای منحصر به فردی را روانه بازار کرد.

بامبو یک علف با رشد بسیار سریع است که کمابیش در هر اقلیمی می‌تواند رشد کند، بنابراین وجود مزارع بامبو در زمین‌هایی که  پاکسازی یا تخریب شده رایج است. اینجا است که این محصول تجدیدپذیر را می‌توان به‌طور پایدار برای تولید کاغذ و پارچه برداشت کرد.

کاغذ بامبو را می‌توان به‌عنوان یک جایگزین سازگار با محیط‌زیست برای کارت‌های ویزیت سنتی انتخاب کرد، زیرا به‌طورمعمول دارای رنگ آب ملایم و ظریف مانند بافت و سایه روشن مایل به سفید است. کاغذ نیشکر (باگاس) نیز با ضایعات الیاف کشاورزی به‌نام باگاس ساخته می‌شود. باگاس محصولی جانبی از گیاه نیشکر است که برای شکر، الکل و سوخت زیستی برداشت می‌شود. باتوجه به حجم عظیم زباله‌های کشاورزی در جهان، کاغذ نیشکر جایگزین مناسبی برای استفاده از این زباله‌ها به‌جای رفتن به مکان‌های دفن زباله یا سوزاندن در جو است.

سخن پایانی

در شرایط فعلی کمپانی‌های کاغذ بسته‌بندی، در سراسر جهان همراه با کاغذهای محصولات بهداشتی در حال رشد است. اگرچه هنوز بازار به‌نسبت کوچکی دارند، اما استفاده خمیر کاغذ برای کاربردهای نساجی رشد قابل‌توجهی را تجربه می‌کند. همچنین، فعالان این صنعت برای کاربردهای جدید چوب و اجزای آن در آزمایشگاه‌ها و مراکز توسعه در حال تحقیق و پژوهش هستند. گفتنی است، صنعت کاغذ نه‌تنها رو به افول نمی‌رود، بلکه در حال تغییر و پیشرفت است. به‌عقیده بسیاری از کارشناسان، صنعت کاغذ در حال گذراندن اساسی‌ترین تحولات است و نباید منتظر افول آن باشیم، چرا که اندیشیدن به کاهش مصرف کاغذ و افول این صنعت می‌تواند حتی منجر به کاهش اشتغالزایی شود، بنابراین باید به‌دنبال روش‌های جدید برای کاهش مصرف انرژی در این صنعت بود.