از ابتدای امسال تا پایان آذر ۱۲۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تن کالا به ارزش ۷۲ میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار بین ایران و سایر کشورها مبادله شده است؛ آماری که از رشد ۴۷ درصدی صادرات غیرنفتی کشور در این مدت مشخص حکایت دارد. اما دلیل این جهش و روند مثبت در مبادلات تجاری ایران چیست؟ در این گزارش نگاهی به تجارت خارجی ایران در سالی که گذشت داشته است.

صادرات در ۳ بخش
به‌گفته بسیاری از کارشناسان دلیل جهش قابل‌توجه صادرات در امسال را باید در ۳ بخش صادرات «معدن و صنایع معدنی»، «محصولات پتروشیمی، پایه نفتی و میعانات گازی» و «صنعت» جست‌وجو کرد که به ترتیب رشدهای ۱۱۰، ۵۰ و ۲۴ درصدی را تجربه کرده‌اند تا مجموع صادرات غیرنفتی کشور جهشی جدی را تجربه کند. از نکات جالب‌توجه درباره این افزایش چشمگیر، رشد همزمان ارزش دلاری و حجم کالاهای صادراتی کشور است که نشان می‌دهد افزایش صادرات غیرنفتی صرفا به‌دلیل رشد وزن صادرات نبوده و تقاضای بالا برای محصولات پتروشیمی، فلزات اساسی، مواد معدنی و میعانات در بازار جهانی در این موضوع دخیل بوده است.
برای بررسی روند صادرات ایران در امسال می‌توان از الگوی مبادلات تجاری ۶ ماه نخست سال بهره برد. این روند در ۶ ماه دوم سال نیز ادامه داشته است. براساس آمار منتشر شده، وزن صادرات غیرنفتی در ۷ ماه نخست ۱۴۰۰ به افزون بر ۷۵ میلیون تن رسید و ۱۵ درصد افزایش یافت، این در حالی است که ارزش دلاری کل صادرات غیرنفتی ۴۷ درصد رشد را تجربه کرد. سال گذشته در همین مدت وزن صادرات غیرنفتی کشور به محدوده ۶۵ میلیون تن رسیده بود و امسال ۱۰ میلیون تن به این میزان افزوده شده است. این وضعیت به‌معنی رشد قابل‌توجه وزن کالاهایی است که در این مدت به خارج از کشور صادر شده‌اند. علاوه‌براین رشد نرخ این کالاها در بازار جهانی نیز عمده‌ترین دلیل افزایش ارزش دلاری صادرات غیرنفتی فراتر از وزن آن در ۷ ماه ابتدایی ۱۴۰۰ است.

رشد صادرات؛ از پتروشیمی تا کشاورزی
در بخش «محصولات پتروشیمی، پایه نفتی و میعانات گازی» رشد ۵۰ درصدی ارزش دلاری صادرات در حالی رقم خورده که از نظر وزنی صادرات ایران در این بخش تنها ۱۶ درصد رشد داشته است. افزایش جهانی قیمت‌ها در این بخش احتمالا مهم‌ترین دلیل رشد ارزش صادرات کشور بوده است.
رشد ۱۱۰ درصدی ارزش صادرات «معدن و صنایع معدنی» در این دوره در حالی تجربه شده که از نظر وزنی، شاهد جهش ۱۵ درصدی هستیم که این جهش احتمالا به افزایش جهانی نرخ مواد و محصولات معدنی از جمله مس، آلومینیوم و فولاد مربوط است. در بخش معدن و صنایع معدنی، بخش «صنایع معدنی فلزی» ضمن کسب بالاترین رشد صادرات، بیشترین میزان صادرات را نیز تجربه کرده است. این رشته فعالیت در زیرگروه معدن و صنایع معدنی رشدی ۱۳۸ درصدی را تجربه کرده و کل صادرات آن در ۷ ماه ابتدایی ۱۴۰۰ کمی از ۵.۹ میلیارد دلار بیشتر بوده است. از نظر وزن هم صادرات بخش «صنایع معدنی فلزی» با بیش از ۹.۵ میلیون تن تاثیری جدی بر حوزه «معدن و صنایع معدنی» داشته است.

صدرنشین صادرات کشاورزی
در بخش «کشاورزی و صنایع غذایی» هم بیشترین جهش و بالاترین رقم صادرات به رشته فعالیت «خشکبار» و «میوه و تره‌بار» مربوط بوده است. بنا بر آمارهای سازمان توسعه تجارت، صادرات بخش «خشکبار» رشدی یک درصدی را تجربه کرده، در حالی که بخش «میوه و تره‌بار» با صادرات ۹۰۸ میلیون دلاری توانسته بالاترین میزان فروش به خریداران خارجی را طی دوره زمانی مذکور به‌دست آورد. طبق اعلام سازمان توسعه تجارت، وزن میوه و تره‌بار صادرشده از کشور به مقاصد خارجی در این دوره ۷ ماهه حدود ۳ میلیون تن بوده است.

ماشین‌سازی، بهترین در صنعت
در بخش صنعت بهترین عملکرد را از نظر رشد ارزش دلاری صادرات، رشته فعالیت «ماشین‌سازی و تجهیزات» با ۸۹ درصد به خود اختصاص داده، در حالی که بیشترین صادرات در بخش صنعت متعلق به رشته فعالیت «محصولات پلیمری» با ۶۵۸ میلیون دلار بوده است. وزن صادرات این بخش حدود ۵۲۵ هزار تن بوده است.
گزارش سازمان توسعه تجارت نشان می‌دهد محصولات شیمیایی با وزنی افزون بر یک میلیون تن بیشترین حجم از صادرات حوزه صنعت را به خود اختصاص داده‌اند.
در ادامه این گزارش، جزییات صادرات غیرنفتی کشور به‌شکلی دقیق‌تر عنوان شده است.

صادرات صنعتی به تفکیک بخش‌ها
سهم هر یک از بخش‌های اقتصاد در ارزآوری برای کشور مشخص شد و بخش صنعت وضعیت نسبتا بهتری را پشت سر گذاشت. نیم‌خیز صنعت در بخش صادرات به افزایش فروش محصولات صنعتی به خریداران خارجی منجر شد. در همین مدت، صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی کم شده و فروش فرش و صنایع‌دستی هم اندکی کاهش یافت. بررسی دقیق‌تر وضعیت تجارت خارجی کشور در امسال نشان می‌دهد ایران در این دوره زمانی بیش از ۲۷ میلیارد دلار صادرات داشته که تنها حدود ۹ درصد آن با بخش صنعت مرتبط است.
بخش صنعت، ۱۰ رشته فعالیت مختلف دارد که در گزارش سازمان توسعه تجارت شامل «نساجی، پوشاک و کفش»، «لوازم خانگی»، «صنایع برق و الکترونیک»، «محصولات سلولزی»، «خودرو و نیروی محرکه»، «صنایع نوین، پیشرفته و دارو»، «ماشین‌سازی و تجهیزات»، «شیمیایی» و «محصولات پلیمری» و «سایر تولیدات صنعتی» هستند. گزارش این بخش گویای این نکته است که ارزش‌افزوده محصولات صنعتی صادرشده از کشور اندکی افزایش یافته است. استناد این موضوع به رشد ۲۴ درصدی ارزش دلاری صادرات صنعتی در کنار رشد ۱۵ درصدی وزن محصولات صادراتی است، اما اگر به‌طور جزئی به بررسی صادرات بخش‌های مختلف صنعت بپردازیم، می‌توان شواهد بیشتری از وضعیت این حوزه مهم و توان رقابتی صنعت کشور در بازارهای جهانی یافت.
بخش پوست و چرم از جمله بخش‌های مهم صادرات صنعتی است که در ۷ ماه نخست ۱۴۰۰ از نظر ارزش دلاری ۸۱ درصد و از نظر وزنی ۷۵ درصد افت را تجربه کرده است.
این موضوع بنا به ادعای گزارش، به‌علت تعطیلی کارخانه‌های تولید محصولات چرمی در دوره همه‌گیری ویروس کرونا به‌ویژه در ایتالیا، هند و ترکیه که خریداران مواد ایرانی هستند، رخ داده است. باتوجه به لوکس بودن این اقلام و نیز مسئله بازگرداندن ارز حاصل از صادرات، روند صادرات این بخش در سال گذشته به‌شدت کاهشی بود.

دلایل کاهش صادرات برخی بخش‌ها
برمبنای این گزارش، علل کاهش صادرات کیف و کفش، نخست به بسته شدن مرزهای زمینی به‌دلیل شیوع ویروس کرونا در ماه‌های اخیر، دوم به بالا رفتن نرخ مواد اولیه در امسال و در نتیجه افزایش نرخ کفش و نیز درگیری‌های داخلی افغانستان مربوط است. در بخش پوشاک هم کاهش صادرات، اولا به مشکلات مرتبط با قاچاق کالا که منجر به کاهش تولید می‌شود و دوم، مشکلات داخلی افغانستان و حضور نداشتن تجار افغانستانی در داخل کشور برمی‌گردد.
در توضیح علل کاهش صادرات فرش دستباف هم باید به این موضوع توجه کرد که صادرات این کالا از نظر وزنی افزایش داشته است. این موضوع بیانگر این است که صادرات کالاهای با ارزش پایه صادراتی کمتر اتفاق افتاده است. باتوجه به لوکس بودن این کالا و مشکلات اقتصادی ناشی از ویروس کرونا، سلیقه بازار جهانی به سمت اقلام دارای نرخ مناسب‌تر سوق یافته است. از جمله علل کاهش صادرات صنایع دستی هم اعمال قوانین سختگیرانه در زمینه واردات شمش طلا هنگام ثبت‌سفارش مبنی بر لزوم درج اطلاعات فروشنده خارجی شمش در سامانه بوده است. در عین حال، مسائل مربوط به بازگشت ارز و تعهدات ارزی که باتوجه به نرخ بالای طلا تشدید شده، در بروز وضعیت فعلی دخیل بوده است. بالا بودن هزینه‌های انبارداری کالاها در گمرک هم دلیل دیگر کاهش صادرات صنایع دستی بوده است. در کنار تاثیر نرخ دلار بر نرخ طلا و افزایش آن در سال گذشته، فعالان صادرات شاهد افزایش صادرات مصنوعات از جنس طلا و جواهر بودند که در امسال این وضعیت به‌علت بالانس عرضه و تقاضا از نظر ارزش، روند کاهشی را تجربه می‌کند.
صادرات بخش شیمیایی و به‌طور خاص محصولات آرایشی در ۷ ‌ماه ابتدایی امسال روند نزولی را طی کرده، به‌نحوی‌که به لحاظ ارزشی ۱۷ درصد و از نظر وزنی ۲۳ درصد کاهش داشته است. عمده کشورهای هدف صادرات طی این مدت افغانستان به ارزش ۵ میلیون دلار، عراق به ارزش ۲ میلیون دلار و پاکستان و ترکمنستان هر کدام به ارزش یک‌میلیون دلار بوده‌اند.
جذابیت بازار داخل به‌دلیل کندی واردات محصولات مشابه خارجی و به‌صرفه بودن کالاهای ایرانی برای مصرف‌کنندگان و نیز مشکل در تامین و واردات مواد خام و اصلاح نرخ پایه صادراتی از دلایل اصلی افت صادرات محصولات آرایشی در سال گذشته بوده است. در بخش لوازم خانگی هم با لحاظ دو بخش انرژی‌بر و غیرانرژی‌بر با کاهش صادرات مواجه بودیم.

سخن پایانی
رشد صادرات غیرنفتی در شرایط تحریمی و وجود محدودیت‌های اقتصادی، حاصل تلاش و همت همه دست‌اندرکاران حوزه تجارت خارجی، به‌ویژه فعالان اقتصادی است و انتظار می‌رود با رفع مشکلات و تنگناهای موجود، شاهد بهبود وضعیت تجارت در آینده باشیم.