افزایش جمعیت، درآمد سرانه، پیشرفت تکنولوژی و بالا بودن استاندارد زندگی از عوامل مهم افزاینده آلاینده‌ها به‌حساب می‌آیند. زباله‌ها می‌توانند به داخل زمین نفوذ و منابع آبی را نیز آلوده کنند. استفاده از خاک به‌عنوان بستری برای دفع مواد آلی زائد از جمله فضولات دامی، زباله‌ها و پساب‌های مختلف و لجن فاضلاب، یکی از مقرون‌به‌صرفه‌ترین روش‌های مدیریت دفع مواد آلی است که در صورت بکارگیری نه‌تنها به‌صورت یک بستر فیزیکی بلکه به‌عنوان یک صافی زنده توانایی زیادی در پالایش مواد آلی دارد. با این وجود، نبود مدیریت صحیح دفع مواد آلی، می‌تواند پیامدهایی مثل افزایش غلظت املاح، فلزات سنگین و ریزجانداران بیماری‌زا را به‌دنبال داشته باشد.صمت در این گزارش به شرایط سلامت خاک کشور پرداخته، همچنین عوامل افزایش آلودگی در خاک را هم بررسی کرده است.

خاک سالم، تضمین‌کننده محیط‌زیست سالم

کامبیز بازرگان، رئیس سابق سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در گفت‌وگو با صمت درباره عوامل تهدیدکننده خاک گفت: به‌طورکلی منابع خاک در هر کشوری تحت‌تاثیر 7 عامل موردتهدید واقع می‌شوند که نخستین و مهم‌ترین آنها تغییر کاربری است. این عوامل منجر به خروج خاک‌های حاصلخیز از چرخه تولید و کشت می‌شوند؛ همچنین فرسایش خاک، کاهش مواد آلی، افزایش آلاینده‌ها، شوری، کاهش توان حاصلخیزی و تنوع زیستی در خاک، دیگر عواملی هستند که در زمره تهدیدکننده‌های خاک حاصلخیز و کشاورزی یک کشور شناخته می‌شوند. وی گفت: مولفه‌هایی وجود دارند که از آنها به‌عنوان شاخص‌های سلامت خاک یاد و در بیشتر کشورها توجه ویژه‌ای به آنها می‌شود. این شاخص‌ها جزو مهم‌ترین الزامات برای حفظ امنیت غذایی هستند. بازرگان بااشاره به این موضوع گفت: کارشناسان بسیاری در سراسر دنیا معتقدند که سلامت خاک، تضمین‌کننده سلامت گیاه و محیط‌زیست است. مهم‌ترین شاخص در بحث سلامت خاک، حفظ موادآلی آن است که تضمین‌کننده تنوع زیستی در بافت خاک است. گفتنی است، تنوع زیستی موجب ذخیره کربن در خاک می‌شود و به‌عنوان یکی از مشخصه‌های تضمین سلامت خاک، نقش مهمی در کارکرد اصلی آن دارد.

خاک ذخیر‌گاه کربن

بازرگان افزود: خاک خوب کارکردهای متفاوتی دارد که یکی از این کارکردها تولید غذا است. دیگر کارکرد خاک خوب در کنار تولید غذا و حفظ امنیت غذایی، توانایی بالای آن در ذخیره کربن است که ارتباط زیادی با معضلات مربوط به گرمایش جهانی دارد. باتوجه به اهمیت تبعات تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش جهانی در سال‌های اخیر، توجه سران کشورها به ذخیره کربن در خاک جلب شد. از آنجایی که بعد از اقیانوس‌ها، خاک‌ها مهم‌ترین ذخیره‌گاه کربن در جهان شناخته می‌شوند، آنها پی بردند که می‌توان کربن تولیدشده به‌جای رهاسازی در جو در خاک ذخیره شود؛ چرا که ظرفیت تثبیت کربن در خاک بالا است و این ظرفیت قابلیت تقویت دارد و می‌تواند ذخیره‌گاه مناسبی برای کربن به‌حساب بیاید تا مانع از رشد میزان کربن در اتمسفر شود. به‌گفته دانشمندان، می‌توان با روش‌هایی به‌میزان ۴ صدم درصد، کربن جو را به خاک اضافه کرد.

با یک پالاینده آشنا شوید

وی بااشاره به شاخص آلودگی در خاک گفت: یکی دیگر از شاخص‌های سلامت خاک، آلوده نبودن آن است. خاک همواره به‌عنوان یک عنصر پالاینده در طبیعت شناخته می‌شود. گفتنی است، وقتی مواد آلوده نظیر فاضلاب‌ها و پساب‌ها در خاک جاری می‌شوند، با استفاده از انواع رس‌ها، ترکیبات کلوئیدی و میکروارگانیزم‌ها (ریزجاندارها)، می‌توانند به‌عنوان پالاینده عمل کنند؛ حال اگر خاکی از چنین مواد آلی و ریزجانداران محروم باشد، معمولا فاقد این ویژگی است. بازرگان گفت: بنابراین با ورود فاضلاب‌ها و پساب‌ها به خاک‌های فاقد موادآلی، آلاینده‌ها دیرتر تجزیه می‌شوند و به همان میزان محیط آلوده می‌شود؛ در حالی که خاک‌های حاوی ریزجانداران و مواد آلی چنین ویژگی را ندارند، چرا که عناصر فعال در خاک، موادی هستند که خاصیت آلی دارند و بیشتر بذرها می‌توانند در این نوع خاک رشد کنند. گفتنی است، افزایش موادآلی از برگشت پوشش گیاهی به خاک انجام می‌گیرد، اما در کشور ما به‌دلیل کم‌بارشی، خاک ظرفیت کمی در ایجاد و افزایش مواد آلی دارد؛ چرا که در اراضی وسیعی از کشور اصلا گیاهی رشد نمی‌کند و خاک از لاشه گیاهان بهره نمی‌برد. بنابراین، باید توجه ویژه‌ای به حفظ موادآلی خاک داشت. بازرگان گفت: حال اگر خاک آلوده، شور یا فشرده شود، به‌همان میزان، دسترسی به خاک سالم هم کمتر می‌شود. ظرفیت خاک کشور در چرخه تولید و کشت نزدیک به ۱۸و نیم میلیون هکتار است؛ اما به‌دلیل برخی کارشکنی‌ها و عدم‌مراقبت مناسب از این منبع طبیعی، در حال‌ حاضر نزدیک به ۱۴ تا ۱۵ میلیون هکتار آن در چرخه تولید کشور قرار دارد و در اصل به زیرکشت می‌رود. گفتنی است، از این میزان نزدیک به یک و نیم میلیون هکتار به‌عنوان خاک درجه ‌یک شناخته می‌شود و باقی اراضی هکتاری از خاک‌های درجه ۲ تا ۵ برخوردار هستند.

به‌گفته این کارشناس، خاک تا درجه ۴ هم، قابل‌کشاورزی است که باتوجه به شرایط کشور، تغییر کاربری کشاورزی نباید اتفاق بیفتد. این در حالی است که تنها خاک درجه یک در کشور تغییر کاربری داده نمی‌شود. در واقع از آنجایی که کشور ظرفیت بالایی در افزایش خاک حاصلخیز ندارد، خاک‌های درجه ۴ هم نباید تغییر اراضی داده شوند.

وی درباره فرآیندهایی که موجب شوری بیش از اندازه خاک می‌شوند، گفت: در بحث کیفیت، عواملی در کشور وجود دارند که سلامت خاک را تهدید می‌کنند. در کشور ما به‌دلیل محدودیت، بازدهی از  اساس با شوری و تجمع املاح محلول مواجه است، به‌‎همین دلیل باید توجه جدی به نحوه آبیاری تحت‌فشار داشته باشیم که به شور شدن لایه‌های زیرین خاک دامن نزند، چرا که شوری، شرایط خاک را برای زیست موجودات زنده مفید در خاک سخت می‌کند و خاک را از حالت آلی بودن خود در می‌آورد و خاک از مولفه‌های سلامت خود فاصله می‌گیرد. وی افزود: بخشی از آلودگی‌ها در خاک از طریق منابع غیرزیست‌پذیر اتفاق می‌افتد که به ساختار و سازندهای زمین‌شناسی کشور ارتباط دارد. براساس مطالعات انجام‌شده در کشور از این مناطق، متوجه شدیم که در بخش‌هایی از کشور، خاک از سوی این منابع آلوده می‌شوند. گفتنی است، این آلودگی‌ها ناشی از معادن و کارخانه‌ها است که با عنوان آلاینده‌های انسان‌ساز شناخته می‌شوند. البته هنوز شواهدی از میزان آلودگی در دسترس نیست. آنچه مسلم است، آلوده کردن منابع خاک هم یکی از شاخص‌هایی است که خاک را از سلامت و استانداردهای آن دور می‌کند و موجب اخلال در کارکردهای آن می‌شود.

وی افزود: سازمان زمین‌شناسی درباره آلاینده‌های با منشأ زمین‌شناسی نقشه‌ای با عنوان نقشه ریسک را طراحی کرده؛ منتها مقیاس آنها هنوز به نقطه مدیریت‌پذیر نرسیده است که کارشناسان دریابند که آلودگی کارخانه‌ها تا چه شعاعی برای کشت خطر دارد تا برمبنای آن، الگوی کشت تغییر کند.

فقر پوشش گیاهی؛ بلایی که دامن خاک را گرفت

به‌گفته کارشناسان، خشکسالی در دهه‌های اخیر باعث شده که الگوی بارش از نظر زمانی، مکانی و نوع آن در مناطق گوناگون تغییر کند؛ همچنین میزان برف از مجموع نزولات جوی کاسته و از نظر زمان وقوع بارش هم، تغییراتی در کل کشور رخ داده است. حمیدرضا پیروان، کارشناس خاک و آبخیزداری در گفت‌وگو با صمت گفت: بیشتر بارندگی‌های شدید در دامنه‌های طبیعی که پوشش حداقلی گیاهی دارند، رخ می‌دهند. در کل، گرمایش جهانی و پدیده تغییر اقلیم باعث شده که رفتارهای بارشی در کل دنیا تغییر کند. گفتنی است، زمانی که سطح خاک به‌طورکامل خشک و از طرفی، عاری از پوشش گیاهی باشد، باران‌های سیل‌آسا و مخرب، آسیب جدی به تاسیسات طبیعی و انسانی می‌زنند. ۸۰ درصد از سطح کشور دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک است و به‌همین علت، عرصه‌های منابع طبیعی کشور دارای فقر پوشش گیاهی هستند. براساس مطالعات انجام‌شده و طبق برآوردها، میانگین فرسایش خاک در جهان سالانه حدود ۲/۴۶ تن در هکتار است، اما براساس مطالعات پژوهشگران پژوهشکده حفاظت از خاک و آبخیزداری، میزان فرسایش خاک در ایران، سالانه ۱۶.۵ تن در هکتار (۷ برابر بیشتر از میانگین جهانی) است که به شرایط اقلیمی و محیطی ایران برمی‌گردد و بالغ بر ۷۰ درصد سطح کشور را سازندهای فرسایش‌پذیر پوشش داده است که عوامل فرساینده را تشدید می‌کنند و مستعد انواع فرسایش‌های آبی و بادی هستند. وی درباره عوامل اصلی فرسایش خاک در کشور گفت: میانگین مجاز خاک‌زایی کشور براساس تحقیقات انجام‌شده در مقابل فرسایش، به‌شدت پایین است. هم‌اکنون باتوجه به شیب‌ها و اقلیم‌های گوناگون ایران، میزان خاک‌زایی و فرسایش خاک متفاوتی داریم؛ معمولا سرعت فرسایش در اقلیم‌های خشک و بیابانی کم و میزان خاک‌زایی در مناطق گرم و مرطوب کشور بسیار زیاد است. در حال‌ حاضر ۲ عامل انسان‌زاد (بکارگیری رویه‌های متعدد کشاورزی مانند شخم زدن در راستای شیب، سوزاندن کاه در کشاورزی، تغییر سریع اراضی و تبدیل مراتع به دیمزار) و زمین‌زاد (ذات خاک یا سنگ مادر خاک) در فرسایش خاک ایران نقش مهمی دارند. بهترین راهکار برای جلوگیری از فرسایش، کاربری زمین به‌شکل متوازن است، در واقع خوب است بر طبق ظرفیت‌های محیطی به آمایش دوباره سرزمین در کشور پرداخت. پیروان گفت: یکی دیگر از راهکارها برای جلوگیری از فرسایش خاک، فرهنگ‌سازی به‌منظور ارزش قائل شدن برای خاک مناطق است و باید به خاک همچون یک کالای اقتصادی نگاه کرد. چنین روندی باید درباره آب هم اتفاق بیفتد و به‌عنوان یک رویکرد اقتصادی به آن نگاه کنیم که  متاسفانه تاکنون چنین اتفاقی در کشور ما رقم نخورده است. به‌گفته وی، با فناوری‌های پیشرفته و با کمک شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توان بهره‌وری مناسبی در آب و خاک و منابع‌طبیعی کشور به‌وجود آورد و ارزش اقتصادی آنها را حفظ کرد. از آنجایی که منابعی نظیر آب و خاک هنوز ارزش اقتصادی خود را در میان آحاد جامعه پیدا نکرده‌اند، پیش از برخورد به بحران‌های جدی، باید با کمک فناوری‌ها این منابع را حفظ کنیم.

خاک ارزش اقتصادی دارد

پیروان بااشاره به اینکه، خاک علاوه بر اهمیت در امنیت غذایی هر کشوری دارای ارزش اقتصادی است، گفت: هم از بعد بازاری و هم از بعد محیطی، باید برای خاک ارزش اقتصادی قائل شد. روش‌هایی نظیر تولید گیاهان و محصولات کشاورزی از راه تاسیس گلخانه‌های هیدروپونیک می‌توانند کمک شایانی به حفظ منابع آب و خاک کشور کنند. شرکت‌های دانش‌بنیان خوب است به‌طورطبیعی ظرفیت خاک کشور را افزایش دهند و به کمک روش‌های فناورانه به ارتقای کیفیت خاک بپردازند. هرچقدر کیفیت خاک ارتقا پیدا کند، علاوه بر اینکه تولیدات محصولات افزایش پیدا می‌کند، ارزش اقتصادی محصولات هم بالا می‌رود، در واقع به کمک روش‌های دانش‌بنیان می‌توانیم از افزایش شدید فرسایش خاک جلوگیری کنیم. به‌طورمسلم اگر بتوانیم کیفیت خاک را به روش‌های بیولوژیکی بالا ببریم، کمک شایانی به ما خواهد کرد.

سخن پایانی

واضح است که بدون داشتن خاک سالم، حیات و زندگی روی زمین امکان‌پذیر نخواهد بود و برنامه‌ریزی برای داشتن خاکی سالم و تولیدکننده، لازمه بقای انسان است. از قاچاق خاک که بگذریم، خطر آلودگی خاک کمتر از خطر آلودگی هوا نیست؛ اما از آنجایی که این آلودگی ملموس نیست، کمتر به آن توجه می‌شود. براساس آمار، درصد کمی از فاضلاب‌های صنعتی و خانگی در کشور تصفیه می‌شوند و بخش عمده این مواد آلوده بدون تصفیه و به‌صورت خام وارد محیط‌زیست می‌شوند که این روند، آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی را در پی دارد که نمونه بارز آن افزایش میزان نیترات در آب چاه‌ها است.