کابـوس خـاورمـیانـه
به‌طورطبیعی هرچقدر رطوبت نسبی کاهش پیدا کند، فرسایش خاک افزایش می‌یابد و باعث مهیاتر شدن خاک برای بلند شدن به هوا می‌شود.
توفان‌های شن و گردوغبار نه‌تنها تاثیری مخرب بر سلامتی انسان دارند که محیط‌زیست، بخش کشاورزی و به‌طورکلی زیرساخت‌ها را با مشکلی شدید مواجه می‌کنند. با شدت گرفتن تغییرات اقلیمی، خشکسالی در بسیاری مناطق جهان در حال افزایش است و به گفته کارشناسان، برخی مناطق و کشورها مانند ایران به سبب شرایط اقلیمی و جغرافیایی در کانون این خشکسالی قرار دارند. به‌گفته کارشناسان، ایران از حدود ۲۰ سال پیش وارد یک دوره خشکسالی ۳۰ساله شده است و اکنون آثار این دوره خشکسالی را مشاهده می‌کنیم و سال به سال هم تبعات حاصل از این خشکسالی بیشتر نمایان می‌شود. در واقع هرچه آب کمتر باشد، زمین خشک‌تر خواهد شد و خشک‌تر شدن زمین باعث می‌شود با کوچک‌ترین تغییر جوی خاک به هوا برخیزد. در این گزارش به تاثیر گرمایش جهانی و تغییرات علمی در بروز پدیده گردوغبار از زبان کارشناسان پرداخته است.
زمین‌های کشاورزی، کانون‌های آینده گردوغبار
علی درویشی ـ مشاور ملی توفان‌های گردوغبار فائو: پدیده گردوغبار بسته به کانون انتشار آن به ۵ نوع تقسیم‌بندی می‌شود؛ یکی از کانون‌های آن زمین‌های رهاشده کشاورزی هستند که در اثر کشت غیرپایدار تبدیل به کانون گردوغبار شده‌اند. در واقع، کشاورزی غیرپایدار موجب تخریب زمین و از بین رفتن خاصیت حاصلخیزی خاک می‌شود که در نهایت کشاورز زمین را ترک می‌کند، چرا که خالی از بهره اقتصادی است. بنابراین، یکی از کانون‌های محلی گردوغبار زمین‌های کشاورزی هستند که آلاینده‌های خطرناک کشاورزی اعم از کودها و سموم شیمیایی را با خود حمل می‌کنند. نوع دوم گردوغبار مربوط به کانون‌هایی است که در اثر خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌های کوچک تبدیل به بسترهای مستعد بروز پدیده گردوغبار شده‌اند. همچنین، خشکی رودخانه‌های فصلی هم یکی دیگر از کانون‌های مستعد گردوغبار شناخته می‌شود. همچنین مراتعی که در اثر چرای بی‌رویه دام، خشکسالی، کم‌آبی و فشار جمعیت خالی از پوشش گیاهی شده‌اند، به‌عنوان کانون گردوغبار شناخته می‌شوند. معمولا این مراتع در مناطق خشک و بیابانی تغییر کاربری می‌دهند.
وقتی همه‌چیز به هم می‌ریزد
دگرگونی آب‌وهوایی یا همان تغییر اقلیم در نتیجه افزایش دما در جو سیاره زمین رخ داده که تاثیرات آن بر محیط‌زیست شبیه ۲روی یک سکه است. از یک‌سو، آنچه از افزایش دمای کره زمین حاصل می‌شود، افزایش تبخیر و تعرق و مصرف بیش از اندازه آب است که موجب کاهش منابع آب و خشکی بیش از حد می‌شود روی دوم سکه، زمانی خودش را نشان داد که دانشمندان متوجه تغییر در الگوهای بارش به‌لحاظ مکانی و زمانی شدند. کاهش بارندگی‌ها و تفاوت در زمان و مکان آنها موجب برهمخوردگی الگوهای کلی بارش در سطح سیاره زمین شده است که این برهمخوردگی میزان مصرف آب را بیش از گذشته افزایش می‌دهد و تعادل اکولوژیکی منطقه را از بین می‌برد. باوجود چنین شرایطی در گام نخست، پوشش گیاهی مناطق تنک و تنک‌تر می‌شود تا در نهایت با از بین رفتن کامل آن، بافت خاک آسیب می‌بیند و خاک حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد. در واقع، موجب فروپاشی ساختمان اصلی خاک که طی میلیاردها سال شکل گرفته است، می‌شود. پوشش گیاهی موجب چسبندگی بافت خاک و افزایش دوام آن نسبت به تنش‌های محیطی نظیر توفان‌های شدید می‌شود که در شرایط حذف طولانی‌مدت آن، ساختمان خاک ماهیت خود را از دست می‌دهد و منفصل و در نهایت، تبدیل به کانون گردوغبار در نواحی اطراف خود می‌شود؛ به چنین روندی تخریب سرزمینی می‌گویند.
بیابان‌زایی بلای جان هوا
بنابراین تغییر اقلیم در نهایت منجر به تخریب سرزمینی می‌شود. در شرایط بحران آب ناشی از تغییرات اقلیمی، صدمه جدی به آبخوان‌ها و آبهای زیرزمینی هم وارد می‌شود. در شرایط افزایش دما جمعیت به آب بیشتری نیاز پیدا می‌کنند و موجب فشار به منابع آبهای زیرزمینی می‌شود. همچنین، با از بین رفتن خاک مساعد، بیشتر اراضی کشور تحت‌تاثیر بیابان‌زایی قرار می‌گیرند؛ حال در این شرایط ورود چندین ساله کشور به خشکسالی را هم اضافه کنید که تشدیدکننده شرایط تنش‌زا برای افزایش بیابان در سطح اراضی کشور و بروز پدیده گردوغبار است.
سهم کانون‌های داخلی بیشتر است یا خارجی
گردوغبارهایی که جنوب‌غرب ایران را متاثر می‌کند، بیشتر ناشی از دریاچه‌های خشکیده، زمین‌های کشاورزی رهاشده در کشور عراق و تالاب‌های خشکیده این کشور است که استان‌های خوزستان و ایلام و در صورت تشدید این پدیده، لرستان را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. علاوه بر آن، در جنوب کشور کانون‌های گردوغباری وجود دارند که شهرهای جنوبی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، اما سنگینی وزنه گرد و غبار در استان‌های جنوب غربی و غربی بر دوش کانون‌های خارجی است که از کشور عراق و سوریه برمی‌خیزند، اما وضعیت در جنوب‌شرق کشور فرق می‌کند، چرا که عمده کانون‌های مولد گردوغبار در خراسان‌جنوبی، کرمان، هرمزگان و سیستان‌وبلوچستان قرار دارند. برای مثال، باتلاق جازموریان امروزه تبدیل به کانون گردوغبار شده است، در نتیجه بیش از ۸۰ درصد منشأ گردوغبار جنوب‌شرق کشور، داخلی است.
تفاوت کانون‌های شرقی و غربی
گردوغبارهای محلی که در داخل ایران قرار دارند و شهرهایی مانند تهران را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، ناشی از کانون‌های اطراف تهران هستند که دشت‌های آبیک تا بوئین‌زهرا را تشکیل می‌دهند. دریاچه ارومیه هنوز ظرفیت گردوغبار را ندارد، مگر آنکه با افزایش گرما و افزونی شدت باد، تبدیل به کانون گردوغبار شود که اگر این اتفاق بیفتد، تبریز و شهرهای شرقی دریاچه را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
تاثیر جمعیت منطقه بر محیط‌زیست
بی‌شک اثر تخریب سرزمینی و پدیده گردوغبار، در گام نخست سلامت مردم را نشانه گرفته و منجر به افزایش بیماری‌های تنفسی می‌شود. همچنین، زمین‌های کشاورزی که در معرض گردوغبار قرار دارند، آسیب می‌بینند و همین امر موجب کاهش تولید محصولات کشاورزی می‌شود. یکی دیگر از عوامل تشدیدکننده پدیده گردوغبار افزایش جمعیت است که با سیر صعودی آن توان اکولوژیکی مناطق کاهش می‌یابد.
در واقع، هر چقدر جمعیت منطقه افزایش پیدا کند، مصرف بالاتر می‌رود. در شرایط فعلی توان اکولوژیکی سرزمینی ایران و آبهای قابل‌دسترس توانایی پوشش جمعیت فعلی را نیز ندارند، مگر آنکه تغییرات اقلیمی متوقف شوند و الگوهای بارش طبق دهه گذشته اتفاق بیفتند؛ فرآیندی که به گفته بسیاری از پژوهشگران غیرممکن به نظر می‌رسد.
گرمایش جهانی، عاملی مهم در افزایش گردوغبار
مجید شفیع‌پور ـ رئیس موسسه تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران: ۲ عامل اصلی موجب بروز پدیده گردوغبار می‌شود که یکی از این عوامل به مداخلات انسان در طبیعت بر می‌گردد. برای مثال، جمع‌آوری آبهای سطحی در مقیاس زیاد افزایش جمعیت و تقسیم کاربری اراضی می‌تواند تاثیر جدی داشته باشد و به وسعت اراضی که مستعد تبدیل شدن به کانون گردوغبار هستند، اضافه کند، اما گروه دیگری از عوامل در ذیل تاثیرات طبیعت یا به‌طورمشخص ناشی از گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی است.
تغییر منحنی گردش عمومی جو
زمین از بدو پیدایش خود، دارای یک الگوی مشخص در گردش عمومی جو بوده است و این گردش ثابت هوا موجب تقسیم انرژی در کره زمین می‌شود. در واقع، میزان تابش خورشید تعیین‌کننده منحنی‌های جریان هوا و تبادل انرژی در کره زمین است. این منبع انرژی؛ هم در مقیاس سالانه و هم در شبانه‌روز تعیین‌کننده انرژی دریافتی کره زمین در مناطق مختلف است. به‌عبارت روشن‌تر، در ایام مختلف شبانه‌روز، صعود و نزول هوا و تعادل موجب حفظ تعادل اکولوژیکی مکان‌های مختلف می‌شود. تغییرات آب‌وهوایی موجب بروز اخلال در گردش عمومی جو و جابه‌جایی توده‌های هوایی می‌شود و این امر تاثیر مستقیمی بر رژیم‌های بارشی می‌گذارد. این اخلال در الگوهای بارشی ممکن است در یک سال تفاوت محسوسی را در منطقه به وجود نیاورد، اما در طولانی‌مدت اثر نامطلوب خود را بر جای می‌گذارد که می‌تواند باعث ایجاد سیلاب‌ها یا خشکسالی‌های متوالی شود. از طرف دیگر، پدیده گرمایش جهانی در نتیجه افزایش دمای فرضی زمین است.
افزایش چند برابری کربن
در سال ۱۸۵۰ میلادی درست همزمان با سال‌های آغاز انقلاب صنعتی، به‌دلیل استفاده بیش از اندازه سوخت‌های فسیلی و به‌طور مشخص نفت، غلظت دی‌اکسیدکربن ظرف چند سال از ۲۷۸ ppm در میلیون به بیش از ۴۳۲ ppm در میلیون رسید. در طول ۱۷۰ سال غلظت این گاز گلخانه‌ای به ۲ تا ۲.۵ ppm رسید که موجب حبس شدن امواج گرمازای تابش خورشید در جو کره زمین شد.
جابه‌جایی خاک تا ۷ کیلومتر ارتفاع
براساس آخرین اطلاعات منتشرشده از سازمان هواشناسی جهانی، میانگین دمای کره زمین نسبت به سال ۱۸۵۰ میلادی ۱.۲۱ درجه سلسیوس افزایش پیدا کرده که این افزایش دما از یک‌سو منجر به تغییرات الگوی بارش در جای جای کره زمین شده، اما این مکانیزم تاثیر جدی‌تری بر عرصه‌های سرزمینی و صفحات قاره‌ای گذاشته است. معمولا آنچه باعث چسبندگی خاک روی زمین می‌شود، وجود رطوبت نسبی مساعد است. با افزایش دما و بی‌نظمی بارش‌ها به‌طورطبیعی تبخیر و تعرق افزایش می‌یابد و رطوبت نسبی خاک کم می‌شود. در اصل با کاهش رطوبت سطحی خاک به‌تدریج به شمار کانون‌های گردوغبار اضافه می‌شود. چنین وضعی شرایط را برای وقوع پدیده گردوغبار افزایش می‌دهد. وزش شدید باد، باعث برخاستن و بلند شدن گردوغبار در مقیاس وسیع می‌شود. حتی در برخی موارد توده‌های بزرگ گردوغبار را تا ارتفاع ۷ کیلومتری از سطح زمین جابه‌جا می‌کنند. از آنجایی که سرعت باد در ارتفاعات بالاتر اتمسفر هم بیشتر است، حجم عظیمی از توده گردوغبار را تا چند ساعت و به اندازه چند هزار کیلومتر هم جابه‌جا می‌کند. متاسفانه سال به سال در غرب آسیا و شمال‌افریقا شاهد چنین روندی هستیم.
سوغات کشورهای همسایه
کانون‌های داغ انتشار گردوغبار در ایران معمولا در خارج از کشور قرار دارند که گاهی تا تهران هم می‌آیند و باعث افزایش معضلات زیست‌محیطی می‌شوند. باتوجه به آمار مراجع بین‌المللی که در ذیل برنامه زیست‌محیطی سازمان ملل است، سهم کانون‌های فرامرزی پدیده گردوغبار در ایران حدود ۸۰ به ۲۰ درصد است؛ یعنی ۸۰ درصد گرد‌وغبارها ناشی از کانون‌های فرامرزی و ۲۰ درصد آن ناشی از کانون‌های ملی است.
باتوجه به افزایش شمار خشک شدن تالاب‌ها در داخل ایران این عدد تغییر کرده است، اما همچنان سهم کانون‌های گردوغبار خارج از کشور بسیار بیشتر از کانون‌های داخلی است. همچنین، طبق آخرین مشاهدات ماهواره‌ای از مرکز پایش و رصد کانون‌های انتشار گردوغبار که در نزدیکی شهر بارسلونای اسپانیا قرار دارد، عمده قالب کانون‌های انتشاردهنده گردوغبار که به ایران فرود می‌آید، از خارج مرزهای ایران است.
هجوم یکباره ۸هزار تن خاک
کانون‌های داخلی هم موجب تشدید میزان ورود گردوغبار به کشور می‌شود، به گونه‌ای که در هر یک رخداد گردوغبار، نزدیک به ۸ هزار تن خاک به کشور هجوم می‌آورد. متاسفانه در گذشته نه‌چندان دور این اتفاق افتاده و حتی رقم بالاتر بوده است. این میزان گردوغبار معضلات زیست‌محیطی بسیاری را برای کشور به‌وجود آورده است و در آینده باید شاهد معضلات بیش از این هم باشیم.
سخن پایانی
متاسفانه پیش‌بینی‌های عددی به‌صورت تقریبی حکایت از این دارد که به‌طورکلی منطقه خاورمیانه که بخشی از مصر هم شامل آن می‌شود و ایران، سوریه و عراق و دیگر کشورهای حوزه خلیج‌فارس را در بر‌می‌گیرد، تحت‌تاثیر تغییر اقلیم در ۳۰ سال آینده، افزایش دما را بیشتر از سایر کشورها تجربه خواهد کرد. اگر این پیش‌بینی‌ها درست از آب درآید و اگر فکری برای کنترل افزایش جمعیت این منطقه نشود، باید شاهد آینده غبارآلودی نسبت به امروز در این منطقه باشیم.
