در واقع، توسعه اقتصاد دانش‌بنیان نیازمند تحقیق و توسعه مشترک بخش دولتی و خصوصی در یک بستر حقوقی انعطاف‌پذیر است. این در حالی است که در ساختارهای فعلی و نظام حاکم بر اداره این نهادها، امکان دسترسی ارزان و سریع به تجهیزات آزمایشگاهی برای انجام پروژه‌های تحقیق و توسعه مشترک وجود ندارد. در نتیجه، شرکت‌های دانش‌بنیان و هسته‌های فناور کوچک، به‌رغم برخورداری از منابع انسانی نخبه و در تراز استانداردهای جهانی، نمی‌توانند بسیاری از فناوری‌های موردنیاز را توسعه دهند. بی‌شک تجدیدپذیرها انتخاب درستی برای برون‌رفت از بحران کمبود برق در کشور خواهند بود، اما سوالی که برای فعالان حوزه نوآوری و صنعت برق و در نهایت انرژی کشور مطرح بوده، این است که آیا بروکراسی وزارت نیرو می‌تواند زیست‌بوم نوآوری در بخش نیرو را به‌گونه‌ای سامان دهد که شرکت‌های دانش‌بنیان در این بخش جهش یابند؟ صمت در این گزارش درصدد پاسخگویی به این پرسش به چالش‌های توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و نقش دانش‌بنیان‌ها در افزایش تولید برق پرداخته است.

فعالیت در صنعت برق توجیه اقتصادی ندارد

باتوجه به نظام اقتصادی بخش برق که حجم زیادی یارانه پنهان را به مصرف‌کنندگان پرداخت می‌کند، در عمل بسیاری از فناوری‌های بهینه‌سازی در بخش‌های مختلف، غیراقتصادی است و تا زمانی که اقتصاد کلان بخش برق و انرژی اصلاح نشود و قیمت‌ها به سطح اقتصاد بدون حمایت دولتی نرسد، سرمایه‌گذاری در توسعه فناوری در بیشتر حوزه‌ها غیراقتصادی است و امکان تامین مالی آنها از بازار بانکی و سرمایه‌ای کشور وجود ندارد و از آنجا که چشم‌اندازی برای بهبود اصلاح اقتصاد حوزه انرژی دیده نمی‌شود، انتظار نمی‌رود رونق چشمگیری در بخش توسعه فناوری‌های این بخش دیده شود. همچنین، فراموش نکنیم که در حال ‌حاضر حدود ۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان در حوزه برق و انرژی فعال هستند و حدود ۴۰۰ شرکت صنعتی نیز در این بخش محصولات فناورانه تولید می‌کنند، این در حالی است که در بخش برق و انرژی سالانه به‌طورمتوسط حدود 1.5میلیارد دلار تجهیزات فناورانه وارد می‌شود.

عملکرد ضعیف باوجود ظرفیت بالا

حسن مرادی، کارشناس محیط‌زیست به‌ویژه مطالعات انرژی، در گفت‌وگو با صمت گفت: متاسفانه ایران کارنامه درخشانی در استفاده از انرژی‌های نو و تجدیدپذیر ندارد. این در حالی است که ظرفیت‌های بالایی در انرژی‌های نو از جمله زمین گرمایی، باد و زیست توده و ... داریم. وی با تاکید بر غفلت در استفاده از انرژی خورشیدی گفت: از اساس با ۲ روش می‌توان از انرژی‌های خورشیدی در تامین انرژی بهره برد. یک روش نیازمند فناوری‌های پیشرفته است که به آن فوتوولتاییک می‌گویند. در روش دیگر نیز می‌توان با ساده‌ترین راه از آن انرژی تولید کرد؛ به‌گونه‌ای که می‌توانیم با استفاده از یک بشکه فلزی مشکی رنگ میزان انرژی یک خانواده را تامین کنیم. گفتنی است، در این سال‌ها حتی از روشی که نیازمند فناوری پیچیده‌ای هم نیست، استفاده نکردیم، چه برسد به انرژی فوتوولتاییک.

وی بااشاره به استفاده از انواع انرژی‌های تجدیدپذیر افزود: امروز شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور باید به فکر ایجاد فرمول‌هایی برای استخراج انرژی از میزان تابش آفتاب باشند، حتی در استفاده از گاز ال ان جی نیز غفلت زیادی داشتیم و نتوانستیم بهره‌برداری استانداردی از این ثروت خدادادی داشته باشیم، همچنین به مناطق بینالود و منجیل به‌دلیل شرایط بسیار مساعدی که در بهره‌برداری از انرژی باد دارند، می‌توان به‌عنوان یک بخش مهم تامین انرژی هم توجه کرد. گفتنی است، به‌دلیل تولید زباله می‌توان از انرژی بیوماس استفاده و بخش عمده زباله را تبدیل به گاز یا سوخت کرد که در این زمینه کوتاهی و قصور زیادی شده است. به‌اعتقاد برخی کارشناسان، هرچقدر فرآوری در این بخش‌ها بیشتر شود، راندمان و بهره‌وری هم بالا می‌رود. مرادی با انتقاد از سیاست‌های وزارت نیرو در بهره‌برداری از انرژی‌های نو گفت: انرژی‌های نو در هر مقیاس قابل‌استفاده است و کشورهایی نظیر هند و دیگر کشورهای اروپایی و افریقایی بسیاری از انرژی خود را از خورشید تامین می‌کنند. بنابراین، می‌توانیم در مقیاسی وسیع از این انرژی‌ها بهره بگیریم و به‌میزانی که سرمایه‌گذاری کنیم، سود ببریم، اما سیاست‌های وزارت نیرو تشویقی نیست و باید با اعمال سیاست‌های تشویقی از این انرژی‌ها نهایت استفاده را برد.به‌گفته وی، سرعت استفاده از انرژی‌های فسیلی نظیر نفت و زغال‌سنگ پایین است؛ در حالی که برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر باید زمان بیشتری صرف شود و این شاید دلیل روی‌آوردن برخی کشورها به انرژی‌های فسیلی است.

کمبود سرمایه از توان فناوران می‌کاهد

در ادامه، سراغ یکی از فعالان دانش‌بنیان در زمینه برق و الکترونیک رفتیم. مهدی موسوی، که چند سالی است در زمینه تولید محصولات مربوط به کاهش تلفات برق فعالیت می‌کند، معتقد است: فعالیت دانش‌بنیان‌ها در صنعت برق بیشتر در حوزه مدیریت مصرف و کاهش تلفات فعالیت است. در واقع، بیشتر دانش‌بنیان‌های فعال در صنعت برق در حوزه توزیع و مصرف فعالیت دارند تا تولید، البته بسیاری از فناوران هم توانایی ساخت و تجهیز نیروگاه را دارند و خدمات ارائه می‌دهند، اما در زمره دانش‌بنیان‌ها گنجانده نمی‌شوند.

وی در گفت‌وگو با صمت بااشاره به حل معضل برق گفت: برای حل معضل برق در کشور، ۲ راهکار وجود دارد؛ افزایش تولید و مدیریت مصرف. گفتنی است، شرکت‌های دانش‌بنیان برای افزایش تولید نیازمند سرمایه هستند و از آنجایی که در زمینه تولید برق، بیشترشان سرمایه کافی ندارند، فعالیت‌شان محدود به ساخت چند ابزار کاهنده مصرف می‌شود، اما در بخش مدیریت مصرف، می‌توان روی توان دانش‌بنیان‌ها حساب باز کرد. در واقع، آنها می‌توانند با استفاده از سیستم‌های پایش انرژی، کاهش تلفات و مدیریت کیفیت توان به بهبود شرایط بپردازند.

عدم دسترسی به داده، یک دست‌انداز بزرگ

وی چالش اصلی دانش‌بنیان‌های فعال در صنعت برق را دسترسی به داده‌های برق مصرفی در لایه‌های مختلف دانست و گفت: پایش مصرف تولید، نیازمند اطلاعات از برق مصرفی ارکان‌های مختلف است. بر همین اساس، دانش‌بنیان‌ها برای رسیدن به دستاوردهای استاندارد و کارآ باید به این اطلاعات دسترسی داشته باشند. برای مثال، چند سالی می‌شود که با هدف مدیریت مصرف و بهبود کیفیت توان، در زمینه پایش انرژی فعالیت می‌کنیم؛ بنابراین نیازمند اندازه‌گیری‌های لازم در بحث میزان مصرف انرژی در بخش‌های مختلف هستیم.

به‌گفته موسوی، پایش انرژی منجر به بهره‌وری بالا می‌شود و دسترسی به اطلاعات شبکه برق برای فعالان این عرصه اهمیت بالایی دارد. در کل، برای پیشبرد هر طرحی در زمینه بهبود کیفیت توان و مدیریت مصرف باید با استفاده از داده‌ها اقدامات اساسی را انجام داد.

این فعال دانش‌بنیان در در تشریح داده‌ها و اطلاعات برق مصرفی گفت: منظور از داده‌ها، ولتاژها و جریان‌هایی است که در یک بازه زمانی مشخص به مصرف می‌رسند. در واقع، می‌خواهیم بدانیم که پروفایل توان مصرفی و دیگر پارامترهایی که در شبکه برق اندازه‌گیری می‌شوند، از چه میزانی برخوردار هستند تا پایش دقیق‌تری داشته باشیم که به این فرآیند آمایش برق می‌گویند.

رانت نمی‌گذارد خوب کار کنیم

موسوی بااشاره به همکاری وزارت نیرو در زمینه توسعه دستاوردهای دانش‌بنیان‌ها در زمینه حل چالش برق در کشور گفت: متاسفانه بیشتر سیستم‌های دولتی براساس رانت، مدیریت می‌شود و این یک واقعیت تلخ است. برای مثال، اگر در بخشی از صنعت برق دانش‌بنیانی بتواند محصولی عرصه کند که گره از کار باز می‌شود، معمولا در فرآیند نظارت و ارزیابی موردتایید قرار نمی‌گیرد. خوب می‌دانیم که دلیل اصلی مخالفت با کاربرد دستاوردهای دانش‌بنیانی فشاری است که افراد بانفوذ در دستگاه‌های دولتی دارند؛ در واقع تایید نشدن در بخش نظارت بهانه‌ای بیش نیست. معمولا این فرآیند هزینه زیادی را برای دولت می‌تراشد که در نهایت مجبور به بهره‌گیری از دستاوردهای نوین می‌شوند.

مدیریت مصرف برق با توان دانش‌بنیان‌ها

محمدعلی یگانه‌دوست، از دیگر فعالان دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: تولید و مصرف؛ ۲ مولفه مهم در صنعت برق هستند که دانش‌بنیان‌ها در الگوی مصرف نرخ تمام‌شده می‌توانند تاثیر جدی داشته باشند. همچنین، در ارائه نرم‌افزاری و راهکارهای مدیریتی می‌توانند نقش‌آفرین باشند. امروزه در دنیای پیشرفته تلفات ۷ تا ۸ درصدی داریم، در حالی که در ایران به ۲۵ درصد می‌رسد، برای استفاده بهینه می‌توان روی توان دانش‌بنیان‌ها حساب باز کرد.

وی افزود: امروزه دستاوردهای دانش‌بنیان‌ها بعد از تولید به کاهش تلفات و مدیریت مصرف و استفاده بهینه از تجهیزات برقی، متمرکز شده است و ابزارهای مهمی را تولید کرده‌اند.

لامپ‌های کم‌مصرف، یک نمونه موفق

یگانه‌دوست گفت: برای این تاثیرگذاری، نیازمند حمایت دولت هستیم تا بتوان به اهداف گفته‌شده رسید. استفاده آحاد مردم از لامپ‌های کم‌مصرف نمونه خوبی است که بگوییم که اگر دولت حمایت کند، مردم هم همراه می‌شوند.

وی در تشریح دستاورد خود که در زمینه جلوگیری از آسیب به تجهیزات برقی صنایع به تولید انبوه رسیده است، گفت: «برق‌گیر» یک سیستم تجهیز حفاظتی است که هم در شبکه توزیع و هم در شبکه‌های ولتاژ وزارت نیرو استفاده می‌شود و اضافه ولتاژ را به ترانس و جریان دیگری تبدیل می‌کند. همین فرآیند از آسیب و صدمه به تجهیزات برقی جلوگیری می‌کند. این فرآیند با کاربرد ابزاری به نام وریستور که یک قطعه الکترونیکی نیمه‌هادی است، انجام می‌گیرد. وریستور که عملکردش متناسب با ولتاژ برق است. در واقع، اگر ولتاژ به هر دلیلی از درجه اندازه‌گیری‌شده بالا رود، نیمه‌هادی عمل می‌کند. گفتنی است، این محصول ارزش‌افزوده بالایی در واردات این محصول برای کشور دارد. همچنین، ساخت و تولید این قطعه موجب شد که در اکوسیستم دانش‌بنیانی فعالیت کنیم.

به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، در کشورهای همجوار، ترکیه از قابلیت چنین دستگاهی برخوردار بود و بعد ما توانستیم تولید صنعتی آن را از سال ۱۳۸۶ آغاز کنیم. شاید این دستگاه نتواند به‌طورمستقیم منجر به کاهش هزینه شود، اما چون حفاظتی است، قاعدتا ارزش آن در حفظ سیستم‌های برق و ترانس غیرقابل‌انکار است.

سخن پایانی

باتوجه به وضعیت انرژی موجود، نمی‌توانیم به سوخت‌های فسیلی برای نیازهای انرژی خود متکی باشیم و راهی جز بکارگیری فناوری در تولید برق نداریم. تجارب جهانی ثابت کرده است که دانش‌بنیان‌ها توان کافی برای تولید برق دارند و می‌توانند در تولید ذخیره‌سازی برق تحول‌آفرین باشند و آغازگر عصر انرژی پاک و سبز نام بگیرند. اگرچه صنعت برق به‌عنوان صنعتی ذاتا دانش‌بنیان شناخته می‌شود، اما کمتر شاهد تلاش شرکت‌ها برای دریافت مجوزهای دانش‌بنیان بوده‌ایم و ممکن است این عدم‌استقبال به‌خاطر ناامیدی از برنامه‌های اجرایی دولت باشد؛ بهره‌گیری از فناوری به کمک توان دانش‌بنیان‌ها یک راهکار جدی در حل معضل قطعی برق کشور خواهد بود.