بحران خشکسالی، یکی از ناهنجاری‌های اقلیمی است که آثار نامطلوبی روی گیاهان، جانوران و در نهایت انسان و محیط‌های اکولوژیک دارد. کشور ایران باتوجه به وضعیت جغرافیایی و اقلیمی خود، همچون بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال افریقا در وضعیت مناسبی از لحاظ تامین آب قرار ندارد.با بررسی بحران کم‌آبی در کشور، درمی‌یابیم که بیش از ۹۰ درصد ایران با خشکسالی مواجه است. شدت خشکسالی در برخی مناطق زیاد و در برخی مناطق خفیف است. بارش‌ها کم و سفره‌های آب زیرزمینی نیز وضعیت مناسبی ندارند. از جمله عوامل تاثیرگذار در بحران آب علاوه بر عوامل طبیعی، می‌توان رشد روزافزون جمعیت جهان و افزایش مصرف آب، قطع بی‌رویه درختان جنگل‌ها و تغییر اکوسیستم طبیعت، رشد شهرسازی و افزایش صنایع آلوده‌کننده آب، شیوه‌های نامناسب و غیراصولی کشاورزی، احداث سدهای مخزنی و ایجاد دریاچه‌های مصنوعی را نام برد که در نهایت، همه آنها نوعی تهدید برای جامعه بشری محسوب می‌شوند. صمت در این گزارش مسئله بحران آب در کشور را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

ضرورت انجام اقدامات سریع برای مدیریت منابع

برآورد سازمان ملل این است که برای غلبه کردن بر چالش آب و بهبود مدیریت آب در جهان باید اقدامات سریع‌تری انجام شود و اگر با وضع موجود پیش رویم، بحران آب تشدید خواهد شد. برای کشوری مانند ایران که شاید در بین تمام کشورهای جهان، استثنایی‌ترین وضعیت را از نظر منابع آب دارد، ضرورت این تغییرات پرشتاب، بیش از سایر کشورها احساس می‌شود.موضوع مدیریت منابع آب، یک موضوع چندبخشی و میان‌رشته‌ای است. بخش‌های شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی در این موضوع درگیر هستند. علاوه بر این، گروه‌های مختلفی از سطح حکومت تا مردم و هر کسی که با مسئله آب درگیر است، باید با یکدیگر همکاری کنند. بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و به‌ویژه حفر چاه‌های غیرمجاز نه‌تنها مشکل کم‌آبی کشور را تشدید کرده، بلکه عواقبی نظیر فرونشست دشت‌ها و آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی را نیز به‌همراه داشته است. سالانه ۲ متر سطح آب‌های زیرزمینی ۶۰ دشت اصلی در مرکز ایران افت می‌کند. با افزایش جمعیت به‌طورطبیعی میزان سرانه آب کاهش می‌یابد، در حالی که منابع تجدیدشونده ما ثابت و ممکن است، در نهایت با انجام طرح‌های نمک‌زدایی آب دریا، یک تا ۲ میلیارد متر مکعب به منابع آبی کشور اضافه شود. اگر کشوری در شرایط اقلیمی ایران حداکثر ۴۰ درصد از منابع آب را استفاده کند، در وضعیت عادی است و استفاده بیش از آن، ما را وارد مرحله تنش آبی می‌کند. به‌طورطبیعی، ۶۰ درصد باقیمانده منابع آب تجدیدپذیر سهم محیط‌زیست و اکوسیستم‌ها است و باید در اختیار طبیعت برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی، حیات تالاب‌ها و رودخانه‌ها قرار گیرد. در شرایط کنونی، ما به‌جای ۴۰ درصد، حدود ۸۳ درصد از منابع آب تجدیدپذیر را مصرف می‌کنیم!

مهم‌ترین راه‌های کاهش تنش آبی در فلات قاره ایران

بنفشه زهرایی، دانشیار گروه مهندسی عمران دانشگاه تهران و دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی گفت: فلات مرکزی ایران که شامل استان‌های یزد، اصفهان، خراسان‌رضوی، کرمان، فارس، خراسان‌جنوبی، قم، تهران، البرز، قزوین و همدان است که بیشترین جمعیت کشور و مهم‌ترین مرکز کم‌آبی کشور در همان نقطه قرار دارد.به‌گزارش فارس، وی گفت: منابع تامین آب به ۲ قسمت آب‌های تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر تقسیم می‌شود؛ آب‌های تجدیدپذیر شامل آب‌های سطحی هستند که از طریق باران تامین می‌شوند. آبی که در رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها وجود دارد و آب‌های زیرزمینی که در خاک نفوذ می‌کند و از طریق چشمه، چاه و قنات از آن استفاده می‌کنیم، تجدیدپذیر یا متعارف گفته می‌شود، چون با بارندگی تجدید می‌شود و نیاز نیست تصفیه خاصی روی آن انجام بدهیم؛ به این نوع آب متعارف می‌گوییم.

زهرایی ادامه داد: منبع دیگر آب، آب‌های نامتعارف است؛ مثل رطوبتی که در هوا وجود دارد، تصفیه فاضلاب، تقویت بارندگی به‌وسیله بارورسازی ابرها، نمک‌زدایی از دریا، استفاده از آب ژرف (فسیلی) و استفاده از آب باران قبل از رسیدن به زمین را نامتعارف می‌گویند، چون تصفیه زیادی لازم دارد، پمپاژ و انرژی زیادی می‌خواهد و به‌طورمحدود قابل‌وصول است.

وی ادامه داد: آب‌های تجدیدپذیر بخشی از داخل و بخشی از خارج، وارد سرزمین می‌شود، اقلیم کنترل‌کننده میزان آبی است که در اختیار ما است و هر تغییری در اقلیم و آب‌وهوا بیفتد، مقدار آب ما را تغییر می‌دهد. در کل کره زمین، حجم آب ثابتی وجود دارد که کم و زیاد نمی‌شود، تولید و حذف آب در کره زمین اتفاق نمی‌افتد. کل مقدار آب تجدیدپذیر روی کره زمین ۵۴ هزار میلیارد مترمکعب است، حدود ۴۹ درصد در اختیار امریکا، کانادا، پرو برزیل، کلمبیا، روسیه، چین، هند، میانمار و اندونزی است. این کشورها ۵.۴۲ درصد مساحت کره زمین را شامل می‌شوند.

این کارشناس آب ادامه داد: کشورهایی هستند که از نظر آب به بیرون وابسته هستند؛ مثل مصر ۹۸ درصد، عراق ۶۲ درصد که از ترکیه و ایران آب وارد این کشور می‌شود، سودان ۸۹ درصد، سوریه ۵۷ درصد آب تجدیدپذیر از بیرون وارد این کشورها می‌شود و به آب بیرون وابسته هستند.

سهم اندک آب تجدیدپذیر ایران از خارج کشور

دبیر کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی در کشور درباره مقدار تبادل آب با خارج از کشور گفت: مقداری از تبادل آب ما از خراسان‌شمالی و مرز شرقی تامین می‌شود که آب اندکی از افغانستان و مقداری از ارس در مرز غربی وارد کشور می‌شود؛ ما دهنده آب به خارج هستیم، آب از ایران وارد عراق می‌شود و در آخر مقدار کمی آب از عراق به اروندرود وارد می‌شود. سهم آب تجدیدپذیر ایران از خارج بسیار اندک است، به‌طوری‌که ۴.۰۶ میلیارد مترمکعب از حدود ۱۱۰ میلیارد مترمکعب از خارج ایران می‌آید. ما کمتر از ۵ درصد آب خارج از مرزهای ایران دریافت می‌کنیم. اگر افغانستان کل سهم آب ایران را بدهد، معادل یک درصد از آب تجدیدپذیر است.

وی ادامه داد: از بین ۱۷۰ کشور در زمینه آب تجدیدپذیر، رتبه ما ۱۱۴ است؛ یعنی کشور خشکی هستیم، اما در خاورمیانه بعد از پاکستان و ترکیه، بالاترین آب تجدیدپذیر را داریم و در مقایسه با همسایگان، جزو کشورهای پرآب محسوب می‌شویم؛ اما مقدار آب به‌تنهایی مهم نیست بلکه باید آن را بر جمعیت تقسیم کنیم تا مقدار سرانه آب تجدیدپذیر را به‌دست بیاوریم، بعد از این تقسیم، رتبه ایران پایین‌تر می‌رود و به رتبه ۱۵۶ از ۲۵۶ کشور می‌رسیم. متوسط سالانه مقدار آب تجدیدپذیر کشور هزار و ۳۰۰ مترمکعب برای هر نفر است. ما از نظر سرانه آب تجدیدپذیر برای هر نفر، جزو کشورهای رده پایین محسوب می‌شویم. اقلیم و جمعیت، ۲ موضوع مهم در سرانه مصرف آب‌های تجدیدپذیر هستند، با افزایش جمعیت، سرانه مصرف آب هر فرد پایین می‌آید.

زهرایی افزود: فالکن مارک، هیدروژیست سوئدی شاخصی برای اندازه‌گیری کمبود آب درست کرده است. در این شاخص، کشورهایی که بالای هزار و ۷۰۰ مترمکعب برای هر نفر سرانه آب آنها است، مشکلی ندارند.عدد هزار کم‌آبی محسوب می‌شود و امکان بروز تنش آبی وجود دارد، در زیر ۵۰۰ کم‌آبی مطلق است که بهداشت، سلامتی و کلیه فعالیت‌های اقتصادی تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند.

جمعیت و تغییر اقلیم موثر بر آب

زهرایی گفت: جمعیت کشور در ۴۶ سال گذشته، ۵۱ میلیون نفر افزایش یافته است و فقط ۴.۵میلیون نفر در روستا زندگی می‌کنند، ۴۵۲ شهر جدید اضافه شده و به ۱۲۴۵ شهر رسیده‌ایم، توسعه شهری وحشتناک مصرف آب را بالا برده است. در کشورهای مختلف، سرانه آب تجدیدپذیر به‌علت کم شدن آب کاهش پیدا کرده است. برای مثال، عراق سرانه آب تجدیدپذیرش یک‌سوم شده است. تا سال ۲۰۴۰ میلادی، ایران در رتبه ۱۳ تنش آبی خواهد بود.

توسعه، عامل کمبود آب

این پژوهشگر عرصه آب ادامه داد: دریاچه نمک و کویر مرکزی بیشترین سطح زیرکشت را داشته‌اند، بالاترین تمرکز جمعیت در آنجا قرار دارد، صنایع فولاد را در فلات مرکزی مستقر کرده‌ایم که بسیار آب‌بر، اما اشتغالزا است. تبعات این ماجرا کم آوردن آب است و رو به تبادل آب بین استان‌ها آورده‌ایم. عمده استفاده ما از آب زیرزمینی است. از اواخر دهه ۷۰ ؛ توسعه شدید، افزایش جمعیت، تمام شدن جنگ و تاثیرات تغییر اقلیم باعث استفاده زیاد از آب زیرزمینی شده است؛ یک‌سوم ذخایر تجدیدناپذیر را که با بارندگی تجدید نمی‌شود، مصرف کرده‌ایم، اگر بقیه را مصرف کنیم، فلات مرکزی ایران غیرقابل‌سکونت می‌شود.

زهرایی گفت: راهکار دیگر، جابه‌جایی جمعیت است. برای مثال، مهاجرت به غرب، شمال و جنوب کشور که این کار هم تبعات زیادی به‌دنبال دارد، زیرا بیشترین شهرهای ایران در فلات مرکزی قرار دارند. یکی از راه‌ها، کم کردن سطح زیرکشت است، اما چون امنیت غذایی به‌خطر می‌افتد، امکان‌پذیر نیست. باید مصرف آب را در فلات مرکزی ایران کاهش بدهیم؛ کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی، برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی را طراحی کرد که به‌درستی اجرا نشد. در این طرح، استان‌ها خودشان برنامه سازگاری با کم‌آبی را تدوین می‌کردند و حتی مقدار صرفه‌جویی را هر استان، خود مشخص می‌کرد. باید نسخه مشخص و اجرایی از آمایش سرزمین که همسو با مشکلات باشد، داشته باشیم.

زهرایی در پایان گفت: کارهایی مثل پیگیری کاهش برداشت آب سطحی و زیرزمینی، جلوگیری از بارگذاری اضافی بر منابع فلات مرکزی، توقف توسعه افقی کشاورزی، ممنوعیت عمیق کردن چاه‌ها، لغو ممنوعیت تبادل آب بین بخش‌های کشاورزی و صنعت و ایجاد بازارهای آبی می‌تواند میزان تنش آبی را کمتر کند.

ترسالی دلیل بر جبران کمبود آب نیست

امین فضل‌کاظمی، کارشناس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران بااشاره به تعریف اقلیم اظهار کرد: اگر روندها را به‌عنوان تغییر اقلیم در نظر بگیریم، تفاوت بین روند سرعت تغییر، اقلیم را به‌وجود می‌آورد؛ یعنی به‌ازای ۴ فصل روی نیمکره شرقی؛ افریقا، اروپا و آسیا این تغییر به‌وسیله عوض شدن الگو و در بعضی از مناطق جابه‌جایی فصول ایجاد شده است. به‌گزارش وزارت نیرو (پاون)، کاظمی گفت: با جابه‌جایی فصول، زمستان‌ها گرم‌تر می‌شوند و یخچال‌های طبیعی از بین می‌روند و مفهوم آن، این است که ما تغییرات دما را به‌شکل فضایی فارغ از میانگین‌های جهانی که روی دیتاسنترها ثبت می‌شود، بررسی می‌کنیم. کارشناس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران ادامه داد: آنچه در روند بررسی‌ها مشاهده شد، این است که فرآیند سرمایشی در ۴ فصل در شمال افریقا، خاورمیانه و آسیای‌میانه تغییر کرده و اکنون میانگین‌ها رو به افزایش است.

وی گفت: باتوجه به روندهای افزایشی و تغییر اقلیم با سرعت بسیار زیاد، شاهد دگرگونی اقلیم هستیم؛ چنانچه دمای بیشینه تابستان ما در ۸۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده است و ما گرم‌ترین تابستان سال‌های اخیر را به‌ثبت رسانده‌ایم و در سال‌های آینده نیز، این دما بیشتر خواهد شد. کاظمی ادامه داد: در اقلیم جدید، باید به این نکته توجه شود که تفکیک بارش فصل‌های ما چگونه است؛ چراکه در سال‌های آینده، بارش‌های فصلی شدیدتر خواهد شد و بارش‌های پهنه‌ای کاهش می‌یابد. کارشناس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران خاطرنشان کرد: سازگاری با این تغییرات، مستلزم این است که با تغییر اقلیم و میانگین دما خود را سازگار کنیم، اما اکنون ما در ابتدای این مسیر هستیم و باید این تغییرات را باور کنیم تا بلافاصله بتوانیم در تخصیص‌ها، اصلاح اعمال کنیم.

وی بااشاره به اینکه در ۵ سال گذشته علاوه بر تجربه خشکسالی بی‌سابقه، ۲ سال بسیار پربارش را نیز به‌تجربه رساندیم، بیان کرد: باید این را باور کنیم که وجود ترسالی در سال‌های پربارش، دلیل بر جبران کمبود آب نخواهد بود و به‌همین‌میزان نیز، باید خود را با شرایط خشکسالی و تنوع در نوع کاشت محصولات کشاورزی وفق دهیم و تصمیمات مقطعی اتخاذ نکنیم.

کاظمی تصریح کرد: اکنون با انتقال آب بین‌حوضه‌ای توانسته‌ایم مشکل را تاحدودی برطرف کنیم، اما این راه‌حل هم دارای محدودیتی است و باید این نکته را مدنظر قرار دهیم که ما دارای یک اقلیم با ظرفیت محدود هستیم و این اقلیم قابل‌دستکاری نیست. به‌همین‌دلیل در ابتدا لازم است هدررفت آب را بیابیم و از آن جلوگیری کنیم و مدیریت مصرف را به‌نوعی انجام دهیم که با کاهش کشت محصولات کشاورزی و آسیب به بخش صنعتی مواجه نشویم.

سخن پایانی

درحال‌حاضر، کمبود آب، کل قاره‌های جهان را در برگرفته است. استفاده از آب در قرن اخیر در جهان به‌دلیل افزایش بیش از ۲ برابری جمعیت، در حال افزایش بوده و باتوجه به شرایط اقلیمی، کاهش بارندگی‌ها و کاهش دسترسی به منابع آب شیرین، کل کشورهای جهان با معضل کم‌آبی روبه‌رو هستند. بحران کم‌آبی در کشورهایی با جمعیت بالا و شرایط آب‌وهوایی خشک، جدی‌تر و این امر ممکن است در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون‌ها نفر شود. در کشورهای پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات و ارائه راهکارهای مدیریتی، گام‌های موثری دراین‌باره برداشته‌اند. یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی در خاورمیانه و کشور ایران بحران کم‌آبی است. باتوجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی‌ها و شرایط آب‌وهوایی کشور ایران و نبود مدیریت صحیح در حوزه آب، امروزه شاهد مشکلات عدیده‌ای در این حوزه هستیم.

بعد از عامل جمعیت، آب دومین چالش جدی بشر است. امروزه کل جهان با مشکل کمبود آب مواجهند و کشورهایی مثل ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیشتری به‌سوی کم‌آبی پیش می‌روند. در ایران، ریزش‌های جوی، منبع اصلی تامین منابع آبی است که این میزان بیش از ۱۴۳میلیارد مترمکعب است. از این میزان، حدود ۷۱ درصد به‌صورت تبخیر از دسترس خارج شده و تنها بخش کوچکی از آن یعنی معادل ۸۸.۵ میلیارد مترمکعب آن برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می‌شود. منابع آبی در ایران محدود و بارندگی تقریبا یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط بارندگی در جهان است و وجود خشکسالی‌های مکرر در کشور و عدم‌استفاده صحیح از منابع آبی در بخش‌های کشاورزی و صنعتی، از دلایل ایجاد بحران کم‌آبی است.