طبق آمار، سطح آب دریای خزر طی 4 سال گذشته حدود ۳۸ سانتیمتر کاهش داشته و در اثر کاهش ۱۷۰ سانتیمتری سطح آب خزر از دهه ۷۰ تاکنون بنا بر بررسی‌های کارشناسی مسئولان مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر این عقب‌نشینی قابل‌ملاحظه دریا به افزایش گستره زیادی از عرصه ساحلی در سواحل شمالی به‌ویژه غرب مازندران منجر شده است. بر اساس مطالعه صورت گرفته در سال ٢٠١٧ مشخص شد که آب خزر تا سال ٢٠۵٠ پسروی خواهد داشت و این پسروی بنا به گفته کارشناسان به علت تغییر اقلیم است که احتمال افزایش هم دارد در حالی که حدود ۵۰ درصد پسروی دریایی خزر به سرعت تبخیر آب در آن بر می‌گردد و درصورتی‌که این روند با این سرعت ادامه یابد ٢٠ تا ٢۵ درصد مساحت خزر در بخش شمالی که سواحل روسیه را شامل می‌شود، کاهش خواهد داشت. نتایج این مطالعات همچنین نشان داده فقط در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ سطح آب دریای خزر با کاهش حدود ۵۰ سانتیمتری مواجه بوده که این رخداد به عقب نشینی دریا از ۱۰ متر تا ۱۰۰ متر در سواحل مختلف منجر شده است.

تبعات پسروی آب خزر

کارشناسان معتقدند با تشدید روند کاهشی آب دریای خزر، در آینده نه‌چندان دور شاهد پسروی بیشتر دریا و خروج بخش عمده‌ای از بستر دریا خواهیم بود. با توجه به این رخداد طبیعی در گام نخست باید به اهمیت موضوع حفاظت از حریم و بستر دریا توجه ویژه شود  و در گام بعدی ضرورت دارد مسئولان نسبت به پیامد‌های ناشی از این پدیده توجه جدی و برنامه‌ریزی اصولی و اساسی داشته باشند. به گفته کارشناسان عقب‌نشینی و کاهش تراز سطح دریای خزر تبعات جبران‌ناپذیر طبیعی و اقتصادی برجای می‌گذارد. از جمله به وجود آمدن چالش‌های متعدد در زیرساخت‌هاست که به محیط‌زیست منطقه آسیب بیشتری وارد می‌کند.  همچنین اختلال در روند فعالیت بنادر و دریانوردی، صید و صیادی، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب‌ها - خلیج‌ها) تنها چد نمونه از این معضلات است. بنابراین اگر امروز فکری به حال خزر نشود، تبعاتی بیش از آنچه گفته شده را متحمل خواهیم شد.

سواحل ایران متولی ندارد

استاد رشته گردشگری استان‌های غرب مازندران و شرق گیلان گفت: پسروی یا پیشروی آب خزر یا هر منابع آبی نظیر دریاها و اقیانوس‌ها امری طبیعی است اما کارشناسان امر باید دوره‌های زمانی و بازگشت آن را دقیق بررسی کنند. محمدرضا اورمزدی ضمن بیان این مطلب در گفت‌وگو با ایرنا افزود: یکی از معضلات امروز مناطق ساحلی ایران، فقدان متولی مشخص است. در حالی که در کشورهای پیشرفته دنیا مدیریت یکپارچه ساحلی دارند که توأم با مدیریت شهرداری ها، شوراهای محلی، مجلس و نهادهای ذی‌ربط نظارت دارند. وی گفت: فقدان مدیریت یکپارچه مناطق ساحلی را پاشنه آشیل صنعت گردشگری ساحلی ایران بوده و در این زمینه ضرورت توجه برنامه‌ریزان مهم است.

لزوم ورود سازمان پدافندغیرعامل

در همین حال، مدیرکل سابق بنادر و دریانوردی استان مازندران گفت: برای توسعه زیرساخت‌های بنادر این استان همزمان با پسروی آب دریای خزر و پیشگیری از اختلال در روند تردد ناوگان حمل‌ونقل دریایی نامه‌نگاری‌های فراوانی با این سازمان صورت گرفته و این موضوع در حال پیگیری است. محمدتقی انزانپور افزود: با توجه به روند کاهشی آب دریای خزر سازمان‌های پدافند غیرعامل باید تدابیری بیندیشند تا کمترین مخاطرات را در سواحل شاهد باشیم. وی تصریح کرد: از سال ۱۳۹۶ طرحی تحت عنوان طرح سامانه رسوب‌گیر در بندر منطقه ویژه اقتصادی نوشهر در دستور کار قرار گرفت و مطالعات این طرح کلید خورد و طی 3سال به سرانجام رسید. بر مبنای این مطالعات مقرر شد حوضچه‌های این بندر چندصد متری به سمت جلو توسعه یابد. وی اظهارکرد: افزون بر این پیگیری‌ها، اقداماتی مانند عملیات استحصال آب دریای خزر به گستره حدود ۱۳.۵ هکتار نیز انجام خواهد گرفت. مدیرکل وقت بنادر و دریانوردی استان مازندران گفت: در این زمینه موج شکن‌های جدید در ضلع غربی به طول حدود ۴۰۰ متر و در ضلع شرقی هم به طول حدود ۶۵۰ متر ساخته می‌شود ضمن آنکه با رعایت الزامات زیست محیطی در استحصال زمین از دریا، پست‌های اسکله هم جلوتر خواهد رفت. وی خاطرنشان کرد: تا این لحظه در روند تخلیه و بارگیری کالا در ناوگان حمل‌ونقل دریایی از کشورهای روسیه و قزاقستان به این بندر مشکلی نداشتیم و سعی شده همزمان با کاهش آب دریای خزر عملیات لایروبی هم برای عمیق‌تر شدن محدوده حوضچه انجام‌گیرد.

سد سازی‌ها و کاهش نزولات جوی

استادیار گروه زمین‌شناسی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد چالوس نیز با بررسی عوامل پسروی آب خزر  گفت: عقب‌نشینی آب دریای خزر موضوع جدیدی نیست در گذشته‌های دور هم این رخداد طبیعی در شمال کشور وجود داشته است. اما اگر همان زمان ضوابط رعایت حریم و بستر دریا رعایت می‌شد امروز دغدغه خشکی محدوده ساحلی و آسیب رسانی آن به زیرساخت‌ها و کاربری‌های فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را نداشتیم. جهانگیر اسماعیلی در گفت‌وگو با ایرنا افزود: در دهه ۷۰ قانون تعیین بستر و حریم دریای خزر را مشخص شد که سطح تراز آب دریا تا فاصله ۶۰ متری جزو حریم محاسبه شد و در برخی از نقاط ساحلی دریا از آن خط گذشته و زیرساخت و تاسیسات دریایی انجام گرفته و این خلاف قانون بوده است. وی بیان کرد: از آن زمان تاکنون برخی از ادارات و دستگاه‌های اجرایی مانند منابع طبیعی و آبخیزداری به بهانه درآمدزایی از محل دریافت اجاره، بستر اراضی ساحلی را در اختیار بخش‌های خصوصی داده و اقدام به ایجاد زیرساخت‌هایی نظیر اسکله، طرح‌های دریا، صیدگاه و سایر تاسیسات گردشگری کردند. این عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس گفت: در تصاویر ماهواره‌ای هم نشان داده که خط تراز آب دریای خزر در آن زمان چه میزان بوده و امروز یکی از علت‌های کاهش سطح آب دریای خزر و پسروی آن ناشی از سد سازی‌های متعدد و همچنین کاهش نزولات جوی است. تاثیر منفی و متفاوت بر فعالیت شیلاتی مدیرکل شیلات مازندران هم به‌تازگی در بازدیدی از مصب رودخانه بابلرود در بندر صیادی شهرستان بابلسر به رسانه‌ها اعلام کرد: پسروی آب دریای خزر تاثیرات منفی و متفاوتی را برای فعالیت‌های شیلاتی از جمله طرح‌های پرورش ماهیان خاویاری در اراضی ساحلی(بااستفاده از آب دریا)، تردد شناورهای کیلکاگیر و همچنین مهاجرت ماهیان رودکوچ دریایی به مناطق بالادست رودخانه‌ها را به همراه خواهد داشت. قاسم کریم‌زاده گفت: مصب رودخانه‌های استان که محل تلاقی دریا با رودخانه‌هاست، محل اصلی مهاجرت و زایشگاه تخم‌ریزی آبزیان بوده که دچار افت کاهش سطح آب می‌شوند و این اداره با بهره‌گیری از مشارکت‌های مردمی به‌ویژه تشکل‌های صیادی و دستگاه‌های اجرایی در سطح ملی و استانی، سازمان شیلات ایران، مدیریت بحران استان، فرمانداری‌ها و شهرداری‌ها درصدد فراهم کردن شرایط مناسب برای تردد شناورهای صیادی و کیلکاگیر
 است. به گفته این مسئول استانی در این زمینه مکاتبات و پیگیری‌های متعدد را انجام دادیم که هم اکنون یک دستگاه کاترساکشن در مصب رودخانه بابلرود در حال لایروبی مسیرهاست. کریم‌زاده خاطرنشان کرد: با توجه به پیگیری‌های به‌عمل آمده در نظر است یک دستگاه بیل و بارج از سوی سازمان شیلات ایران پس از طی مراحل قانونی در اختیار استان قرار گیرد که امیدواریم بتوانیم زمینه لازم را برای تردد شناورهای صیادی فراهم کنیم.

پسروی آب خزر گریبان کشورهای حاشیه را می‌گیرد

یک کارشناس دریاشناسی هم در این‌باره گفت: کاهش تراز سطح آب دریای خزر مختص ایران نیست و این چالش جدی گریبانگیر همه کشورهای حاشیه خزر است. مجید علی نازی در نشست کمیته لایروبی بنادر شمالی در نوشهر، افزود: برای برون رفت از این بحران نیازمند تقویت تجهیزات و امکانات در این حوزه هستیم که اقدامات اثربخشی در حال انجام است تا به اهداف‌مان که افزایش ایمنی تردد کشتی‌های تجاری است دست پیدا کنیم. وی خاطرنشان کرد: در زمان حاضر در سال‌های اخیر در زمینه ابنیه و تاسیسات در بنادر کشور اقدامات بسیار خوبی صورت گرفته و در بخش ناوگان و تجهیزات دریایی و لایروبی هم برنامه‌های مدون و جامعی در دست اقدام است.

سخن پایانی

عده‌ای از صاحب‌نظران برای کاهش آسیب‌پذیری ناشی از عقب‌نشینی آب دریای خزر به زیرساخت‌ها تاکید دارند که باید با مدیریت اصولی، دانش لازم و مدیریت صحیح نسبت به گذر از این چالش جدی برنامه‌ریزی اصولی کرد. به اعتقاد کارشناسان، ادامه روند معضل پسروی آب خزر به طور قطع بر ساختار اقتصادی و اجتماعی و گردشگری منطقه غرب مازندران تاثیر منفی بر جا می‌گذارد که تا دیر نشده برای حل این مشکل بزرگ‌ترین دریاچه جهان باید با برگزاری نشست‌های تخصصی کشورهای حاشیه این دریا تدابیری اندیشیده شود.