مجلس شورای اسلامی، ۲۳ تیر ۱۳۷۲ در ۱۰ آذر سالروز شهادت مجتهد مجاهد و سیاستمدار متعهد آیت‌الله سید حسن مدرس را به‌عنوان روز مجلس نام‌گذاری کرد. مجلس شورای اسلامی از نمایندگان ملت که به‌طور مستقیم و با رأی مخفی انتخاب می‌شوند تشکیل می‌شود که طبق اصل ۶۲ قانون اساسی شرایط انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان و کیفیت انتخابات را قانون معین می‌کند.

روند تعیین حوزه‌های انتخاباتی

حوزه‌های انتخاباتی‌ مجلس شورای اسلامی بر پایه شهرستان‌ها در استان‌ها تقسیم‌بندی شده و هر حوزه حداقل یک نماینده در مجلس دارد. طبق قانون اساسی، می‌توان پس از هر ۱۰ سال حداکثر ۲۰ نفر نماینده به جمع نمایندگان مجلس شورای اسلامی اضافه کرد. 

در سال ۱۳۷۸ و پیش از انتخابات مجلس ششم شمار نمایندگان به ۲۹۰ نفر افزایش یافت.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸ برای کشور ۲۷۰ نماینده در نظر گرفت و بنا بود پس از هر ۱۰ سال به نسبت هر ۱۵۰ هزار نفر جمعیت یک نماینده به جمع نمایندگان افزوده شود. این قانون درباره اقلیت‌ها نیز برقرار بود.

با بازنگری در قانون اساسی به سال ۱۳۶۸ قانون اصلاح شد و ضمن تکرار انتخاب همان ۲۷۰ نفر به‌عنوان نمایندگان مردم در خانه ملت، نحوه تعیین تعداد نمایندگان برحسب جمعیت تغییر کرد. بر همین اساس، مقرر شد پس از هر۱۰ سال با نظر گرفتن عوامل انسانی، سیاسی، جغرافیایی و نظایر آنها حداکثر ۲۰ نفر (بدون تعیین جمعیت) به جمع نمایندگان مجلس اضافه شود.

مجلس دوم در ۳۰ فروردین ۱۳۶۶ قانون تعیین محدوده‌های حوزه‌های انتخاباتی مجلس را تصویب کرد و در جدولی انتخاب ۲۷۰ نماینده برای ۱۹۶ حوزه انتخابی را به تصویب رساند. ‌این قانون ۳ اردیبهشت همان سال از سوی شورای نگهبان تایید و اجرایی شد.

مجلس سوم در ۱۷ دی ۱۳۷۰ قانون «میزان تاثیر تغییرات تقسیمات کشوری در محدوده حوزه‌ها» را تصویب کرد. براساس این قانون، وزارت کشور مکلف شد تغییرات جغرافیایی را در محدوده حوزه‌های انتخاباتی مصوب سال ۱۳۶۶ اعمال کند. همچنین در آن مصوبه تغییر مختصری در حوزه‌ها اعمال شد.

مجلس چهارم ۲۲ آذر ۱۳۷۴ قانون اصلاح جدول حوزه‌های انتخاباتی را به تصویب رساند و قانون ۲۶ همان ماه به تایید شورای نگهبان رسید.

 مجلس پنجم در ۱۲ آبان ۱۳۷۸ ضمن اصلاح دوباره جدول حوزه‌ها تعداد نمایندگان را از ۲۷۰ نفر به ۲۹۰ نفر افزایش داد و این قانون نیز نوزدهم همان ماه به تایید شورای نگهبان رسید.

مجلس ششم در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۳ طرح تقسیم خراسان به ۳ استان و تعیین شهرستان‌ها را تصویب کرد. اواخر مجلس هشتم به بعد نیز نمایندگان در پی اصلاحاتی در حوزه‌ها برآمده‌اند.

ویژگی‌های اصلی نمایندگان مجلس

این روزها کمتر کسی به وظیفه اصلی و قانونی یک نماینده فکر می‌کند و گاهی خود کاندیداها نیز برای اینکه آرای بیشتری را جذب کنند ترفندهای تبلیغاتی خاصی به کار می‌برند که با وظیفه‌های ذاتی نمایندگان فاصله زیادی دارد.

برخی از نامزدها و طرفداران‌شان از مشکلات موجود جامعه بهره می‌گیرند و حل آن مشکلات را به مردم وعده می‌دهند تا بتوانند حداکثر آراء را کسب کنند. برخی نیز از وظایف نمایندگان مجلس آگاهی ندارند و انتظار دارند آنها وظایف مدیران نهادهای اجرایی را انجام دهند. برخی از مردم تمام نارسایی‌های منطقه را ناشی از عملکرد ضعیف نماینده می‌دانند، در حالی که پرداختن به برخی از کاستی‌ها در حیطه وظایف نمایندگان مجلس نیست. این در حالی است که نمایندگی منصبی است که از طریق انتخابات و رأی مردم فعلیت می‌یابد و دارای این ویژگی‌ها است: 

نخست اینکه مقامی ملی است؛ نمایندگان مجلس هر یک منتخب حوزه انتخابیه معینی هستند اما نمایندگی‌ آنان عام و از سوی همه ملت ایران است چون براساس اصل ۶۷ قانون اساسی، نمایندگان به گونه‌ای سوگند یاد می‌کنند که به معنای نمایندگی از طرف همه مردم کشور است نه حوزه انتخابیه‌ای خاص. البته این به معنای نفی ارتباط نمایندگان با مردم حوزه انتخابیه خود نیست.

دوم اینکه نمایندگی‌، امری کلی است؛ نمایندگان هم در حدود اختیاراتی که به گونه فردی به آنها داده شده است و هم در حدود وظایف و اختیارات‌شان به شکل گروهی با عنوان مجلس شورای اسلامی به وظایف خود عمل می‌کنند.

سوم اینکه نمایندگی غیرقابل عزل است؛ یعنی انتخاب‌کنندگان (برخلاف وکالت در حقوق خصوصی)، نمی‌توانند هر وقت لازم بدانند، نماینده خود را عزل‌ کنند‌ و نماینده می‌تواند تا پایان دوره نمایندگی خود، بدون اجبار برای پاسخگویی به موکلان به‌طور مستقل مشغول انجام وظیفه شود.

دیگر اینکه مقام نمایندگی‌ دارای دو ویژگی است: 

اول اینکه قائم به شخص است؛ یعنی این مقام به هیچ عنوان قابل واگذاری به دیگری نیست و نماینده منتخب مردم نمی‌تواند مقام خود را به دیگری واگذار کند. بند اول اصل ۸۵ قانون اساسی به‌صراحت به این موضوع اشاره کرده است.

دوم اینکه مقام نمایندگی مشارکتی است، نه شخصی و مستقل؛ یعنی نمایندگان به صورت مشترک در تصمیم‌گیری‌های مجلس شرکت می‌کنند و مصوبات با رأی اکثریت به تصویب می‌رسد و به نام مجلس اعتبار و شایستگی اجرا می‌یابد.

وظایف اصلی نمایندگان مجلس چیست؟

نمایندگان مجلس و به طور کلی مجلس شورای اسلامی دو وظیفه اصلی دارند: 

قانون‌گذاری: 

براساس اصل هفتاد و یکم قانون اساسی مجلس شورای اسلامی صلاحیت عام قانون‌گذاری را دارد: «مجلس شورای اسلامی در عموم مسائل در حدود مقرر در قانون اساسی می‌تواند قانون وضع کند».

نظارت: 

مجلس شورای اسلامی علاوه‌بر وظیفه قانون‌گذاری، مسئولیت‌های نظارتی نیز برعهده دارد.

وزرا پس از انتخاب توسط رئیس‌جمهور، برای گرفتن رأی اعتماد به مجلس معرفی می‌شوند (اصل ۱۳۳ قانون اساسی) و مجلس باید نظر خود را مبنی‌بر اعتماد یا عدم اعتماد به فرد فرد آنها اعلام کند (اصل ۸۷ قانون اساسی).

سخن پایانی

با خواندن و بررسی این وظایف می‌توان فهمید جایگاه مجلس شورای اسلامی در کشور ایران، رفیع و بالا است و این نمایندگان مردم هستند که در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های کلان جامعه از قدرت و توانایی بالایی برخوردارند.

همگان باید بدانیم؛ سرمایه‌گذاری، ایجاد کارخانجات تولیدی، عزل و نصب مدیران نهادهای اجرایی، رفع بیکاری و ایجاد اشتغال، ارائه خدمات از قبیل آب، جاده، برق، گاز، تلفن و... از وظایف قوه مجریه و نماینده عالی دولت در شهرستان یا استان است، نه نمایندگان.

نماینده مجلس در مقام وکیل مردم موظف به نظارت بر اجرای این امور در منطقه و کشور است و حق دخالت در اجرای آنان را ندارد.

متاسفانه پیگیری اموری که در حیطه کاری نمایندگان نیست و کار اصلی قوه مجریه است توسط برخی نمایندگان مجلس به یک عادت معمول تبدیل شده و در انتظار عمومی مردم نماینده‌ای را موفق‌تر می‌دانند که بتواند در ادارات کل استانی بیشتر نیرو را بگمارد و با سرکشی مدام و دیدارهای مختلف با آحاد مردم و نگارش مکاتبات و گرفتن وقت ملاقات با مسئولان به مشکلات یکایک موکلانش رسیدگی کند.