در شرایطی که براساس آمارهای رسمی، نزدیک به ۵۰۰هزار نفر در 4 شهر جدید اطراف پایتخت یعنی اندیشه، هشتگرد، پرند و پردیس زندگی می‌کنند، هنوز بسیاری از محلات به‌ویژه فازهای تازه‌تر این شهرها فاقد زیرساخت‌های شهری و خدمات عمومی شایسته هستند و اهالی آن به‌دلیل فقدان خطوط حمل‌ونقل عمومی مناسب، دسترسی دشواری به تهران و دیگر شهرهای اطراف خود دارند؛ یعنی در عمل، این شهرها به‌دلیل فقر امکانات زیست انسانی، به خوابگاه‌هایی برای اهالی آن تبدیل ‌شده‌اند.

دولت نهم نیز از شهرهای جدید اطراف تهران برای اجرای پروژه مسکن مهر استفاده کرد. در این میان، باوجود اینکه در سال‌های اخیر جمعیت زیادی روانه شهرهای جدید اطراف تهران شده‌اند، اما اهالی این شهرها از کمبود امکانات حمل‌ونقل، زیرساخت‌های شهری و خدمات عمومی گلایه‌های زیادی دارند.

صمت در این گزارش چالش‌های مختلف شهرهای جدید به‌ویژه موضوع حمل‌ونقل را بررسی کرده است.

مشکلات پیش‌روی شهرهای جدید

تاسیس و توسعه شهرهای جدید به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تجربه‌های عمران و شهرسازی در کشور، نتایج قابل‌قبولی در زمینه استقرار جمعیت و کاهش تمایل به سکونت در کلانشهرها داشته است. با این‌حال، مشکل نبود ناوگان حمل‌ونقل عمومی برای ترددهای درون‌شهری و بین‌شهری موجب تشدید آلودگی هوا، مصرف بی‌رویه سوخت و اتلاف وقت شهروندان شده است.

یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که بر سر راه توسعه شهرهای جدید وجود دارد، چگونگی حمل‌ونقل، جابه‌جایی میان شهرهای جدید و کلانشهرهای نزدیک به آن است.باتوجه به نبود امکانات حمل‌ونقل عمومی مناسب برای جابه‌جایی افراد در این مناطق، بیشتر از خودروهای شخصی برای ترددهای درون‌شهری و بین‌شهری استفاده می‌شود.

به‌طوری‌که روزانه به‌طورمیانگین یک میلیون و ۴۰۰هزار خودرو تنها از حومه تهران به‌سمت مرکز این شهر روانه می‌شوند. باتوجه به تغییر نرخ سوخت و تشدید آلودگی هوا در کلانشهرها، استفاده از خودروی شخصی توسط شهروندان شهرهای جدید برای تردد به کلانشهرها دیگر توجیه منطقی و اقتصادی ندارد. به‌همین دلیل، توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی از جمله شبکه ریلی به این مناطق نقش بسیار مهمی در کاهش آلودگی هوا، کاهش اتلاف وقت شهروندان و صرفه‌جویی در مصرف سوخت ایفا می‌کند.

ازاین‌رو ضرورت دارد با اتکا به دانش بومی و استفاده از تجربه‌های جهانی در زمینه توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی نظیر قطارهای سریع‌السیر و شبکه ریلی باکیفیت، امکان احداث و راه‌اندازی سریع‌تر شبکه حمل‌ونقل شهرهای جدید، به‌ویژه پرند، پردیس، بهارستان، فولادشهر، مجلسی و گل‌بهار هرچه سریع‌تر فراهم می‌شود. چه‌بسا با این اقدامات، فاصله شهرهای جدید با کلانشهرها کمتر و در نهایت بعد از چند سال، این شهرها با هم ادغام می‌شوند.

آمار ناخوشایند حاشیه‌نشینی

سعید سادات‌نیا، عضو انجمن مهندسان مشاور و کارشناس معماری و شهرسازی در رابطه با چالش‌هایی که در حوزه شهرسازی و توسعه شهرهای جدید وجود دارد، به صمت گفت: در حال ‌حاضر وضعیت بازار مسکن به‌جایی رسیده که هرازگاهی آماری از تعداد خانه‌های خالی و افرادی که تعداد زیادی خانه‌ دارند، منتشر می‌شود.

 در کنار این موضوع، مشاهده می‌شود که چیزی در حدود ۲۰ میلیون حاشیه‌نشین، بدمسکن و بی‌مسکن در کشور وجود دارد. اگر این مسئله را بیشتر باز کنیم، می‌بینیم که املاکی که در کشور خالی هستند، برای اقشار هدف و کم‌درآمد ساخته نشده‌اند و بیشتر برای گردش و ذخیره مالی هدف‌گذاری شده‌اند، از این‌رو بازار مسکن به‌جای حرکت به‌سمت بازار مصرفی، به‌سوی بازار سرمایه‌ای گام برداشته است. این موضوع از جایی شروع شد که زمین که یک ثروت غیرقابل‌تکرار در کشور است، به چرخه معاملات وارد و به یک کالا تبدیل ‌شد.

این کارشناس معماری و شهرسازی به صمت گفت: تجارب جهانی به ما نشان می‌دهد که بازار ملک به‌جای سرمایه‌ای شدن باید صرف نیازمندان و اقشار هدف شود؛ بدین معنی که باید اصلاحات پایه برای این موضوع در کشور اندیشیده شود. زمانی که مالکیت گسترش پیدا می‌کند و به‌سمت زمین‌داری خیز برمی‌دارد، مشکلات زیادی را پدید می‌آورد، به‌طوردقیق مانند شرایط فعلی شهر تهران که به‌علت تراکم جمعیت بالا و نبود مدیریت شهری با چالش‌های زیادی از جمله آلودگی روبه‌رو است.

وی در ادامه بیان کرد: از طرفی، وقتی شهرهای بزرگ دیگر کشش جمعیت مهاجر را ندارند، شهرهای حاشیه به‌وجود می‌آیند، اما متاسفانه این اقدامات برای کاهش جمعیت تهران آن‌طور که باید جوابگو نیست، چرا که به‌علت فاصله زیاد این شهرک‌ها از پایتخت و نبود امکانات رفاهی که مهم‌ترین آن حمل‌ونقل است، تمایلی برای زندگی در این مکان‌ها وجود ندارد. تمام مشکلاتی که برای شهرسازی و شهرنشینی وجود دارد، مربوط به موضوعات پایه‌ای است، اما این بدین‌معنا نیست که چاره‌ای برای حل این معضلات وجود ندارد.

تفاوت شهرهای جدید با شهر سنتی

سادات‌نیا خاطرنشان کرد: تفاوت شهرهای جدید با شهر سنتی می‌تواند در چگونگی و وضعیت کیفیت زندگی در این‌گونه شهرها باشد؛ هنگامی‌که افراد قصد مهاجرت به یک شهر جدید را دارند، انتخاب سیستم‌های حمل‌ونقل، تاسیسات، تسهیلات و زیرساخت‌های شهری، انتظار دستیابی به استاندارد بالاتری را نسبت به شهرهای موجود پیش می‌آورد.

متاسفانه در کشور ما شهرک‌سازی‌ها با اهداف اولیه خود فاصله زیادی دارند و هرگز نتوانسته ضعف‌های موجود در بازار مسکن را جبران کند، همچنین در رابطه با شهرسازی و کاهش جمعیت کلانشهرها، چالش‌های زیادی وجود ندارد و زندگی در شهرک‌های اطراف تهران مثل پرند و پردیس همانند یک جای خواب برای افراد است و با کمبود امکانات رفاهی دست‌وپنجه نرم می‌کند.

وی در پایان گفت: عواملی که باعث جذب جمعیت به شهرهای جدید می‌شود و مهاجرت مردم از شهرهای مادر به این شهرها را میسر می‌کند، شامل عواملی مانند ارائه مسکن با کیفیت نسبت به مسکن مادرشهرها، نزدیکی فواصل محل کار و سکونت، داشتن آرامش و دوری از ازدحام شهرهای بزرگ و کیفیت بهتر محیط سکونت می‌شوند. بنابراین اهمیت و نقش کیفیت محیط شهرهای جدید که در میزان رضایت‌مندی ساکنان آنها ظاهر می‌شود، ضرورت بررسی این مسئله را در شهرها، به‌ویژه شهرهای جدید تبیین می‌کند و می‌تواند رضایت و نارضایتی ذهنی شهروندان را در پی داشته باشد.

 ضرورت مکان‌یابی برای ساخت مسکن

حسین ایمانی‌جاجرمی، جامعه‌شناس شهری درباره معضلات و مشکلات شهرهای اطراف پایتخت به صمت گفت: دولت جدید سیاست‌های مختلفی را برای ساماندهی بازار مسکن به‌کار گرفته است، اما باید در نظر بگیرد که مسکن را در زمین‌هایی بسازد که ظرفیت مناسبی برای رفاه مردم داشته باشند و مانند تجربه‌های قبلی، خانه‌های غیراستاندارد در مناطقی که از کمترین امکانات رفاهی هم برخوردار نیستند، ساخته نشوند. حسین ایمانی‌جاجرمی افزود: اکنون ما شاهد این موضوع هستیم که بیشتر شهرک‌های اطراف تهران که برای حل مشکل مسکن ساخته ‌شده، نه‌تنها باری از مشکلات برنداشته، بلکه افرادی را که در این مناطق زندگی می‌کنند، با مشکلات رفاهی زیادی از قبیل کمبود وسایل حمل‌ونقل عمومی روبه‌رو کرده و تنها شبیه خوابگاه برای افراد است. متاسفانه ضعف خدمات شهری، حمل‌ونقل و دسترسی نامطلوب ساکنان این شهرها، همچنان از مهم‌ترین مشکلات ساکنان آن است.

نقش کلیدی حمل‌ونقل در حل مشکل شهروندان

این جامعه‌شناس افزود: حمل‌ونقل آسان و دسترسی مطلوب یکی از مواردی است که می‌تواند بسیاری از فشارهای روانی و مشکلات ساکنان این مناطق را حل کند. یکی دیگر از مسائل مهم درباره این شهرها این است که بیشتر مردها برای بهره‌مندی از مشاغل به‌سمت شهرمادر می‌روند و چهره شهر در طول روز اکثر زنانه می‌شود، یعنی زنان مدت‌زمان بیشتری را در این مناطق زندگی می‌کنند و باید برای حل مسائل و مشکلات آنان نیز فکر جدی شود، چرا که این مسئله از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

حسین ایمانی‌جاجرمی گفت: بدیهی است، افزایش جمعیت با افزایش تقاضا برای بهره‌مندی از امکانات شهری رابطه مستقیمی دارد، زیرا نسبت جمعیت به منابع را از حالت اعتدال خارج می‌کند. در این صورت، شهروندان برای رسیدن به منابع محدود با هم رقابت می‌کنند و این الگوی رفتاری، شرایط زندگی را برای شهروندان سخت می‌کند. افزایش مجوزهای آپارتمان‌سازی در شهرهای اطراف تهران زمانی از کمترین آسیب برخوردار است که منابع زیرساختی آن از قبل مهیا شود تا شهروندان کمتر بر سر منابع محدود رقابت کنند.

وی خاطرنشان کرد: واقعیت این است که طرح‌های جدید برای ساخت‌وساز مسکن که با عناوینی همچون مسکن ملی و مسکن مهر در حال ظهور هستند، حتی در صورتی ‌که طرح‌های مناسبی هم باشند، اما باید پیش از اجرا دارای بسترسازی مناسب شوند. به عبارت دیگر باید به بسترسازی توجه ویژه‌ای شود. نوع خدمات، قرارگیری مراکز خرید، مراکز درمانی و بهداشتی، دسترسی آسان به شهرهای مادر و افزایش ناوگان حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه خطوط مترو همه از مواردی هستند که قبل از ساخت مسکن‌های جدید باید موردتوجه قرار گیرند.

ایمانی در پایان گفت: تهران کلانشهری با مشکلات عدیده و بسیار پیچیده است که گاهی این مشکلات به نظر حل‌نشدنی به‌نظر می‌رسند. بی‌توجهی به شهرسازی، آلودگی هوا، بافت فرسوده، حاشیه‌نشینی، آسیب‌های اجتماعی، کمبود فضای سبز و نبود عدالت در دسترسی به خدمات شهری و شهروندی، تهران را با ابرچالش‌های مختلفی روبه‌رو کرده است که مناطق و محلات کم‌برخوردار بیشترین تاثیر را از این مشکلات می‌گیرند.

سخن پایانی

شهرهای جدید به‌عنوان یک تجربه جدید در نظام شهرنشینی ایران مطرح هستند؛ شهرهایی که در ابتدا با هدف حل مسائل و مشکلات شهری ایران مطرح شدند، اما با گذشت زمان، بیشتر آنها دچار شکست شدند. این درحالی است که شهرهای جدید فاصله زیادی با شهر اصلی داشته و معمولا خارج از نفوذ شهر هستند. از مهم‌ترین عواملی که بارها در رابطه با مشکلات حمل‌ونقل این شهرها مورداشاره واقع‌شده، مکان‌یابی و نحوه مکان‌گزینی است.  باتوجه به اینکه نزدیک 3 دهه از تجربه ساخت شهرهای جدید پس از انقلاب اسلامی می‌گذرد، ارزیابی و بازبینی فرآیند مکان‌گزینی و ساخت شهرهای جدید یکی از الزامات پیشرفت در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری ایران محسوب می‌شود. عدم‌موفقیت شهرهای جدید را می‌توان در برآورده نشدن اهداف آنها دانست. در این راستا، همواره شهرهای جدید با مشکلات عدیده‌ای مواجه بوده‌اند، به‌طوری‌که این مشکلات باعث شده تا آرمان‌ها و اهداف اصلی ایجاد این شهرها، محقق نشود. مقوله شهرهای جدید، یک مسئله ملی است و این موضوع را نمی‌توان با نگرش بخشی حل کرد، زیرا حل مسائل ملی نیاز به عزم ملی و خرد جمعی دارد.