در طی سال‌های گذشته، میزان واردات ایران نسبت به صادرات بیشتر بوده و آمارهای ارائه شده از سوی سازمان گمرک، این مسئله را تایید می‌کنند. حال اگر به دنبال افزایش صادرات به‌ویژه صادرات غیرنفتی کشور هستیم، همواره باید مولفه‌های متعددی را در نظر قرار داده و به بررسی تمام ابعاد دخیل در این موضوع بپردازیم. با نگاهی به آمار تجارت ایران با کشورهای همسایه درمی‌یابیم هنوز ایران نتوانسته آن‌‌طور که باید و شاید از ظرفیت کشورهای همسایه استفاده کند. یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری ایران، کشور ترکیه بوده و ایران به دلیل داشتن روابط مناسب دیپلماتیک با این کشور، مستعد بهره‌مندی از سودهای کلان تجارت با این کشور است. اما آمارها نشان می‌دهد ایران حتی با این کشورها همسایه خود نیز نتوانسته آن‌طور که باید و شاید مراودات تجاری داشته باشد. صمت در این گزارش، به بررسی شرایط تجارت ایران با کشورهای همسایه و منطقه مانند هند و ترکیه که ظرفیت‌های زیادی برای واردات دارند، پرداخته است.

فرصت‌ ایران برای حضور در ترکیه سوخت

مهرداد سعادت‌دهقان، رئیس اتاق بازرگانی ایران و ترکیه معتقد است میزان صادرات ایران به ترکیه نزدیک به ۵ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. این رقم در قیاس با حجم کل واردات این کشور سهم ایران بسیار محدود است. به گزارش ایسنا، مهرداد سعادت‌دهقان در همایش بررسی و آسیب‌شناسی روابط تجاری ایران با ترکیه که در اواسط آبان امسال برگزار شد، اظهار کرد: متاسفانه تمام توجه سازمان توسعه تجارت به افزایش مراودات تجاری با دیگر کشورهای همسایه و منطقه بوده و به فرصت‌های بازرگانی با کشور ترکیه بی‌توجه است این در حالی است که چه حجم و نیاز بازار ترکیه و چه توانایی ایران برای ورود به بازار این کشور بسیار گسترده است.

وی با اشاره به برخی مقدمات تجاری فراهم نشده میان دو کشور بیان کرد: با وجود آنکه ایران توافقاتی برای تجارت ترجیحی با ترکیه داشت، در عمل تکلیف این توافقات مشخص نیست. در کنار آن رایزن بازرگانی ایران در ترکیه نیز انتخاب شده اما هنوز رایزنان به این کشور اعزام نشده‌اند. تمامی این موارد نشان می‌دهد ایران در حال از دست دادن فرصت حضور در بازار بزرگ ترکیه است.

تاجری جهانی به نام ترکیه

رئیس اتاق بازرگانی ایران و ترکیه با اشاره به آمارهای ثبت شده در سال ۲۰۲۲ میلادی اظهار کرد: ترکیه نقش مهمی در تجارت جهانی دارد. ما درباره کشوری صحبت می‌کنیم که نزدیک به ۲۵۰ میلیارد دلار صادرات و ۳۰۰ میلیارد دلار در سال واردات داشته و تمامی این ارقام در حالی است که نقش ایران در بازار با ظرفیت ترکیه هنوز ناچیز است. سعادت‌دهقان ادامه داد: هرچند آمارها از رشد بیش از ۱۰۰ درصدی صادرات ما به ترکیه حکایت دارد، اما درحال‌حاضر ما تنها ۵ میلیارد دلار در سال به این کشور صادر می‌کنیم. هرچند اگر از این رقم، میزان صادرات گاز به ترکیه را کسر کنیم، عدد صادرات ایران به ترکیه بسیار محدودتر می‌شود. این در حالی است که تنها با استفاده از ظرفیت‌های مرزهای مشترک میان دو کشور امکان دسترسی به آمارهای بالاتر وجود داشته و همچنان دارد. امروز ایران با ترکیه شبکه دیپلماسی خوبی دارد، اما از این موضوع در توسعه اقتصادی و تجاری استفاده نمی‌شود. درحال‌حاضر ۱۴۴ مرکز تجاری از سوی ترکیه در نقاط مختلف دنیا فعال شده اما ما حتی هنوز رایزن بازرگان خود را نیز اعزام نکرده‌ایم. در صورتی که مقدمات لازم لجستیکی فراهم شود و مشکل عدم دریافت گواهی استاندارد برخی کالاهای ایرانی در ترکیه برطرف شود می‌توان انتظار داشت که تجار ایرانی در این بازار عملکرد گسترده‌تری را به ثبت برسانند.

مزیت‌های تجارت با ترکیه

مدیرکل مدیترانه و شرق اروپای وزارت خارجه معتقد است سیاست خارجه ایران برای توسعه روابط با همسایگان همواره اولویت‌گذاری جدی داشته و دولت سیزدهم به‌طور جدی پیگیر این مسئله است. در این میان، ترکیه یکی از مهم‌ترین همسایگان برای توسعه روابط محسوب می‌شود. به گزارش ایسنا، محمدحسن حبیب‌الله زاده در همایش بررسی و آسیب‌شناسی روابط تجاری ایران با ترکیه بیان کرد: از حدود ۱۵ همسایه کشور، شرایط ترکیه برای ایران منحصربه‌فرد است. وجود اشتراکات فرهنگی و دینی ایران با ترکیه در کنار پیوستگی‌های تمدنی این دو کشور، ازجمله ویژگی‌های ترکیه برای ایران است. از سوی دیگر ایران حدود ۵۶۰ کیلومتر مرز مشترک و ۳ گذرگاه مرزی با ترکیه داشته که این موارد ازنظر توسعه روابط و همکاری‌ها اهمیت فراوانی دارد. ازاین‌رو در سال‌های گذشته ملاقات فراوانی میان سران دو کشور انجام شده و در دولت سیزدهم نیز این موضوع به‌طور جدی دنبال شده است. 

ایران به دنبال توسعه تجارت است

مدیرکل مدیترانه و شرق اروپای وزارت خارجه با بیان این‌که توسعه روابط تجاری میان دو کشور برای دولت ایران اهمیت فراوانی دارد، توضیح داد: ایران درحال‌حاضر در کنار سفارتخانه ۳ کنسولگری فعال در ترکیه دارد و به دنبال آن هستیم که یک کنسولگری دیگر به آن اضافه کنیم. طراحی دیپلماسی با زیرساخت‌های حقوقی مشترک می‌تواند برای ما به توسعه روابط جاری منجر شود. در سال‌های گذشته سندهای مختلفی در حوزه‌هایی مانند گمرک، حمل‌ونقل و حتی یک سند همکاری جامع میان ایران و ترکیه به امضاء رسیده و در چارچوب آن هدف‌گذاری‌های متعددی در زمینه‌هایی مانند بازرگانی، انرژی، محیط‌زیست و آب نهایی شده که البته برای اجرا نیاز به فراهم شدن مقدمات لازم دارد.

وی با بیان این‌که حجم تجارت میان دو کشور بیش از ۷۰ درصد رشد کرده تاکید کرد: در هدف‌گذاری‌های کلان دو کشور اعلام کردند که می‌توانند سهم تجارت مشترک خود را به ۳۰ میلیارد دلار در سال برسانند. در صورتی که نرم‌افزار و سخت‌افزارهای لازم این موضوع فراهم شود می‌توان انتظار داشت که در مدتی کوتاه دستیابی به این هدف ممکن باشد.

ایران از بازار هند کم‌نصیب است

هرچند ترکیه یکی از کشورهای مهم برای ایران در تجارت است، اما شراکت تجاری هندی‌های با ایرانیان از دیرباز از موارد قابل توجه بوده است. اتاق بازرگانی تهران در جدیدترین گزارش خود به بررسی ابعاد مختلف تجارت مشترک میان ایران و هندوستان پرداخته که نشان از سهم کم ایران در تجارت ششمین اقتصاد بزرگ جهان دارد. به گزارش ایسنا، برآوردها نشان می‌دهد که میزان تولید ناخالص داخلی اقتصاد هند به بیش از ۳۱۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ رسیده که این کشور را به ششمین اقتصاد برتر دنیا تبدیل می‌کند. این کشور با حدود یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر جمعیت یکی از اصلی‌ترین واردکنندگان در اقتصاد جهان نیز به شمار می‌رود و با واردات ۵۷۰ میلیارد دلاری یکی از اصلی‌ترین کشورها در این بازار بوده است. در سال ۲۰۲۱ چین، امارات متحده عربی، ایالات متحده امریکا، سوئیس، عربستان سعودی و عراق اصلی‌ترین صادرکنندگان کالا به هند بودند و این کشور حدود ۲۴ درصد از کل واردات خود را از کشورهای خاورمیانه انجام داده است. همچنین در سال ۲۰۲۲ پیش‌بینی می‌شود واردات هند حدود ۷.۴ درصد افزایش پیدا کند.

افزایش نیاز وارداتی هند

براساس آمارهای رسمی ارائه شده در نیمه نخست سال ۲۰۲۲ میزان تجارت مشترک ایران و هند افزایش یافته اما همچنان سهم ایران در این بازار مهم وارداتی بسیار محدود است. در نیمه نخست امسال ایران به هند حدود ۳۳۴ میلیون دلار کالا صادر کرده که در قیاس با عدد ۲۱۷ میلیون دلار سال قبل افزایشی ۵۴ درصدی را نشان می‌دهد. همچنین میانگین نرخ کالاهای صادراتی ایران در هر تن به ۲۸۴ دلار رسیده که افزایشی ۱۱ درصدی را نشان می‌دهد. این عدد در حالی ثبت شده که رشد واردات هند در نیمه نخست امسال حدود ۴۰ درصد بوده و به عدد ۳۶۲ میلیارد دلار رسیده است. در این مدت امارات متحده عربی ۲۶ میلیارد دلار، عربستان سعودی ۲۴ میلیارد دلار و عراق ۲۲ میلیارد دلار صادرات به هند داشتند.

جهان پیشرو در توسعه تجارت

به این ترتیب ایران تنها ۰.۰۹ درصد از واردات هند را به خود اختصاص داده و در جایگاه ۷۲ در میان صادر‌کنندگان به هند قرار دارد. در طول این مدت هند نیز به ایران حدود یک میلیارد دلار صادرات کالا داشته که در قیاس با مدت مشابه سال قبل افزایشی ۵۲ درصدی را نشان می‌دهد. میانگین نرخ کالاهای وارداتی از هند نیز ۹۴۳ دلار در هر تن بوده که افزایشی ۱۷ درصدی را ترسیم می‌کند. به این ترتیب ایران در رده ۴۳ وارد‌کنندگان کالا از هند قرار گرفته است. امریکا، امارات متحده عربی، بنگلادش، هند و چین اصلی‌ترین مقاصد کالاهای صادراتی هند به شمار می‌آید. در طول این مدت تراز تجاری ایران با هند منفی ۷۰۳ میلیون دلار بوده که نشان از افت جایگاه ایران در این تجارت دارد. پیش از تحریم‌ها هند یکی از وارد‌کنندگان نفت ایران بود اما در سال‌های گذشته این آمار کاهش داشته است.

سخن پایانی

کارشناسان معتقدند برای توسعه صادرات ابتدا باید به اهمیت تولیدات صادرات محور توجه ویژه داشته باشیم؛ از ارکان اصلی صادرات، دارا بودن تولیداتی با مزایای مناسب اقتصادی است. تا زمانی که کالاهای تولید شده از جنبه‌های مختلف کیفیت، کمیت و نرخ نتوانند با تولیدات مشابه خود رقابت کنند، نمی‌توان انتظار داشت تا استراتژی‌های کلان اقتصادی و بازرگانی کشور نتیجه داده و آمارها رشد صادرات غیرنفتی را نشان دهند. بنابراین در ابتدا باید بخش‌های تولیدی خود را قدرتمند کرده و برنامه‌ریزی‌های مناسبی در امر تولید کالاهایی رقابت‌پذیر داشته باشیم. پس از آن باید وارد مراحل تجارت شده و تمامی مؤلفه‌هایی که می‌توانند بر توسعه صادرات دخیل باشند را موردبررسی قرار داد.