خطرات و تهدیدهای موجود در تجارت، اهمیت بیمه‌ بار صادراتی را دوچندان می‌کند. طبق آمار منتشرشده عمده کالاهای صادرات غیرنفتی ایران در سال ۲۰۲۰ شامل پلاستیک، مواد شیمیای آلی، سبزیجات خوراکی و میوه و آجیل بوده است. مرکبات، خربزه، آهن و فولاد، نمک، گوگرد، خاک و سنگ، مواد گچ‌کاری، آهک و سیمان، مس، روی و محصولات آن از دیگر کالاهای عمده صادرات ایران بوده است.

کالاهای یادشده بخش عمده صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص می‌دهند. برای صیانت از سهم صادرات غیرنفتی در تولید ناخالص داخلی باید ریسک‌های صادرات این محصولات کاهش باید و عمده‌ترین راه کاهش ریسک صادرات، بیمه محصولات صادراتی است. شرکت‌های بیمه لزوم وجود چنین بیمه‌نامه‌ای را برای بدنه صادرات کشور ضروری دانسته و برای پوشش ریسک صادرات به‌ویژه صادرات خرد بیمه‌نامه بار صادراتی را طراحی کرده‌اند. در همین راستا صندوق ضمانت صادرات ایران نیز برای کلیه صادرکنندگان اقدام به پوشش ریسک کرده است. بر این اساس کلیه محصولات صادراتی ایران تحت پوشش بیمه صندوق ضمانت صادرات هستند. صمت به‌بهانه «روز ملی صادرات» درباره چگونگی کاهش ریسک صادرات با پوشش بیمه با کارشناسان گفت‌وگو کرده است.

بیمه باربری، از ضروری‌ترین نیازهای بازرگانان

عسل اشتری، کارشناس بیمه درباره چگونگی کاهش ریسک صادرات برای صادرکنندگان به صمت گفت: شرکت‌های بیمه لزوم طراحی بیمه‌نامه مرتبط با صادرات را احساس و در این زمینه اقدام کردند. وی افزود: بیمه باربری (صادراتی-وارداتی) یکی از ضروری‌ترین نیازهای تاجران و بازرگانان است. برای باربری و حمل محصولات تجاری از جایی به جای دیگر، از وسایل نقلیه متعدد استفاده می‌شود که هر یک از آنها خطراتی برای کالا دارد. هنگام مواجهه با مشکل در طول سفر و حمل بار، سرمایه افراد در معرض خطر قرار می‌گیرد که بیمه باربری برای رفع نگرانی درباره این موضوع کاربرد قابل‌توجهی دارد.

حفظ سرمایه تجار

وی با تاکید بر اینکه با استفاده از این نوع بیمه‌نامه، سرمایه صادرکنندگان در هر شرایطی تحت حفاظت قرار می‌گیرد، گفت: این نوع بیمه‌نامه شامل انواع محموله‌های صادراتی، وارداتی و ترانزیتی می‌شود. در حمل بین‌المللی، بیمه‌نامه براساس استاندارد انستیتوی بیمه‌گران لندن صادر می‌شود و موردتایید بیمه‌گران و مراجع حقوقی بیشتر کشورها است.

این کارشناس بیمه ادامه داد: شرکت‌های بیمه‌گر بیمه‌نامه حمل‌ونقل بین‌المللی را با هر یک از شرایط A، B و C صادر می‌کنند که شرایطی  بین‌المللی است. بنابراین در تمام دنیا سطح‌بندی بیمه بار بین‌المللی دارای بندها و سطوح یکسان است. تفاوت تنها در پوشش خطراتی است که هر کدام از شرکت‌های بیمه‌گر طبق تعرفه و قوانین قراردادی خود در نظر دارند. به‌طور مثال کامل‌ترین بیمه‌نامه‌ای که در این زمینه ارائه می‌شود، بیمه‌نامه با شرایط کلوز A است.

اشتری با توضیح اینکه بیمه ‌بار بین‌المللی، در بین مردم باعنوان بیمه ‌بار صادراتی شناخته می‌شود، گفت: بیمه ‌بار صادراتی برای همه انواع حمل‌ونقل اعمال می‌شود و شرایط آن براساس نیاز بیمه‌گذار متفاوت است. وی افزود: براساس نیاز به صادرات یا واردات «بیمه ‌بار» اغلب از صادرکننده‌ای با صادرکننده دیگر یا واردکننده‌ای با واردکننده دیگر و از محموله‌ای به محموله دیگر متفاوت است.

خلأ قانون

این کارشناس بیمه با اذعان به اینکه هنوز برای اجرای دقیق بیمه‌ بار صادراتی در ایران خلأ قانونی وجود دارد، اظهار کرد: تا زمانی که تهیه بیمه‌نامه بار بین‌المللی اجباری نشود، ممکن است صادرکننده یا واردکننده برای کاهش هزینه صادرات یا واردات با پذیرش خطرات احتمالی حمل از بیمه بار خودداری کند، این در حالی است که دریافت این بیمه‌نامه در تجارت بین‌المللی الزامی است. وی در توضیح اهمیت بیمه‌نامه بار صادراتی با ذکر مثالی تصریح کرد: اگر کالا هنگام حمل‌ از بندر اعزام به نقطه مقصد آسیب ببیند، قطعا صادرکننده متحمل ضرر مالی می‌شود؛ بنابراین برای جلوگیری از ضرر، مجبور به اخذ بیمه‌نامه است تا از سرمایه خود در برابر صدمات احتمالی محافظت کند. اشتری ادامه داد: در صورت حمل کالا از طریق دریا، این بیمه به‌عنوان بیمه بار دریایی شناخته و در صورت حمل هوایی از اصطلاح بیمه بار هوایی استفاده می‌شود. با این حال، عموما از اصطلاح «بیمه بار صادراتی» به‌جای هر دو اصطلاح استفاده می‌شود و مقررات آنها مشخص است.

قوانین جهانی

وی با اشاره به اینکه بسته به شرایط تجاری بین‌المللی، فروشنده (صادرکننده) یا خریدار (واردکننده) مسئولیت بیمه کردن بار را بر عهده دارد، بیان کرد: فروشنده موظف است محموله را از نظر CIF و CIP بیمه کند. همچنین فروشنده می‌تواند بنا به صلاحدید بار را از نظر خطرات شخصی مثل DDU و DDP بیمه نکند. این کارشناس بیمه اذعان کرد: اصطلاحات تجاری DDU و DDP اغلب در پروژه‌های کلیدی که مقدار بار زیاد است استفاده می‌شوند و در عمل، فروشنده معمولا بار را با اصطلاحات DDU و DDP بیمه می‌کند. اشتری توضیح داد: پوشش ریسک بیمه بار صادراتی از یک استاندارد جهانی تبعیت می‌کند و فقط قالب بیمه‌نامه از بیمه‌گری به بیمه‌گر دیگر متفاوت است، اما همه آنها اساسا دارای بندهای یکسان و همان اطلاعات موجود در دستورالعمل‌های بیمه‌نامه (IAI) هستند.

بیمه‌نامه تک‌نسخه

وی گفت: براساس مقررات بین‌المللی بیمه‌نامه باید توسط یک شرکت بیمه یا نماینده آن صادر و امضا شود. اگر بیش از یک نسخه اصلی از بیمه‌نامه بار صادراتی صادر شده باشد این موضوع باید در بیمه‌نامه قید شود، زیرا همه بیمه‌نامه‌ها باید به تایید بانک کشور مبدأ یا مقصد بیمه‌نامه بار صادراتی برسند تا در اعتبار اسنادی (اعتبارسنجی) موسسه مالی دیگری هم مجاز به دریافت بیمه‌نامه بشود. این کارشناس بیمه درباره زمان صدور بیمه‌نامه بار صادراتی براساس استانداردهای بین‌المللی گفت: در کشورهای خاص، نماینده بیمه (کارگزار) ممکن است بیمه‌نامه را در مدت ۴ تا ۵ ساعت پس از دریافت دستورالعمل‌های بیمه‌نامه (IAI) یا فرم مشابه، به صادرکننده تحویل دهد، اما در برخی از کشورها بیمه‌نامه ۲ تا ۳ روز پس از دریافت دستورالعمل‌های آن، از طریق پست برای صادرکننده ارسال می‌شود. اشتری افزود: باتوجه به اینکه ممکن است ارسال نامه الکترونیکی در برخی از کشورها ۴ روز یا بیشتر طول بکشد، این احتمال وجود دارد که بند موجود در بیمه‌نامه مبنی بر تعیین زمان مشخص بیمه‌نامه بار صادراتی به آخرین تاریخ مذاکره L / C نرسد.

طراحی بیمه‌نامه بار صادراتی براساس استاندارد جهانی

سیاووش قزلباش، کارشناس بیمه درباره لزوم صدور بیمه بازرگانی به صمت گفت: شرکت‌های بیمه‌گر با نیازسنجی که انجام داده‌اند لزوم طراحی چنین بیمه‌نامه‌ای را درک و براساس استانداردهای جهانی اقدام به این کار کرده‌اند.

وی افزود: بیمه‌نامه بار صادراتی به‌منظور بیمه کردن محموله کالاهایی با مبدأ حرکت ایران و مقصد سایر کشورهاست؛ بنابراین به‌علت گستردگی خطرات محتمل برای محموله‌های باری و احتمال آسیب‌دیدگی آنها در مسیر مقصد، باید رقم تعهدات شرکت‌ها، برای بیمه‌شدگان مشخص باشد. به این منظور، شرایط و استانداردهای مربوطه در مجموعه‌ای با عنوان کلوزهای بیمه‌گران کالا تعیین شده که موردتایید تمام بازارهای جهانی است.

این کارشناس بیمه با اشاره به اینکه شورای‌عالی بیمه ایران نیز این قوانین و مقررات را در آیین‌نامه شماره ۷۹ معین کرده، یادآور شد:  شرکت «بیمه ایران» تنها مرجع رسمی تعهدات بیمه بار صادراتی ایران است و همه بیمه‌های باربری صادراتی باید با توجه به قوانین این شرکت صادر شود.

بیمه خسارت نمی‌دهد

قزلباش در پاسخ به این پرسش که چه خطراتی تحت پوشش بیمه‌نامه صادرات قرار نمی‌گیرند، توضیح داد: نبود قابلیت حمل ایمن کالای بیمه‌شده به‌علت نامناسب بودن کشتی (شناور)، نامناسب بودن وسایل حمل‌ونقل (کانتینرها) برای انتقال سالم کالای بیمه‌شده، وجود هر گونه جنگ داخلی، شورش، قیام و... از جمله مواردی هستند که شرکت‌های بیمه‌گر الزامی به پرداخت خسارت در زمینه آنها ندارند.

وی افزود: وقوع هرگونه توقیف، مصادره و تصرف در اموال (به‌استثنای دزدان دریایی) یا وقایع ناشی از این امور، آسیب دیدن بار صادراتی بر اثر مواجهه احتمالی با سلاح‌های جنگی متروکه و به‌جامانده از سایر جنگ‌ها از قبیل بمب، مین، اژدر و...، از بین رفتن بار یا به مقصد نرسیدن آن به‌خاطر وقوع اغتشاشات و درگیری‌های داخلی، اعتصاب کردن کارگران و تعطیل شدن محل کار و وقوع عملیات تروریستی به اشکال مختلف، شرکت‌های بیمه‌گر را از پرداخت خسارت معاف می‌کند.

ضمانتی بزرگ

این کارشناس بیمه اذعان کرد: در ایران علاوه بر بیمه‌نامه‌های صادراتی ‌بار، تمامی تجار در زمان فعالیت، باید کالای موردمعامله را به صندوق ضمانت صادرات ایران معرفی کنند تا این صندوق طبق توافق با بیمه‌های موجود نسبت به اعتبارسنجی و ایجاد حد اعتباری بیمه‌ای اقدام کند.

وی خاطرنشان کرد: تجار ایرانی می‌توانند با استفاده از این بیمه‌نامه با خیال آسوده و راحت کالای خود را در سطح کلان صادر کنند و در این مسیر از بیمه‌ها و تضامین صندوق ضمانت صادرات بهره‌مند شوند.

وی اضافه کرد: به‌تازگی توافقی بین ایران و روسیه صورت گرفته که براساس آن تجار و شرکت‌های روسی صادرکننده محصولات به ایران می‌توانند تجار و شرکت‌های ایرانی طرف معامله خود را معرفی کنند و صندوق ضمانت صادرات در قبال اعتبارسنجی شرکت‌های ایرانی، برای طرف‌های روس از طریق صندوق‌های ضمانتنامه روسی، ضمانتنامه و بیمه‌نامه صادر می‌کند تا فرآیند واردات از روسیه هم تسهیل شود.

خطر ورشکستگی

قزلباش خاطرنشان کرد: این‌گونه پیمان‌نامه‌های تجاری معمولا در سطح کلان تجارت منعقد می‌شود و رعایت مفاد آن برای طرفین الزامی است. این پیمان‌نامه‌ها باعث تسهیل در روند صدور بیمه‌نامه بار صادراتی و اعتبارسنجی توسط صندوق ضمانت صادرات می‌شود.

وی با اشاره به اینکه برخی صادرکنندگان برای کاهش هزینه‌ از بیمه کردن محصولات صادراتی خود امتناع می‌کنند، بیان کرد: صادرکنندگان در برخی موارد در توافق با واردکنندگان محصولات خود را بیمه نمی‌کنند که این موضوع عاملی شده تا در صورت بروز اتفاقات پیش‌بینی‌نشده صادرکنند به ورشکستگی برسد. این کارشناس بیمه تصریح کرد: بیمه‌نامه بار صادراتی هم می‌تواند از ورشکستگی تجار جلوگیری کند و هم در مواقع خطر سود حاصل از صادرات را به جیب تجاز بازمی‌گرداند.

سخن پایانی

در انجام هر کاری ریسکی نهفته است، اما در بعضی از کارها نظیر صادرات ریسک بیشتر است؛ از همین رو پوشش این ریسک‌ها ضروری است. از جمله مواردی که قانون‌گذار باید برای سطوح خرد و کلان آن الزام در نظر گیرد، بیمه محصولات صادراتی است، زیرا با کاهش ریسک صادرات، تجار آسیب مالی کمتری می‌بینند و ترغیب به صادرات می‌شوند و از سوی دیگر کشور واردکننده نیز با خیال راحت‌تری اقدام به واردات از ایران می‌کند. همچنین در راستای ارتقای منافع ملی و صیانت از سهم صادرات غیرنفتی در تولید ناخالص داخلی باید ریسک‌های بخش صادرات غیرنفتی در قالب پوشش ریسک توسط بیمه‌ها کاهش یابد که به‌اعتقاد کارشناسان بهترین راه برای کاهش ریسک در زمینه صادرات استفاده تجار به‌ویژه در بخش خرد از بیمه‌نامه بار صادراتی است، زیرا تجار با استفاده از چنین بیمه‌نامه‌ای حتی می‌توانند سود حاصل از صادرات را بیمه کنند. بیمه‌نامه صادرات‌ بار مانند چتری از صادرات غیرنفتی کشور در برابر باران حوادث حمایت می‌کند.