فعالان عرصه صنعت تصفیه آب و شیرین‌سازها معتقدند باتوجه به شرایط اقلیمی کشورمان و وضعیت بارش آن، امروزه بیش از هر زمان دیگری نیازمند دستگاه‌های فناورانه برای بازگردانی آب‌های مصرفی به چرخه مصرف شهری هستیم. در واقع برای مقابله با بحران کم‌آبی باید تا جایی که می‌توانیم از منابع آبی تجدید‌شونده کمتر استفاده کنیم و منابع آبی غیرمتعارف را موردبهره‌برداری قرار دهیم. در واقع نگرانی‌های موجود درباره بحران تا حدی با بکارگیری فناوری مرتفع شده است.

قنات‌های ایران، از زمین تا ماه

آمارها حاکی از آن است که از کل مساحت ایران، تنها ۱۵درصد از پوشش گیاهی برخوردار است و بیش از ۸۵درصد کشور ما جزو مناطق خشک و نیمه‌خشک محسوب می‌شود؛ از این‌رو انتظار بروز بحران آب در کشور غیرمنطقی نیست و نباید فراموش کرد که بحران آب ریشه‌ای طولانی در کشور دارد. حفر طولانی‌ترین قنات‌ها در کشور بدون‌دلیل نبوده است. گفتنی است، طول حفاری‌های قنوات در ایران قدیم، بیش از فاصله زمین تا کره ماه، حدود ۳۳۰هزارکیلومتر بوده است. دوره‌های خشکسالی ایران غیرقابل‌انکار است و این معضلی ناآشنا برای نسل‌های پیش هم نبوده است. همچنین در گذشته این‌گونه تصور می‌شد که منابع آب نامحدود هستند، اما امروزه حتی کشورهای پیشرفته هم محدودیت منابع آبی را درک کرده‌اند، بنابراین آب از اساسی‌ترین الزامات فعالیت‌های بشری به‌شمار می‌آید و اهمیت زیست‌محیطی آن را نمی‌توان نادیده گرفت.

صنایع باید نزدیک به منابع آبی دایر شوند

کامبیز مهدی‌زاده، مدیر طرح توسعه نوآوری‌ها و فناوری‌های حوزه زمین‌شناسی استفاده از آب‌های ژرف و شیرین کردن آب دریا را 2 راه برای نجات ایران از خشکسالی دانست و گفت: در کوتاه‌مدت تنها 2 راه ممکن است، نخستین راه شیرین کردن آب دریا و انتقال آب به مناطقی است که با مشکل کم‌آبی مواجهند. دومین راهکار، استفاده از ظرفیت آب‌های ژرف است. علت اینکه گفته می‌شود تنها راه، بدین معنی نیست که مدیریت منابع آب را فراموش، چاه جدید حفر و همچنان بر کشاورزی سنتی تکیه کنیم، بلکه باید الگوهای جدیدی را در رأس برنامه‌های خود قرار دهیم.

به‌نقل از معاونت علمی مهدی‌زاده تاکید کرد: در دهه‌های اخیر حفر بی‌رویه چاه‌ها و احداث کارخانه‌های ذوب‌آهن و صنایعی که به مصرف آب زیاد نیازمند هستند، بدون انجام مطالعات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی مشکلات آبی زیادی را برای کشور ایجاد کرده است. صنایع باید در مناطق نزدیک به آب ایجاد شوند، نه در استان‌هایی که دست به گریبان مشکل کم‌آبی هستند.

مهدی‌زاده با بیان اینکه آگاه‌سازی جامعه و توجه به فرهنگ‌سازی در حوزه آب باید موردتوجه جدی قرار بگیرد، ادامه داد: فقدان فرهنگ‌سازی، حذف برنامه‌های آموزشی و سرگرمی در حوزه آب و محیط‌زیست و عدم‌ترویج و الگوی صحیح مصرف فراموش شده است.

وی با تاکید بر اینکه ضمن تعریف صحیح مسئله‌ها باید یک زبان مشترک میان وزارتخانه‌ها ایجاد کرد، افزود: آب همیشه می‌تواند عنصر مناقشه در آینده نه‌چندان دور یا ابزار و سلاحی برای تهدید کشور باشد. خشکسالی می‌تواند بحران اجتماعی در کشور ایجاد کند. خشک شدن و کم‌آبی دریاچه‌ها و تالاب‌های ایران به‌طورعمده محصول اثر انسانی است.

وی با تاکید بر اینکه با استفاده از فناوری می‌توان ضمن حل مشکل کم‌آبی، کشاورزی را توسعه بخشید، ادامه داد: خشکسالی و تغییر اقلیم به یک معنا نبوده و خشکسالی به‌طورحتم محصول تغییر اقلیم نیست، این نوع نگاه که این دو را یکی فرض کنیم، نشان‌دهنده بی‌توجهی به مبانی علمی است. کشور در وضعیت خشکسالی است. اما این بدین معنی نیست که کشاورزی نکنیم، باید کشاورزان را توانمند کرد، آن هم با ابزار فناوری و نوآوری.

مشاور معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری با بیان اینکه آب‌های ژرف می‌توانند امید ژرف کشور برای حل معضل کم‌آبی باشند، اظهار کرد: چند سالی است که معاونت علمی و فناوری پیشقراول توجه به این حوزه بکر در کشور شده و با اقتدار و باور به کار خود ادامه می‌دهد.

مهدی‌زاده ادامه داد: براساس نتایج حاصل از مطالعات زمین‌شناسی و ژئوفیزیکی و تفسیر داده‌های به‌دست‌آمده، نخستین نقطه برای حفر چاه دسترسی به آب ژرف در دشت سیستان انتخاب شد، آن هم در مکانی که اطلاعات زمین‌شناسی زیادی درباره آن وجود نداشت.

وی بااشاره به حفر چاه اکتشافی سیستان یک با ژرفای ۳۰۰۰متر و خروج آب با فشار زیاد و دمای ۸۷درجه سانتیگراد، عنوان کرد: نخستین گام موفق در مطالعات نوین آب ژرف در کشور، توسط این معاونت برداشته شد. در دومین گام، در اواخر سال ۱۳۹۸، چاه سیستان ۲ حفر شد که نتایج حاصل از آن، چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای برای منطقه ترسیم کرد.

مهدی‌زاده بااشاره به حجم بسیار زیاد و کیفیت مناسب آب در مخازن آب ژرف گفت: این مخزن‌ها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و در برخی کشورها موردبهره‌برداری قرار گرفته‌اند.

مشاور معاون علمی و فناوری، بااشاره به وجود منابع عظیم آب ژرف در زیر کویر لوت براساس مطالعات طرح توسعه فناوری‌ها و نوآوری‌های زمین‌شناسی معاونت علمی و فناوری گفت: می‌توان در آینده نه چندان دور از این منابع آبی عظیم ژرف بهره‌مند شد. این آب‌ها می‌توانند در بعضی نقاط شور و در بعضی نقاط قابل‌شرب بوده و منبع پایان‌ناپذیری از آب را در دل کویر فراهم کنند.

هنوز راه‌های نرفته بسیاری داریم

علی‌اصغر قانع، معاون برنامه‌ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در گفت‌وگو با صمت گفت: همواره نیاز آب مصرفی کشور از آب قابل‌برنامه‌ریزی بیشتر بوده و کمبود آب به‌شکلی واضح در بخش‌های مختلف خود را نشان داده است. حدود ۸ تا ۸.۵ میلیارد مترمکعب آب در بخش شرب از آب قابل‌برنامه‌ریزی مصرف می‌شود که ۱۰درصد آن را به خود اختصاص داده است، همچنین در بخش صنعت نزدیک به ۲.۵ تا ۳ میلیارد مترمکعب آب قابل‌برنامه‌ریزی مصرف می‌شود که ۳درصد از کل حجم این آب را به خود اختصاص داده است و حدود ۸۷درصد از مابقی آب قابل‌برنامه‌ریزی در اختیار بخش کشاورزی است. در این 3 بخش، همواره شاهد بکارگیری ابزار و و فناوری‌های قدیمی در مصارف بودیم و در بخش‌های مختلف از فناوری‌های نوین کمتر استفاده کردیم. به‌عبارت دیگر، فرهنگ‌سازی در باب مصرف آب جوابگو بوده است، اما بخش عمده‌ای از کاهش میزان مصرف آب متاثر از بکارگیری فناوری‌های نوین است که می‌تواند کمک شایانی به اصلاح مصرف کند و موجب کاهش آن شود.

وی افزود: تاکنون شاهد اتفاقات موثری از بکارگیری ابزار و فناوری در بخش شرب از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوران مختلف بودیم، در واقع آنها با ابزارآلاتی که در اختیارشان بوده است، توانستند راه‌حل‌های موثری ارائه دهند و مصارف را تا حدی کم کنند. عمده این ابزارها مربوط به مصارف خانگی می‌شود. برای مثال ابزارهایی هوشمند در خروجی شیر روشویی یا ظرفشویی قرار داده می‌شود تا میزان مصرف به‌صورت کنترل‌شده‌ای کاهش یابد، همچنین با نصب این نوع از ابزارهای فناورانه روی دوش حمام می‌توانیم آب بیشتری صرفه‌جویی کنیم. تا پیش از این در هر دقیقه 18 لیتر آب از دوش‌های قدیمی یا ساده خارج می‌شد، اما با ابزارهای فناوری این میزان به 7 لیتر در دقیقه رسیده است.

قانع گفت: در کل مکانیسم‌هایی که می‌توان داخل ساختمان تعبیه کرد، تا حد قابل‌توجهی از مصرف آب می‌کاهد، اما به‌نظر می‌رسد در این راه هنوز راه‌های نرفته بسیاری داریم و جای کار زیاد است. شکاف موجود را می‌توان در ارتقای فناوری و سهولت در اختیار قرار دادن آن مشاهده کرد. ناگفته نماند، معضل اصلی در بخش شرب هدررفت آب پیش از ورود به خانه‌ها است، یعنی شبکه تاسیساتی آب و فاضلاب فرسوده شده است و نیاز به بهسازی و نوسازی دارد. به‌طورقطع فناوران در شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند راهکارهای مناسبی را در مورد اصلاح و بهینه کردن مصرف، کاهش، جلوگیری از هدررفت و افزایش راندمان شبکه از نشت آب تا سیستم‌های انتقال و انرژی بدهند. در حقیقت می‌توان با استفاده از فناوری و ابزارهای فناورانه میزان زیادی از آب مصرفی در بخش شرب را ذخیره کرد. به‌عبارت روشن‌تر، قابلیت دانش و فناوری برای صرفه‌جویی حداکثری در بخش شرب بالا است و توانایی ارائه امکانات بهتر را داریم، در واقع امروز دانش‌بنیان‌ها در کشورمان توانایی ساخت ابزارهایی را دارند که در مصرف آب شرب صرفه‌جویی زیادی کنیم.

وی ادامه داد: بهره‌گیری از دانش و فناوری بومی در بخش صنعت هم توجیه اقتصادی قابل‌قبولی دارد، چرا که هزینه‌ای که صاحبان صنایع برای مصرف آب پرداخت می‌کنند، از هزینه‌های بخش شرب بیشتر است. حال اگر مورداستفاده قرار گیرد، تغییر عمده‌ای در رقم و اعداد به‌وجود می‌آید. از آنجایی که آب ارزش زیادی در صنعت و به‌عبارتی در سبد یک واحد صنعتی دارد، روند بهسازی روش‌ها و ارتقای فناوری، می‌تواند به‌طورقطع توجیه منطقی‌تری به‌دنبال داشته باشد و می‌توانیم شاهد عملکرد بهتری هم باشیم. نه‌تنها در بحث مصرف بلکه در واحدهای مختلف می‌توانیم با فناوری‌های نوین اقدامات موثری را به‌سرانجام برسانیم. بازچرخانی آب مصرف‌شده و بازگشت آن به چرخه مصرف هم از آن دسته اقدامات اساسی است که شرکت‌های دانش‌بنیان ظرفیت بالایی دارند و موفق شدیم بخشی از این فناوری‌ها را در کشور بومی‌سازی کنیم.

قانع گفت: پساب برخی صنایع حاوی آلودگی شیمیایی زیادی است که امکان دارد معضلاتی را برای محیط‌زیست به‌وجود بیاورد؛ شرکت‌های دانش‌بنیان قادر هستند امکانات و فناوری‌هایی را به‌کار بگیرند که نه‌تنها پساب‌ها را تسویه کنند، بلکه می‌توانند با عملیات بازچرخانی آب رفته را دوباره به صنعت بازگردانند و از خطرات زیست‌محیطی آن بکاهند. در بخش کشاورزی هم می‌توان با کاشت گونه‌های گیاهی که مصرف آب کمتری می‌طلبند، نظیر گیاهانی که اصلاح ژنتیکی شده‌اند، از مصرف زیاد آب کاست، همچنین فناوری‌های نوینی در سیستم آبیاری تولید کرده‌اند که موجب کاهش مصرف آب در بخش آبیاری می‌شود.

وی ادامه داد: به‌طورقطع فناوری‌های جدید ضمن اینکه موجب صرفه‌جویی در بخش‌های مختلف صنعت، شرب و کشاورزی می‌شود، در کل هزینه‌های کل کشور را در تامین آب کاهش می‌دهد. برای مثال دولت هزینه‌هایی را بابت بازچرخانی پساب‌ها صرف می‌کند، اما روی دیگر سکه این است که مانع از فراگیر شدن بیماری‌ها در پایین‌دست که محل ریزش پساب‌ها است، می‌شود، چرا که به‌طورمعمول پساب‌ها منجر به آلوده شدن منابع آبی نزدیک به خود می‌شوند و بیماری‌ها را در حد وسیع به‌وجود می‌آورد.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، به‌طورقطع فناوری می‌تواند دخل و خرج کشور را در مصرف آب همخوان‌تر و هماهنگ‌تر کند و در کاهش هزینه‌های کشور تاثیرگذار باشد. به‌عبارت دقیق‌تر، در همه بخش‌ها چه کشاورزی و شرب و چه صنعت این قابلیت را داریم که فناوری‌های جدید و نوین را بتوانیم ارتقا دهیم و تا حدی از نگرانی‌های خود بکاهیم، اما از آنجایی که در کمربند بیابانی دنیا قرار گرفته‌ایم، نمی‌توانیم اعتماد صددرصدی به فناوری در حل بحران کم‌آبی در کشور داشته باشیم. گفتنی است، آن دسته از معضلاتی که مربوط به مباحث فنی و ابزارها و امکاناتی که در خدمت کاهش مصرف و صرفه‌جویی مصرف می‌شود، به‌طورحتم نیاز به فناوری دارد که نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در آن انکارنشدنی است و تا حد زیادی نقص‌های موجود را مرتفع می‌کند.