ضعف کیفیت تفکیک زباله در ایران
سعید مرادیکیا-کارشناس مدیریت پسماندهای شهری در شهرداری تهران
باتوجه به آخرین آمار منتشرشده از سوی وزارت کشور، در حال حاضر بیش از ۷۰ درصد کل پسماندهای تولیدی کشور در زمین دفن میشوند که از این مقدار، تنها حدود ۷ درصد بهصورت مهندسی و بهداشتی مدیریت و کنترل میشوند. در حالی که مقدار میانگین دفن پسماندها در سطح جهانی براساس گزارش بانک جهانی در حدود ۴۰ درصد است. این بدان معنی است که علاوه بر هدررفت منابع (در قالب دفن در زمین)، کشور با مشکلات زیستمحیطی و بهداشتی متعددی همچون تولید و انتشار گازهای گلخانهای، تولید و رهاسازی شیرابه حاصل از مراکز دفن، پاندمی بیماریهای پوستی، گوارشی و... بهواسطه دفن پسماندها مواجه خواهد شد.
در این میان، کیسههای پلاستیکی حدود ۲۰ درصد از پسماندهای دفنی را در کلانشهرهایی چون تهران به خود اختصاص دادهاند. باتوجه به تمامی موارد اشارهشده و گزارشهای بینالمللی میتوان مدیریت پسماند را در حد متوسط رو به بالا در نظر گرفت؛ هرچند مدیریت پسماند کشور از دیدگاه کمی (مانند مقدار رفت و روب و مکانیزاسیون خدمات شهری) در مقایسه با سایر کشورهای در حال توسعه در وضعیت مطلوبتری قرار دارد، اما با این وجود و از لحاظ کیفی (تفکیک در مبدأ، آموزشهای شهروندی و...) فاصله زیادی میان وضعیت فعلی ایران و متوسطهای جهانی قرار دارد.متاسفانه در حال حاضر بخش عمدهای از ظروف یکبارمصرف و انواع پلاستیکهایی که در بازارهای داخلی تحتعنوان گیاهی یا زیستتخریب بهفروش میرسند، در عمل جزء پلاستیکهای اکسازیست تخریبپذیر محسوب میشوند. این بدان معنی است که محصولات موردنظر همان مواد پلیمری نفتی معمول بوده که با مقداری از مواد افزودنی ترکیب شده و بهعلت عدمآگاهی شهروندان و عدماطلاعرسانی مسئولان امر، تحتعنوان محصولات گیاهی با چندین برابر نرخ پلاستیکهای معمولی بهفروش میرسند.
پلاستیکهایی که در صورت رهاسازی در طبیعت و بهدلیل دریافت اشعه خورشید به هزاران، میلیونها و حتی میلیاردها ذره ریز تحتعنوان میکروپلاستیکها تبدیل میشوند و ردپای آنها را میتوان در ماهیهای صیدشده، آب معدنی بستهبندی، کنسروهای گوشت، جفت جنین و حتی برف باریدهشده در قطب شمال دنبال کرد.باتوجه به سردرگمی موجود در میان مسئولان امر در این حوزه زیستمحیطی، ارائه آمار دقیق درباره درصد و مقدار پلاستیکهای گیاهی، اکسازیست تخریبپذیر و نفتی معمولی تولید در کشور در حال حاضر امکانپذیر نیست؛ اما با این وجود، میتوان بر این نکته پافشاری کرد که براساس تجربیات کشورهای امریکایشمالی و همچنین اتحادیه اروپا، نتایجی دال بر مفید بودن کیسههای پلاستیکی و ظروف پلاستیکی اکسازیست تخریبپذیر مشاهده نشده است و حتی اتحادیه اروپا و شهرهایی همچون تورنتو کانادا استفاده از این نوع پلاستیکها را محدود و حتی ممنوع کردهاند.از دیدگاه فناوری، میتوان مدیریت پسماند کشور را با فناوریهای مورداستفاده در دهههای ۱۹۷۰ الی ۱۹۹۰ اروپا و امریکایشمالی مقایسه کرد. جمعآوری نیمهمکانیزه پسماندها، رفت و روب سنتی و دستی، دفن حداکثری پسماندها بهصورت تلنبارشده و غیربهداشتی و بهرهگیری از پایینترین سطح فناوری در واحدهای پردازش و جداسازی پسماندها را میتوان بهعنوان نمونهای از دلایل ادعای نامبرده در بالا برشمرد، اما با این وجود، ریشه اصلی عقبافتادگی مدیریت پسماند در کشور را نه در فناوریهای جدید، بلکه باید ریشه آن را در کیفیت پایین نیروی انسانی و سیستم معیوب مدیریت پسماندها یافت. برای مثال، سیستم مدیریت مناسب و کارآمد پسماندها در شهرهایی چون اصفهان و مشهد باعث شده است تا این ۲ کلانشهر نسبت به وضعیت متوسط کشور در سطح فراتری قرار داشته باشند.
طولانی بودن عمر مدیریت، استفاده از نیروهای متخصص و جذب آنها، اعتماد به بخش خصوصی و شرکتهای دانشبنیان و کمرنگ بودن نگاه صرف اقتصادی به مقوله پسماند را میتوان از مهمترین دلایل این روند رو به پیشرفت در این ۲ شهر بزرگ کشور برشمرد. در کل، میتوان بر این حقیقت تاکید کرد که باوجود پایین بودن سطح کیفی و کمی فناوریهای موجود در حوزه مدیریت پسماندها در کشور، میتوان با بهبود کیفی و کمی نیروی انسانی و مدیریت این حوزه، علاوه بر مدیریت بهینه پسماندها، بر میزان بازیافت، اشتغالزایی و تامین مواد اولیه موردنیاز صنایع از پسماندها افزود و از فشارهای واردشده بر منابعطبیعی، از میزان انتشار آلودگیهای مختلف آب، خاک و هوا در حوزه مدیریت پسماندها در کشور کاست. جمعآوری، دفع، بازیافت و مدیریت پسماند در ایران باتوجه به نوع و کیفیت پسماند با سایر کشورهای جهان تفاوت دارد و بکارگیری هرگونه روش و فناوری بدون بررسی و شناخت مواد و سازگاری عوامل محلی، کار ارزندهای نیست. طبق پژوهشهای اخیر، ترکیب تولید پسماند در ایران با سایر کشورهای اروپایی متفاوت است، چنانچه در ایران حدود ۷۰ درصد پسماندهای تولیدی، تر و ۳۰ درصد خشک، اما در اروپا ۳۰ درصد تر و ۷۰ درصد پسماندها، خشک است. در حال حاضر، مدیریت پسماند شهری در ایران، از مسائل اصلی شهرداریهای سراسر کشور محسوب میشود و هزینه قابلتوجهی را بر مدیریت شهری تحمیل میکند. در این مقاله خلاصهای از مشکلات و چالشهای بازیافت پسماندها ارائه شده است.