رتبه‌بندی انتشار گازهای گلخانه‌ای کشورهای جهان نشان می‌دهد که ایران در رتبه هشتم این دسته‌بندی قرار دارد و طی سالیان اخیر از کشورهای صنعتی نظیر آلمان و کره‌جنوبی پیشی گرفته و به کشور ژاپن نزدیک شده است. کشورهای مختلف جهان براساس قاعده‌گذاری‌های بین‌المللی در سندهای مشارکت ملی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، اهداف و زمان‌بندی‌هایی را برای کاهش انتشار اعلام کرده‌اند. در بندهای «۸» و «۱۵» سیاست‌های کلی محیط‌زیست صراحتا به گسترش اقتصاد سبز با استفاده از صنعت کم‌کربن و تقویت دیپلماسی محیط‌زیست برای حرکت به‌سمت اقتصاد کم‌کربن اشاره شده است. گزارش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز نشان می‌دهد که کل کاهش مصرف انرژی در اثر اقدامات دستگاه‌ها دست‌کم منجر به کاهش تقریبی انتشارات ۷۰ میلیون تن دی اکسید کربن معادل شده است. بررسی وضعیت کشور نشان می‌دهد که برای حرکت به‌سمت توسعه کم‌کربن در کشور فرصت‌های متعددی نظیر اجرای طرح‌های بهینه‌سازی انرژی در بخش تولید، انتقال و مصرف، تنوع‌بخشی سبد انرژی با توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و توسعه اقتصاد چرخشی وجود دارد که ظرفیت مناسبی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای دارند. تغییر اقلیم یکی از نگرانی‌های اصلی جامعه جهانی است که در صورت عدم‌مدیریت آن و ادامه روند انتشار گازهای گلخانه‌ای، خسارت جبران‌ناپذیری به کره زمین وارد خواهد کرد. از مهم‌ترین گازهای گلخانه‌ای می‌توان به بخار آب، دی‌اکسیدکربن، متان، ازن و نیتروزاکساید اشاره کرد. انتشار گازهای گلخانه‌ای مشکلات زیادی چون گرمایش زمین، اسیدی شدن آب دریاها، تغییر در رشد گیاهان و سطح تغذیه، وقوع رخدادی جوی نظیر شدت سیلاب‌ها از آن به‌وجود خواهد آورد. در سال میلادی ۲۰۲۲ بالغ بر ۵۳.۸ میلیارد تن معادل دی‌اکسید کربن در جهان گاز گلخانه‌ای تولید شده که در سه دهه گذشته شاید رشد سالانه ۱.۶ درصد بوده است. داده‌های سال ۲۰۲۲ نشان‌دهنده افزایش ۱.۴ درصدی یا ۷۳۰ میلیون تن دی‌اکسیدکربن نسبت به سطوح سال ۲۰۲۱ و افزایش ۶.۲ درصدی نسبت به سطوح سال ۲۰۲۲ است.

به‌گزارش صمت، صنعت برق به‌طورمعنی‌داری اصلی‌ترین تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای در جهان است و پس از آن به‌ترتیب بخش‌های حمل‌ونقل، صنایع، کشاورزی و استخراج سوخت‌های فسیلی بیشترین انتشار را دارند. این بیانگر آن است که بیشتر انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان مربوط به بخش‌های تولید، عرضه و مصرف انرژی است.

چین، پرچمدار آلایندگی

از میان کشورهای جهان چین با تولید ۲۹ درصد از گازهای گلخانه‌ای بیشترین سهم در جهان را از آن خود کرده است. پس از چین، ایالات‌متحده‌امریکا، هند و روسیه در رتبه‌های بعدی قرار دارند. ایران در رتبه هشتم دسته‌بندی قرار دارد و در سال‌های گذشته از کشورهای صنعتی چون آلمان و کره‌جنوبی پیشی گرفته و به ژاپن نزدیک شده است.

در حال‌ حاضر کشورهای مختلف جهان بنا بر توافقنامه پاریس در اسناد مشارکت معین ملی خود اهدافی را برای کاهش انتشار در سال ۲۰۳۰ تعیین کرده‌اند که براساس پیش‌بینی‌ها و محاسبات ملی سال‌های متفاوتی مبنای محاسبه کاهش انتشار تعیین شده است؛ همچنین برخی کشورهای زمانی را هم به‌عنوان هدف دستیابی به کربن خنثی اعلام کرده‌اند. ایران گرچه براساس مصوبه هیات‌وزیران در سال ۱۳۹۴ سند مشارکت معین ملی مدنظر خود را با هدف کاهش انتشار غیرمشروط ۴ درصد و مشروط ۸ درصد به شرط ارائه کمک‌های مالی بین‌المللی و انتقال فناوری و رفع تحریم‌های تا سال ۲۰۳۰ تدوین کرده، اما تاکنون سند مشارکت معین ملی ایران به‌عنوان تعهدی رسمی در قالب توافقنامه پاریس ارائه نشده است.

دی‌اکسیدکربن، عامل اصلی آلودگی

در رابطه با ایران آمارها نشان می‌دهند که دی‌اکسیدکربن با سهم تقریبی ۷۲ درصد و پس از آن متان با سهم تقریبی ۲۳ در انتشار کشور ایران داشته است. بررسی روند انتشار گازهای گلخانه‌ای نشان می‌دهد در 3 دهه گذشته انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشور رشد متوسط ۲.۹ درصد را شاهد بوده است. هرچند در دهه‌های گذشته این رشد کندتر شده و به‌رشد متوسط ۱.۵ درصد کاهش یافته است، اما همان‌گونه که بررسی‌های رسمی نشان می‌دهد که استخراج سوخت‌های فسیلی با ۲۶ درصد، صنعت برق ۱۸.۱ درصد و حمل‌ونقل با ۱۵.۸ درصد اصلی‌ترین منابع تولید گازهای گلخانه‌ای در کشور هستند که هر سه مربوط به تولید، عرضه و مصرف انرژی هستند. البته بخش ساخت‌وساز با ۱۴.۴ درصد و صنایع با ۱۰.۳ درصد نیز سهم قابل‌توجهی در انتشار گازهای گلخانه‌ای در ایران دارند.

شاخص عملکرد تغییر اقلیم یک ابزار نظارتی برای رصد عملکرد حفاظت از اقلیم در ۵۹ کشور و اتحادیه اروپا است که از سال ۲۰۰۵ منتشر می‌شود. هدف این شاخص، افزایش شفافیت در سیاست‌های بین‌المللی اقلیمی است که امکان مقایسه تلاش‌های حفاظت از اقلیم و پیشرفت‌های حاصله کشورها را فراهم می‌کند. عملکرد حفاظت از اقلیم در کشورها که در مجموع ۹۲ درصد گازهای گلخانه‌ای کره خاکی را تولید می‌کنند، در 4 دسته انتشار گازهای گلخانه‌ای، انرژی‌های تجدیدپذیر، مصرف انرژی و سیاست اقلیمی ارزیابی می‌شود. حدود ۸۰ درصد از ارزیابی عملکرد کشورها براساس داده‌های کمی آژانس بین‌المللی انرژی، سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) و موجودی‌های ملی انتشار ارائه‌شده به کنوانسیون چارچوب سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم است. ۲۰ درصد باقیمانده ارزیابی براساس تحلیل سیاست‌های ملی و بین‌المللی اقلیمی کشورها است. به‌طبع داده‌های این قسمت کیفی است و رتبه‌بندی براساس عملکرد ارائه‌شده توسط کارشناسان سیاست اقلیمی و انرژی از کشورهای ارزیابی‌شده، انجام می‌شود. بنا بر گزارش مربوط به سال ۲۰۲۳، شاخص عملکرد تغییر اقلیم، ایران در نماگرهای انتشار گازهای گلخانه‌ای، انرژی‌های تجدیدپذیر و مصرف انرژی رتبه خیلی کم و در سیاست‌های اقلیمی رتبه کم را کسب کرده و در مجموع رتبه کلی ایران خیلی کم ارزیابی شده و در سال گذشته از رتبه ۶۲ به رتبه ۶۳ تنزل یافته است. در مقایسه با سال گذشته، ایران توانسته توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر خود را بهبود بخشد و به‌همین‌علت، این تنها شاخصی است که برای ایران نمره بالاتر از کم را کسب کرده است.مقایسه وضعیت ایران با برخی کشورهای منطقه نظیر عربستان‌سعودی و ترکیه نشان می‌دهد که این دو کشور در نماگرهای خط‌مشی اقلیمی و مصرف انرژی وضعیتی مشابه ایران داشته‌، اما در نماگر انرژی تجدیدپذیر به‌علت تسریع روند توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در سال‌های گذشته به‌شکل محسوس رتبه بهتری کسب کرده‌اند.

اقداماتی برای کاهش آلودگی

اسناد بالادستی ملی ضرورت بهره‌وری انرژی و اصلاح الگوی مصرف را به‌شکلی تعیین کرده است که منجر به کاهش ۴۲.۳ درصدی میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشور می‌شود. این میزان کاهش انتشار محصول جانبی تامین امنیت عرضه انرژی در کشور است. مدل‌های بهینه‌سازی انرژی متعددی که در اختیار وزارت نفت، نیرو و سازمان حفاظت از محیط‌زیست است و در تهیه طرح جامع انرژی کشور و برنامه راهبردی انرژی کشور نیز مورداستناد بوده، نشان‌دهنده ظرفیت اقتصادی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در کوتاه‌مدت به‌میزان ۲۸ درصد نسبت به ادامه وضع موجود است.تخمین‌های صورت‌گرفته از میزان کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در کشور همراستا با تکالیف ملی بهره‌وری انرژی، نشان‌دهنده این واقعیت است که ایران میزان کاهش انتشار قابل‌توجهی را محقق کرده است.

بنا بر محاسباتی که انجام گرفته، کل کاهش مصرف انرژی کشور در اثر این دست اقدامات و در حد فاصل سال‌های ۹۶ تا ۱۴۰۰ دست‌کم منجر به کاهش انتشارات ۷۰ میلیون تن دی‌اکسیدکربن معادل شده است. این رقم بدون در نظر گرفتن عملکرد دستگاه‌ها در راستای قانون اصلاح الگوی مصرف برای سال‌های ۹۸، ۹۹ و ۱۴۰۰ کاهش انتشارات ناشی از طرح‌های توسعه‌ای در دست بهره‌برداری و سایر اقداماتی است که اطلاعات کافی درباره اثربخشی آنها در دسترس نبوده است.