تجارت، معطل بنادر خشک نیست
راه‌اندازی بندر خشک آپرین در اطراف تهران، خبری است که دوباره در روزهای اخیر توجهات را به‌سمت پروژه‌های بنادر خشک جلب کرده است.
ایجاد بنادر خشک در مناطق مختلف به منظور بهبود و تسهیل فعالیت های تجاری و حمل ونقل، مسئله ای بود که سال ها در حد ایده بود، اما به طور جدی در برنامه ششم توسعه دیده شد. براساس این برنامه، قرار بود پایان برنامه ششم توسعه، ۶ بندر خشک در مناطق مشخصی راه اندازی شود و به مرحله بهره برداری برسد. این هدف نیز مانند سایر هدف گذاری های این برنامه به ثمر نرسید. حال سیدمیعاد صالحی، مدیرعامل شرکت راه آهن جمهوری اسلامی ایران از افتتاح بندر خشک و مرکز لجستیک آپرین تا پایان سال خبر داده و معتقد است؛ با این کار، گام بلندی برای افزایش جذابیت در حوزه صادرات و واردات ریلی برداشته خواهد شد. تاکنون برنامه و ایده های متعددی برای راه اندازی و ایجاد حداقل ۳۰ بندر خشک در مناطق محتلف کشور در نظر گرفته شده، اما هیچ یک به مرحله اجرا و بهره وری نرسیده اند که این خود مسئله ای قابل توجه است. صمت در این گزارش، ضمن پرداختن به مشکلات و موانع راه اندازی بنادر خشک، در گفت وگو با کارشناسان و فعالان بازرگانی، به اهمیت ایجاد آنها و تاثیر این بنادر در تجارت خارجی ایران پرداخته است.
جزئیات عملکرد بندر خشک
پیش از بررسی مزایا و پیامدهای ایجاد بندر خشک، مناسب به نظر می رسد تا تعریفی جامع از این بستر داشته باشیم. بندر خشک محلی برای ارائه خدمات لازم در جهت حمل ونقل است و هر نوع حمل ونقل جاده ای، ریلی، هوایی و دریایی می تواند از آنجا برقرار و از طریق شیوه های مختلف حمل به بنادر و دریا متصل شود. امکان ذخیره (انبار) موقت یا دائمی محموله ها و کالاها و نیز ارائه خدمات گمرکی و ارزش افزوده در این نوع بندر وجود دارد و از این رو بندر خشک نقش موثری در توسعه تجاری کشورها دارد. به عبارتی، می توان بندر خشک را مکانی امن برای کنترل، انبارداری، بازرسی و گمرک در تجارت بین الملل دانست.
بندر خشک بیشتر به طورمستقیم توسط راه آهن به بندر دریایی متصل و مرکزی برای انتقال کالاها به مقاصد داخلی است. بندر خشک داخلی می تواند انتقال کالا بین کشتی ها و شبکه های بزرگ حمل ونقل داخلی را تسهیل و یک مرکز توزیع کالا در درون سرزمین ایجاد کند. در مقابل، صادرات کالا در این بنادر تسهیل و تسریع می شود. کارشناسان بر این باور هستند که بنادر خشک مزایای بسیاری در اقتصاد و محیط زیست کشور دارند و در کاهش هزینه لجستیک نیز ایفای نقش می کنند.
حال شرکت راه آهن ایران اعلام کرده، راه اندازی پروژه بندر خشک آپرین به منظور ایجاد هاب لجستیکی در مجاورت تهران و بهبود پیشتیبانی از بازار بزرگ عرضه و تقاضا، در دستور کار است. به گزارش مهر، بندر خشک آپرین به عنوان نخستین بندر خشک کشور و بزرگ ترین بندر خشک ریلی خاورمیانه از اسفند سال ۱۳۹۹ با سرمایه گذاری مشترک دولتی و بخش خصوصی وارد فاز اجرا شد. براساس اعلام نهادهای دولتی این بندر در دهه فجر امسال نیز به بهره برداری خواهد رسید. بندر آپرین در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی تهران (اسلامشهر) در منطقه ای به وسعت ۷۰۰ هکتار قرار دارد و شاهراه ریلی ۴ استان همجوار است. بندرخشک آپرین ظرفیت پذیرش ۳۰ قطار، ۱۸ خط و هزار واگن در روز را دارد و در حال حاضر برای ۵۰۰ نفر اشتغالزایی کرده که این میزان، با راه اندازی کامل بندرخشک آپرین به ۵ هزار نفر خواهد رسید.
مزایای بنادر خشک برای توسعه اقتصاد
یدالله صادقی، رئیس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران در گفت وگو با صمت، ابتدا به تشریح عملکرد بندر خشک پرداخت و در این باره توضیح داد: توسعه زیرساخت های فنی و بازرگانی به هر شکلی که رخ دهد، امر مفیدی در راستای توسعه تجارت داخلی و خارجی است. راه اندازی بنادر خشک نیز یکی از این دست زیرساخت های تجاری است که امکاناتی مناسب را برای تسهیل فرآیند تجارت به ویژه صادرات و انتقال کالاها فراهم می کند. بندر خشک با فراهم کردن بسترهای مناسب فیزیکی و بکارگیری سیستم های نرم افزاری که روابط میان نهادها و دستگاه های دولتی را فراهم می کند، به روال معمول تجارت سرعت می بخشد و سهولت بیشتری را در فرآیند مربوط به فرآوری و صاردات کالا به عمل می آورد. این کارشناس اقتصادی ادامه داد: بنادر خشک از امکانات حمل ونقلی و زیرساخت هایی مانند خطوط ریلی و راه آهن استفاده می کنند و با بهره گیری از مزیت این بسترها، توسعه تجارت در نقاط مختلف کشور را رقم خواهند زد، اما تنها راه اندازی بندر خشک، این مزایا و پیامدهای مثبت را به همراه ندارد و پیش از آغاز فعالیت این بنادر، باید زیرساخت های سخت افزاری و نرم افزاری مربوط به این امر مهیا شود، همچنین باید یک چارچوب و سیستم هماهنگ کننده فعالیت ها وجود داشته باشد تا اثربخشی اقدامات بیشتر شود. ایجاد هماهنگی و وحدت رویه میان دستگاه ها و نهادهای دخیل در امر فعالیت های تجاری بنادر خشک، از مهم ترین الزامات است که باید با ایجاد بسترهای نرم افزاری آن را تهیه کرد.
تنش های خارجی سد راه تجارت
صادقی در ادامه صحبت های خود، به ضرورت و اهمیت احداث بنادر خشک در نقاط مختلف کشور پرداخت و در این باره توضیح داد: پیش تر به عملکرد بنادر خشک و تاثیر آن در تجارت خارجی اشاره شد. بدیهی است که بنادر خشک به عنوان تسهیل کننده امور تجاری برشمرده می شوند و می توانند صادرات را با سرعت و کارآیی بیشتری به ثمر برسانند، اما در زمینه موضوعات تجاری و مشکلات آن، موارد مهم تر و مسائل اساسی تری در حال حاضر وجود دارند که نباید نسبت به آنها بی تفاوت بود. در سیستم رونق صادرات، مولفه های متعددی وجود دارد که تنها بخشی از آن، ایجاد بسترهایی مانند بندر خشک است.هم اکنون موانع صادراتی به قدری زیاد هستند که رفع آنها از اولویت بالاتری برخوردار است. تا زمانی که این مشکلات برطرف نشوند، حتی بنادر خشک نیز نمی توانند فعالیتی اثربخش در راستای توسعه تجارت کشور داشته باشند. رئیس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران تصریح کرد: از مهم ترین موانع صادراتی فعلی می توان به نبود رابطه مستمر و امن تجاری با سایر کشورها اشاره کرد. زمانی که روابط تجاری ایران با سایر کشورها در شرایط مناسب و مطمئنی قرار نداشته باشد، نمی توان به توسعه صادرات امیدوار بود. به دلیل وجود تحریم ها، مشکلات مربوط به تامین مواد اولیه صنایع و بازگشت ارزهای صادراتی همچنان پابرجا بوده و همین مسئله هزینه صادرات را برای بازرگانان افزایش داده است. در چنین شرایطی، بازرگانان توانایی برقراری ارتباط موثر و مطمئن با کشورها خارجی ندارند و نمی توانند سهم موثری را از بازارهای خارجی کسب کنند.
رفع مشکلات داخلی صادرات
رئیس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران در ادامه به محدودیت های داخلی برای توسعه صادرات اشاره کرد و گفت: علاوه بر تمام موارد مطرح شده، موانع داخلی در کنار مشکلات خارجی، منجر به شکل گیری دست اندازهای جدی برای صادرات ایران شده است. در مبادی ورودی و خروجی کالاها به ویژه خروجی و صادرات، ضوابط بروکراتیک و سخت وجود دارد و گره های زیاد قوانین منجر به کاهش صادرات شده است. دستگاه های مختلف دولتی در مبادی خروجی هماهنگی لازم را ندارند و ابزارهایی که بتوان روند تجارت را تسهیل کرد، در این زمینه وجود ندارد. از سویی دیگر، وجود تورم داخلی، کاهش مستمر ارزش واحد پولی کشور و بالا بودن هزینه های مربوط به واردات و تامین مواد اولیه تولید، تولید کالای صادرات محور را در هاله ای از ابهام قرار داده و محصولات مزیت رقابتی برای ورود به بازارهای جهانی ندارند. صادقی خاطرنشان کرد: بالا بودن هزینه صادرات و حمل ونقل به دلیل ضعف های داخلی و همچنین تحریم های خارجی، از دیگر موانعی است که صادرات را با چالش همراه و مزیت رقابتی را از تولیدات سلب کرده است. این موارد، از مشکلات جدی صادرات است و تا زمانی که این موانع برطرف نشوند، رشد و توسعه تجارت رخ نخواهد داد. از طرف دیگر، اگر دولت بدون توجه به راهکارهای رفع مشکلات فعلی، تنها به راه اندازی بنادر خشک تاکید داشته باشد، حتی این بنادر نیز به بهره وری مناسب نرسیده و تاثیر چندانی در روند توسعه صادرات نخواهند داشت. بنابراین، نهادهای دولتی ابتدا باید در راستای رفع مشکلات و چالش های مهم صادرات و به طورکلی تجارت بپردازند و پس از آن، به راه اندازی و احداث بسترهایی مانند بنادر خشک، توجه داشته باشند.
بنادر ایران بهره ور نیستند
قدیر قیافه، فعال بازرگانی در گفت وگو با صمت، توجه به ظرفیت های تجارت بین المللی را از الزامات توسعه اقتصادی دانست و در این باره توضیح داد: بندر خشک یکی از زیرساخت هایی است که به عنوان بستر تسهیل حمل ونقل های تجاری عنوان می شود. این زیرساخت دارای پیامدهای مثبت و مزایای مختص به خود است که با رویکردی صحیح می توان از ثمرات آن بهره مند شد. اما مهم تر از تاکید بر راه اندازی بنادر خشک، ابتدا باید به سایر ظرفیت های راهبردی که تا به امروز به رشد و توسعه دست نیافته اند، توجه کرد. به عنوان مثال، خطوط ساحلی و بنادری که در این مناطق احداث شده اند، در حال حاضر با نقص و ضعف های زیادی مواجهند. بنادر شمالی و جنوبی کشور، از زیرساخت ها و بسترهای فنی و تجهیزاتی مناسب برخوردار نیستند و در نهایت نتوانسته اند به رشد و بهره وری مناسب دست یابند. این فعال بازرگانی ادامه داد: بیشتر بنادر ساحلی ایران، از رشد و توسعه تکنولوژیکی و فناورانه بهره مند نیستند و طی دهه های گذشته نوسازی تجهیزات آنها انجام نشده است، همچنین بسترهای حمل ونقل و راه های ارتباطی بنادر نیز در سال های اخیر توسعه نیافته و این یکی از مشکلات جدی بنادر است. بنا به این شرایط، بیشتر بنادر ایران از بهره وری بالایی برخوردار نیستند و تنها تعداد محدودی از بنادر، نقش جدی در تجارت خارجی ایران ایفا می کنند. این یک ضعف جدی در حوزه حمل ونقل و بازرگانی ایران است که مناسب به نظر می رسد دولت به رفع این مشکلات توجه کند. وی خاطرنشان کرد: برنامه ریزی برای اجرای طرح های توسعه ای و اقدام برای راه اندازی بسترهای جدید تجارت، در شرایطی امکان پذیر است و می تواند ثمره مثبت داشته باشد که مشکلات قبلی به طورکامل برطرف شده و طرح های پیشین به سرانجام رسیده باشند.
ضعف های لجستیکی خطوط حمل ونقل
قیافه در ادامه صحبت های خود، به ضعف های لجستیکی در خطوط ریلی و حمل ونقل کشور اشاره کرد و درباره پیامدهای منفی آن گفت: زیرساخت های حمل ونقل کشور به ویژه در بحث حمل ریلی، ضعیف است و نشانه بارز آن را می توان در توسعه نیافتگی و بهره ور نبودن کریدور شمال ـ جنوب کشور دید. در چند مدت اخیر، به دلیل تنش های مختلف جهانی و تحریم هایی که علیه روسیه وضع شد، ایران می توانست سهم خوبی را از بازار این کشور کسب کند، اما به دلیل بهره ور نبودن خطوط ریلی و حمل ونقل شمال ـ جنوب، توسعه نیافتگی بنادر شمالی و همچنین کارآمد نبودن حمل ونقل جاده ای ایران در این منطقه، ایران نتوانست صادرات خود به روسیه را توسعه دهد. این فعال بازرگانی در ادامه خاطرنشان کرد: چالش ها و گره هایی مهم تر از ایجاد بنادر خشک در ایران وجود دارد که ابتدا باید به تکمیل این پروژه های نیمه تمام توجه کرد. بنابراین، به عنوان جمع بندی، در حال حاضر زیرساخت های جدی حمل ونقل با ضعف و مشکلات زیادی همراه و بدون رفع این مسائل، نمی توان به احداث بنادر خشک و به ثمررسیدن مزایای آن امیدوار بود.
سخن پایانی
اجرای ایده ها و تامین زیرساخت هایی که بتواند زمینه ساز رشد و توسعه تجارت شود، به ذات مفید است و باید در دستور کار متولیان امر قرار گیرد، اما مسئله اساسی اینجا است که ایران طی دهه های گذشته، درگیر چرخه معیوب کلنگ زنی و نیمه کاره رها کردن طرح ها شده و این یک ضعف در سیستم مدیریت کلان است. راه اندازی بندر خشک در نقاط بالقوه کشور، سال ها است در دستور کار دولت قرار گرفته، اما همچنان خبری از اجرای آن نیست. از سویی دیگر، تامین زیرساخت برای افزایش بهره وری سیستم حمل ونقل در امور تجاری نیز، طی دهه های گذشته جزو مشکلات اصلی توسعه تجارت عنوان شده که به نظر می رسد تا امروز اقدامی جدی برای آن انجام نگرفته است، از این رو مناسب به نظر می رسد دولت ابتدا به تکمیل طرح های پیشین اهتمام ورزد و سپس پله پله به سمت اجرای طرح های جدید توسعه ای حرکت کند.
