صدای بحران به‌گوش می‌رسد

طبق اعلام کارگروه ویژه سازمان ملل که برای بررسی ناامنی غذایی تشکیل شده است، بیش از ۶۰ کشور در سراسر جهان با مشکل واردات محصولات کشاورزی و بحران غذایی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. طبق سندی که نشریه پولیتیکو به آن دست یافت، این کارگروه توجه خود را بر شماری از کشورهای سراسر جهان از جمله کلمبیا، مالاوی، پاکستان و میانمار معطوف کرده است. در سند فاش‌شده آمده؛ در سیرالئون، مصرف غذاهای مغذی افراد فقیرتر، در نتیجه افزایش قیمت‌ها رو به کاهش گذاشته و موارد مشابهی نیز از کلمبیا، کنگو، چاد، اکوادور، عراق، کنیا و مالاوی گزارش شده است. به‌اعتقاد پژوهشگران، در ایران توزیع مواد غذایی در دهک‌های مختلف، مشکلات عدیده‌ای دارد. در حقیقت، الگوی مصرف و تغذیه در قشر فقیرتر دچار بحران‌هایی است که این امر به طیف وسیع مواد غذایی و محصولات کشاورزی به‌لحاظ کیفی در کشور برمی‌گردد.صمت در این گزارش ضمن بررسی چالش‌های اساسی پیش‌روی امنیت غذایی در کشور به نقش دانش‌بنیان‌ها در رفع بحران‌های مرتبط با تامین غذا هم پرداخته است.

تعریف درستی از دانش‌بنیان‌ها ارائه نکرده‌ایم

محمد فاصله جهرمی، کارشناس اقتصاد کشاورزی در گفت‌وگو با صمت درباره محدود بودن نقش دانش‌بنیان‌ها در حل معضلات اساسی کشور نظیر امنیت غذایی گفت: متاسفانه تاکنون آن‌گونه که باید به دانش‌بنیان‌ها توجه نشده و توجه به این حوزه منوط به بخش‌های آکادمیک بوده است. آنچه از فعالیت دانش‌بنیان‌ها می‌توان برداشت کرد، این است که سرانجام فعالیت آنها به ارائه و انتشار چند مقاله منتهی شده و در عمل اتفاقی نیفتاده که منجر به ایجاد جریان کارساز باشد. در اصل آن تعریفی که از دانش‌بنیان در جهان وجود دارد، در ایران رشد و توسعه نیافته است.

چندین هزار به چه کارآید

وی افزود: نتیجه محدودیت‌ها در توسعه اکوسیستم دانش‌بنیانی این است که آن میزان از خروجی ریالی، صنعتی و اشتغالزایی که معمولا از فعالان این حوزه انتظار می‌رود، حاصل نمی‌شود. اگر خوب بررسی کنیم، درمی‌یابیم که چندین‌هزار شرکت دانش‌بنیان در 2 سال اخیر شکل گرفته‌اند، اما آن میزان خروجی اقتصادی و تولیدی موردانتظار حاصل نشده و تاثیر محسوسی در اشتغالزایی به‌وجود نیامده است. به‌اعتقاد من، چنین ضعفی در اکوسیستم دانش‌بنیان ناشی از جای خالی حمایت‌های دولتی است.

فاصله جهرمی در ادامه بااشاره به چالش‌های امنیت غذایی در کشور گفت: امروز با بحران غذایی روبه‌رو هستیم و بیشتر توجه مسئولان بر این موضوع استوار است که شکم مردم سیر باشد، اما اینکه چطور باید این روند اتفاق بیفتد، هنوز پاسخی به آن داده نشده است. در واقع، چگونه باید امنیت غذایی مردم را تا همیشه در ثبات نگه داشت. این مسئله یعنی نحوه تامین غذا در درازمدت، موضوعی است که در 10 سال آینده خود را نشان می‌دهد.

وی ادامه داد: ایران دارای اقلیم خشک و کم‌آب است؛ به همین دلیل، نحوه استفاده از منابع آبی اهمیت زیادی دارند. امروز معضل آب در کشور به مرحله بحرانی رسیده که ناشی از مدیریت نادرست ۴ تا ۵ دهه اخیر است.

به‌گفته این کارشناس، معضل جدی به‌لحاظ زمین و خاک در کشور دیده نمی‌شود و مولفه مهم در کمبود منابع آب، استفاده بهینه از این منابع است.

وی ادامه داد: تا زمانی که رویکرد دولت و وزارت نیرو در کشاورزی این باشد که به کشت محصولات آب‌بری چون هندوانه استمرار بورزند و به آن به‌عنوان یک محصول صادراتی نگاه کنند؛ دست‌کم در حال حاضر نباید این انتظار را داشت که مدیریت اصولی در حوزه توسعه و بهره‌برداری از منابع آب اتفاق بیفتد.

فاصله جهرمی بااشاره به لزوم خلق روش‌هایی برای افزایش بهره‌وری در منابع آبی افزود: باتوجه به محدودیت‌های نگران‌کننده منابع آبی، این منابع باید در تحت شرایط و اصولی مورداستفاده قرار بگیرند که بتوان حداکثر راندمان را از آن برداشت کرد. منابع‌طبیعی کشور به‌قدری محدود است که باید کشت محصولات استراتژیک در اولویت باشد و برای کشت‌های آتی منابع نگهداری شوند، نه آنکه مازاد آن صرف کشت محصولاتی شود که به بهای صادرات، آب و هزینه زیاد را صرف می‌کند. برای مثال، هندوانه محصول استراتژیک نیست؛ اما خوراک دام و علوفه یک محصول استراتژیک است که به‌شکل مستقیم به امنیت غذایی ارتباط پیدا می‌کند. به‌گفته این کارشناس، بی‌شک راهی جز بکارگیری روش‌های بهره‌وری از منابع آبی نداریم و تا زمانی که سیستم آبیاری کشور غیراصولی و غیرعلمی باشد، امنیت غذایی کشور در خطر است. برای مثال، غرقابی در کشور ما کشت غیراصولی و اشتباهی است. مدیران و مسئولان وزارتخانه‌ای دانش کافی در رویکردهای غلط دارند، اما هیچ‌گاه شاهد ارائه یا پیگیری راهکاری برای جلوگیری از روش‌های غلط نبودیم و چنین روالی در صنعت خودرو هم مشاهده می‌شود.

وی ادامه داد: کم پیش آمده است که از کارشناسان باسواد در امر بهره‌وری کشاورزی استفاده شود و معمولا افرادی سر کار هستند که شناختی از محیط جغرافیایی ندارند. قصورات انسانی در نهادهای وزارتخانه‌ای باعث شده است که خروجی مفید و قابل‌اتکایی در کشور حاصل نشود و ایران به‌لحاظ محصولات استراتژیک در خطر باشد. همچنین، فعالیت کارشناسان خبره تنها منوط به انتشار مقاله‌ها شده است و در اصل دخالتی در تصمیمات مهم ندارند.

فاصله جهرمی گفت: در بخش‌هایی از کشور نوعی از پوشش خاکی وجود دارد که ظرفیت ارزش‌آفرینی بالایی دارد و با بکارگیری فناوری محصولاتی تولید شود که به‌نفع امنیت غذایی باشد و به‌میزان 10 تا 100 برابر هم صادر شوند. در حالت معمول به‌جای اینکه خاک صادر شود، می‌توان با ایجاد زیرساخت مناسب محصولاتی تولید کرد که چندده برابر ارزآور و برای کشور سوددهی داشته باشند.

دولت هیچ‌گاه به صنایع کشاورزی، نگاه سرمایه‌گذاری و پشتوانه‌ای نداشته و اصلا توجه نشده است که صنعت کشاورزی ظرفیت پشتوانه‌ای برای دیگر صنایعی دارد که در ظاهر شاید بی‌ارتباط با یکدیگر باشند. از آن‌جایی که تمامی صنایع به‌صورت زنجیره عمل می‌کنند و از یکدیگر جدا نیستند، اما متاسفانه تاکنون در کشور شاهد این نبوده‌ایم که نیازهای خود را در یک سبد بریزند و با هم‌افزایی معضلات یکدیگر را مرتفع کنند.

وی ادامه داد: امروز زمان آن رسیده است که صنایع به‌صورت پشتوانه عمل کنند، شاید در ظاهر، برخی صنایع با یکدیگر بی‌ربط به نظر بیایند، اما دنیای امروز دنیای بهره‌وری و یکی از توانمندی‌های فناوری و تکنولوژی این است که می‌تواند منجر به این هم‌افزایی شود.دانش‌بنیان‌ها می‌توانند نقش‌آفرینی موثری در ارتباط میان صنایع داشته باشند و آنها را به یکدیگر وصل کنند. گفتنی است، راندمان اقتصادی تکنولوژی مثبت ارزیابی شده است.

فناوری مسیر رسیدن به غذای سالم را هموار می‌کند

توسعه فناوری‌های زیستی برای بهبود و ارتقای کیفیت مواد غذایی با استفاده از ظرفیت‌های دانش‌بنیان‌ها راهکاری است که از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با همکاری چند نهاد و سازمان مربوطه پیگیری شد که به‌دنبال آن ۲۷۰ پروژه برای ارتقای کیفیت محصولات غذایی و کشاورزی با فناوری‌زیستی تعریف شد.

مصطفی قانعی، دبیر ستاد زیست‌فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با صمت، طرح توسعه فناوری‌های زیستی برای بهبود و ارتقای کیفیت مواد غذایی با استفاده از ظرفیت‌های دانش‌بنیان‌ها را در راستای نفوذ و بکارگیری فناوری‌های نوین داخلی در عرصه تولید مواد غذایی و کشاورزی دانست و گفت: باتوجه به توسعه فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه فناوری‌های زیستی، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به‌منظور نفوذ و بکارگیری فناوری‌های جدید، برای حل بخش عمده مشکلات مربوط به تامین مواد و امنیت غذایی، اعلام آمادگی کرده و بر همین مبنا فراخوان راه‌اندازی ۲۷۰ پروژه منتشر شده است.

قانعی پیگیری راه‌حل‌های فناورانه را انتخاب مطمئنی برای حل معضلات مربوط به دستیابی به غذای سالم و امنیت غذایی دانست و گفت: کمابیش در بیشتر فناوری‌های این حوزه، طرح‌های تحقیقاتی ارائه شده که بخش زیادی از آنها ارزیابی و بخشی هم موردحمایت مالی قرار گرفته است. باید از راه‌حل‌های فناورانه به‌منظور دستیابی به غذای سالم برای همه بهره بگیریم و تولید را هم افزایش دهیم. از آنجایی که معضل اصلی در کشور ما عدم‌رسوخ و بهره‌برداری از فناوری‌های نوین در صنایع مختلف است، برای عملیاتی کردن این پروژه‌ها نیازمند همکاری و رایزنی میان‌بخشی هستیم؛ بر همین اساس، هماهنگی میان وزارت صمت، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان غذا و دارو و سازمان دامپزشکی انجام شد و قرار است دبیرخانه این پروژه‌ها در محل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری مستقر شود.به‌گفته قانعی، معضل اصلی در بهره‌گیری از فناوری به‌ویژه فناوری‌های زیستی، نبود آن نیست، بلکه ترویج و شناخت آن از سوی بازار هدف است. در واقع، ما در رسوخ فناوری دچار ضعف‌هایی هستیم که تلاش کردیم با همکاری‌های بین‌سازمانی در یک بستر استاندارد به ترویج آن بپردازیم. البته اجباری در بکارگیری این فناوری‌ها در عرصه تولید مواد غذایی و محصولات کشاورزی برای کشاورزان و تولیدکنندگان نیست، به‌همین دلیل بودجه و یارانه‌ای به آن تعلق نمی‌گیرد و ما این مسئله را به‌عنوان یک راهکار مطرح کردیم.

به استانداردهای جهانی نزدیک‌تر می‌شویم

وی بهره‌گیری از فناوری‌های زیستی در تولید انبوه محصولات کشاورزی را راهکار مطمئنی برای رسیدن به استانداردهای جهانی در استفاده از سم دانست و گفت: در استانداردهای جهانی این مسئله اهمیت دارد که نیترات و باقیمانده کودهای شیمیایی زیاد نباشد، در حالی که در فناوری‌های زیستی از بارورهایی استفاده می‌شود که نیترات را جذب خاک می‌کنند؛ بر همین اساس می‌توان از کود زیستی استفاده کرد و به استانداردهای جهانی نزدیک‌تر شد.

سخن پایانی

چند سالی است که شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق اثبات کرده‌اند ظرفیت بالایی برای پاسخ دادن به نیازهای صنایع و جامعه دارند و می‌توانند عقب‌ماندگی‌های صنعتی و علمی کشور را جبران کنند. این اتفاق به یک باور ملی و عمومی بدل شده است و صنایع مختلف کشور با روی آوردن به این توانمندی دانشی و تخصصی، در مسیر توسعه‌یافتگی قدم برداشته‌اند، اما در این میان برخی صنایع هنوز از این ظرفیت علمی بی‌بهره هستند و تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در آنها بسیار کم و محدود است. صنعت کشاورزی که یکی از صنایع بزرگ و حیاتی کشور محسوب می‌شود و ارتباط تنگاتنگی با امنیت غذایی دارد؛ یکی از این صنایع است که هنوز تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در آن ناچیز است، به همین دلیل در هیبت سنتی خود مانده و با مشکلات و مصائبی دست به گریبان است که بالا بودن میزان واردات محصولات، یکی از آنها است. بی‌شک اگر کشاورزی دانش‌بنیان شود، نقش دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی خیلی پررنگ خواهد بود و ما باید این دانش را به بخش کشاورزی وارد کنیم.