سوانح و حوادث معدنی شامل اتفاقاتی است که در هر بخش از زنجیره فعالیت‌های معدنی از اکتشاف تا استخراج، حمل‌ونقل، فرآوری و تولید محصول نهایی اتفاق می‌افتد. در دنیا سالانه هزاران معدنکار و پیمانکار معدنی دچار حادثه و آسیب ـ با شدت و تاثیرات مختلفی ـ می‌شوند.

حوادث معدنی که موجب صدمه به معدن و تجهیزات معدنی می‌شود، در مقایسه با سوانح انسانی، از اهمیت بسیار کمتری برخوردار است، حتی اگر خسارت‌های مالی بزرگ و قابل‌‎توجهی به‌بار آورد. دامنه حوادث معدنی بیشتر در محدوده خود معدن و پرسنل باقی نمی‌ماند و ممکن است جامعه‌ای بزرگ‌تر را تحت‌تاثیر قرار دهد. به‌عنوان نمونه حادثه شکستن سد باطله معدن Samarco متعلق به شرکت معدنی Vale در برزیل که در ۱۴ آبان سال ۱۳۹۸ (۵ نوامبر سال ۲۰۱۹ میلادی) رخ داد و جان ۱۹ انسان را گرفت، خسارتی بالغ بر ۷۳/۶ میلیارد دلار به‌بار آورد و مسیری به طول ۶۶۸ کیلومتر را با باطله‌های معدنی آلوده کرد.

در میان فعالیت‌های معدنی، معادن زیرزمینی و همچنین معادن زغال‌سنگ جزو پرحادثه‌ترین معادن به‌شمار می‌روند. این امر بیشتر به‌دلیل عوامل خطرآفرین زیادی است که در معادن زیرزمینی و معادن زغال‌سنگ وجود دارد. در معادن فلزات پایه اگرچه حوادثی رخ می‌دهد، اما میزان خطر در معادن زغال‌سنگ به‌سبب قرارگرفتن ماده معدنی در لایه‌های سست، بیشتر است.

اما به‌طورکلی ریشه هر حادثه‌ای را می‌توان در عوامل زیر جست‌وجو کرد: فرآیند کاری، مواد و ابزار کار، محیط کار، نیروی کار یا عامل انسانی و مدیریت.

سهل‌انگاری، کم‌توجهی و بی‌دقتی، نبود آموزش کافی، نقص در تجهیزات و روش‌های کاری، محیط کار غیراستاندارد و ضعف مدیریت هریک به‌تنهایی می‌توانند حادثه‌آفرین باشند. اما در بیشتر موارد مجموعه‌ای از این عوامل در بروز حوادث دخیل‌ هستند، بنابراین برای پیشگیری از حوادث باید سازکارهای پایشی و مراقبتی برای هریک از این 5 گروه تهیه و به‌دقت به‌کار گرفته شود.

براساس مدلی که به مدل پنیر سوئیسی معروف است، با ایجاد لایه‌های مختلف محافظتی می‌توان شانس همراستا شدن حفره‌های ایمنی طی فرآیند کار را کاهش داد و به این ترتیب از بروز حوادث جلوگیری کرد. اما به‌دلیل اینکه لایه‌های محافظتی موجب کندی و پیچیدگی روال کاری می‌شوند، اضافه کردن نامحدود لایه‌های محافظتی عملی نیست. به‌همین دلیل لازم است تا با بازنگری مداوم و ارزیابی عملکرد لایه‌های محافظتی به‌ویژه بعد از گزارش هر حادثه ـ صرف‌نظر از بزرگی آن ـ حفره‌های ایمنی موجود در هر لایه برطرف شود.

همان‌طور که اشاره شد، به‌ندرت یک عامل در بروز حادثه دخیل است. این نکته نشان می‌دهد که همه ما در هر سطح و مسئولیتی در تامین ایمنی محیط کار، ایمنی خود و همکاران‌مان و همچنین محیط و جامعه اطراف نقشی جدی داریم و هر نوع بی‌توجهی یا سهل‌انگاری، اگرچه ممکن است بلافاصله منجر به بروز حادثه‌ای نشود، اما وقتی که مجموعه‌ای از حفره‌های ایمنی در لایه‌های مختلف همراستا شوند، احتمال بروز حادثه را به‌شدت افزایش می‌دهند.

نکته مهم دیگر سازکار و روال بررسی حوادث ایمنی است. در این زمینه باید علاوه بر تعیین عوامل موثر در ایجاد حادثه و تعیین سهم هر عامل، به بررسی ریشه‌های بروز حادثه نیز توجه شود و با همکاری کارگروهی خبره، دستورالعمل‌ها و روال‌هایی که در هر مرحله نتوانسته‌اند از بروز حادثه جلوگیری کنند، بازبینی و اصلاح شوند.

علاوه بر این، تمامی یافته‌ها و آموخته‌ها باید از طریق بسترهای همکاری بین صنایع به اشتراک گذاشته شود. به‌طورمعمول خروجی این بررسی‌ها منجر به بازنگری و بروزرسانی دستورالعمل‌ها و قوانین در سطح ملی و همچنین مواد آموزشی در همه واحدهای آموزش ایمنی نیز می‌شود. به این ترتیب، تاثیر حوادث هرچند کوچک، در حد تشخیص و مجازات عوامل بروز حادثه باقی نمی‌ماند و در نهایت منجر به تغییراتی در روال‌ها و دستورالعمل‌ها، قوانین و شیوه آموزش افراد می‌شود تا از بروز حوادث مشابه پیشگیری کند. نکته آخر، نقش فناوری‌های پیشرفته در بالا بردن ایمنی کار و کاهش تاثیر حوادث است. امروزه با پیشرفت فناوری‌های خودکار و توسعه فناوری‌های دیجیتال نه‌تنها این امکان فراهم شده است تا نیروی کار انسانی از محیط‌های کاری خطرناک خارج شود، بلکه امکان پایش و ارزیابی مداوم شرایط، تشخیص سریع عوامل و شرایط بروز حاثه و هشدار به‌موقع به‌وجود آمده است که میزان بروز حوادث به‌ویژه حوادث انسانی را کاهش می‌دهد. امروزه فناوری توسعه و راهبری معادن بدون ورود نیروی انسانی (Zero entry mines) به‌سرعت در حال توسعه است و نمونه‌های متعددی از محیط‌های کاری با شرایط سخت را می‌توان نام برد ـ مثلا معادن زیرزمینی زغال‌سنگ و فلزات پایه ـ که بدون حضور نیروی انسانی و تنها با استفاده از ماشین‌های خودکار یا کنترل از راه دور فعالیت می‌کنند.

امید است که با همکاری همه عوامل موثر در ایمنی محیط کار و بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، از بروز حوادث در صنایع جلوگیری شود تا دیگر شاهد حوادث شدید شغلی در این حوزه نباشیم.