از خودمان می‌خرند و به خودمان می‌فروشند

براساس آمار، در کشورهای اروپایی، مصرف گیاهان دارویی بسیار بالا است، به‌طوری‌که در آلمان ۷۰ درصد داروهای تجویزی توسط پزشکان، گیاهان دارویی هستند. در حال ‌حاضر استان‌های خراسان‌رضوی، ایلام، چهارمحال و بختیاری، کرمان، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان بیشترین تولید را دارند. در سال ۱۳۹۷، ۲۲۸هزار تن گیاه دارویی در ایران تولید و ۷۲ هزار تن آن صادر شده که معادل ۵۷۰ میلیون دلار و این رقم نسبت به سال گذشته و سال بعد خود بالاتر بوده است. در همین سال، میزان واردات ۱۸۰ میلیون دلار و بیشتر محصولات وارداتی زنجبیل، دارچین، هل، سیاه‌دانه و تخم‌شربتی بودند. گفتنی است، بیشتر محصولات صادراتی زعفران، گل‌محمدی، شیرین‌بیان و زیره‌سبز هستند و بیشترین حجم صادرات آنها به کشورهای پاکستان، امارات، عراق، آلمان، ژاپن و چین انجام می‌گیرد. معضل اصلی این است که عمده صادرات گیاهان دارویی ایران به‌صورت فله‌ای، خام و بدون بسته‌بندی و برند مناسب است. همین بسته‌بندی نامناسب باعث می‌شود در طول فرآیند توزیع، حمل‌ونقل و صادرات، کیفیت گیاهان پایین بیاید و متناسب با سلیقه خریداران نباشد.به همین دلیل نیز کشورهایی مثل چین، امریکا، ژاپن و آلمان، گیاهان دارویی را به‌صورت فله‌ای به قیمت‌های بسیار پایین از ایران خریده و با بسته‌بندی مناسب، برندسازی کرده و با قیمت‌های بسیار بالا به کشورهای دیگر و حتی به خود ایران صادر می‌کنند. در این رابطه، سیف سهندی، رئیس ستاد توسعه علوم فناوری گیاهان‌دارویی و طب‌‎سنتی، در گفت‌وگویی که با ایسنا داشته است با بیان اینکه سند ملی گیاهان‌دارویی و طب‌سنتی یک‌سری اهداف اقتصادی دارد، معتقد است: در حال‌ حاضر، گیاهان دارویی کمتر از ۲ میلیارد دلار ارزش‌آفرینی دارند که ۷۰۰ میلیون دلار آن به‌صورت فرآورده خام صادرات می‌شود. اگر این محصولات خام فرآوری شوند، می‌تواند ارزش‌افزوده بالایی داشته باشد. زمانی که اهداف سند ملی نیز تحقق پیدا کند، می‌تواند ۱۵ میلیارد دلار در کشور ارزش‌آفرینی داشته باشد و با اعمال فناوری این رقم به ۲۵ میلیارد دلار نیز خواهد رسید. توسعه بازار داخل و بین‌الملل می‌تواند کمک زیادی کند، فناوری نیز می‌تواند باعث افزایش بهره‌وری شود.

کفش آهنین هم جواب نداد

یوسف جهاندیده، فعال دانش‌بنیان در زمینه تولید و عرضه گیاهان دارویی بااشاره به چالش‌های اصلی در توسعه صادرات این محصول در داخل و خارج از کشور می‌گوید: تولید گیاهان‌دارویی نظیر برخی صنایع، بازار مناسبی در داخل ایران و سازمان‌های متولی، همکاری درخوری در زمینه توسعه بسته‌بندی ندارند. این در حالی است که حجم زیادی از گیاهان‌دارویی از کشورهای چین، ژاپن و دیگر کشورهای شرقی خریداری و با بسته‌بندی استاندارد راهی بازار غرب و اروپا می‌شود.به‌گفته بسیاری از دانش‌بنیان‌های فعال در حوزه تولید گیاهان‌دارویی دریافت مجوز برای ایجاد خط بسته‌بندی گیاهان‌دارویی، فرآیندی دشوار و به‌اصطلاح نیازمند کفش آهنین است.

جهاندیده در گفت‌وگو با صمت با اشاره به روند اخذ مجوز می‌گوید: بارها برای انجام فرآیند بسته‌بندی درخواست مجوز کردم، اما بعد از بروکراسی خسته‌کننده و از این اتاق به آن اتاق رفتن‌ها، در نهایت موفق به دریافت مجوز نشدیم. دلیل‌شان هم این بود که فضای درنظرگرفته شده برای فرآیند بسته‌بندی در روستا و در محدوده طرح هادی بود. در ادامه بعد از تغییر فضای بسته‌بندی کالا و معرفی مکانی بیرون از محدوده طرح هادی، باز هم با طرح پیشنهادی موافقت نشد. این بار دلیل‌شان بیرون بودن کارگاه از محدوده کشت گیاهان‌دارویی بود.

اصلاح بذر، یک معضل جدی

وی معضل دیگر در عرصه تولید را بذر گیاهان دارویی می‌داند و در این‌باره می‌گوید: در بخش زراعت با مشکل اصلاح بذر مواجهیم، در واقع برای کشت گیاه باکیفیت‌تر، نیازمند اصلاح بذر از سوی متخصصان هستیم که متاسفانه تاکنون توجه جدی از سوی وزارت جهاد کشاورزی و دیگر سازمان‌های مربوطه نشده است و بیشتر بذرها در شرایط فعلی به‌صورت سنتی و دستی اصلاح می‌شوند که فرآیند زمانبر و خسته‌کننده‌ای هم دارند.

به‌گفته وی، بیشتر دانش‌بنیان‌ها با معضل دسترسی به بذر اصلاح‌شده مرغوب که مورد‌تایید سازمان غذا و دارو باشد، مواجهند. وی در ادامه بااشاره به کیفیت پایین بذرهای تولیدی در کشور می‌گوید؛ برخی کارخانه‌های تولید بذر به‌دلیل رعایت نکردن اصول اصلاح، بذر مناسبی را تولید نمی‌کنند.

عدم‌توازن بازار با نیاز مصرف‌کننده

جهاندیده در ادامه درباره عدم‌توازن بازار با نیاز مصرف‌کننده می‌گوید: معضل دیگری که در زمینه توسعه تجارت گیاهان دارویی وجود دارد، عدم‌توازن بازار با نیاز مصرف‌کننده و  قیمت‌ نهایی کالا است. برای مثال، سال گذشته نرخ گل همیشه‌بهار، هر کیلو ۲۰۰ هزار تومان بود که بیشتر از سوی تاجران ترکیه خریداری می‌شد؛ اما امسال به‌دلیل افزایش تولید در بیشتر مناطق کشور، نرخ آن به ۷۰ هزار تومان رسید که با تورم موجود، به‌طوررسمی کمر تولیدکنندگان این گیاه شکست. بنابراین، نیاز به تنظیم بازار برای گیاهانی که به‌طورمعمول خریداری می‌شوند، به‌شدت احساس می‌شود.

تقلب با افزایش رطوبت در گیاه

جهاندیده معتقد است: وجود دلالان در این حوزه اخلال زیادی در بازار به‌وجود آورده است، به‌گونه‌ای که شرکت‌های دانش‌بنیان توان رقابت با آنها را ندارند. وی با شرح مثالی در این زمینه می‌گوید: تولیدکننده‌ها با همکاری دلالان محصولات خود را به کارخانه‌ها و حتی کشورهای اطراف می‌رسانند که اغلب در این زمینه تقلب‌هایی هم انجام می‌گیرد. برای مثال، به‌منظور رسیدن بار به وزن استاندارد برای صادرات، برخی دلالان با همراهی مسئولان خرید کارخانه‌ها، وزن گیاه را با افزایش رطوبت زیاد می‌کنند و گیاه به‌طورکامل خشک نیست. به گفته این فعالان بازار، در تمام فرآیند صادرات گیاهان دارویی باید تنها ۴ درصد رطوبت داشته باشند. این در حالی است که گیاه مرطوب و نه کامل خشک‌شده راهی بازار خارجی و داخلی می‌شود. این روند دست دانش‌بنیان‌ها را از تولید گیاهان با مرغوبیت بالا کوتاه می‌کند.  این فعال دانش‌بنیان در ادامه بیان مشکلات موجود می‌گوید: هزینه خشک کردن گیاه نیز از دیگر معضلات دانش‌بنیان‌ها در فرآیند تولید گیاهان دارویی است. برای رفع این مشکل  نیاز به احداث کارگاه‌های کوچکی است که به‌طورمشخص به این فعالیت بپردازند، ضمن آنکه این دست از شرکت‌ها می‌توانند بسته‌بندی اولیه را هم انجام دهند.

ایران، بهشت گیاهان دارویی

در ادامه، حسین رستمی‌احمدوندی، دیگر فعال دانش‌بنیان در حوزه تولید گیاهان‌دارویی در گفت‌وگو با صمت می‌گوید؛ ایران از تنوع اقلیمی مطلوبی برای کشت انواع گیاهی برخوردار است و می‌توان نسبت به سود حاصل از آن امیدوار بود. بیشتر گیاهان دارویی که در کشور کشت می‌شوند، مقاوم به کم‌آبی هستند و در مناطق خشک کشور هم می‌توانند رویش داشته باشند و سازگاری خوبی دارند. در بخش زراعت، چالش‌هایی وجود دارد که با گذشت چند دهه از فعالیت مستمر دانش‌بنیان‌ها در این حوزه، هنوز حل‌نشده باقی‌مانده است. برای مثال، کشت گیاهان وحشی، زمین خاص خود را می‌طلبد و نباید در هر زمینی کاشته شوند، در حالی‌ که به‌طورمعمول چنین اصولی رعایت نمی‌شود، مانند آن است که اجازه دهیم زیستگاه حیوانات‌وحشی در شهر دایر شود که این روند نه برای گیاه خوب است و نه برای دیگر محصولات کشاورزی.

وی می افزاید: برای کشت گیاهان‌وحشی نیازمند اقداماتی برای رویش باکیفیت‌تر آنها در زمین‌های مخصوص هستیم که شرکت‌ها به‌تنهایی توانایی فراهم آوردن این شرایط را ندارند، بنابراین آنها نیازمند حمایت سازمانی هستند. به گفته این فعال بازار گیاهان دارویی برای تولید انبوه گیاهان، مکانیزاسیون در روند تولید از راهکارهای موثری است که می‌تواند بکار گرفته شود. به‌طوری که مراحل کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی با ماشین‌آلات، منجر به تولید انبوه و بهره‌وری بالایی می‌شود که راه را برای تجاری‌سازی در ابعاد وسیع هموارتر می‌کند.

این فعال دانش‌بنیان ادامه می‌دهد؛ متاسفانه در بسیاری از موارد به‌ویژه درباره گیاهی نظیر زعفران که با عنوان طلای سرخ هم شناخته می‌شود، هنوز برداشت در بیشتر مزارع به‌صورت سنتی و دستی انجام می‌شود و به‌طورکامل مکانیزه نیست، در حالی ‌که می‌توان با مکانیزه کردن مرحله برداشت، به تولیدات بیشتری از این گیاه دست یافت و ارز بیشتری وارد کشور کرد.

رستمی‌احمدوندی بااشاره به مکانیزه کردن گیاهی دیگر که موجب افزایش تولید و بهره‌وری بالاتری می‌شود، می‌گوید: چندی پیش، برای نخستین‌بار گیاه کاملینا را از اروپا وارد کردیم و با فرآیندهای مکانیزه توانستیم سطح زیرکشت آن را به ۱۳ هزار هکتار برسانیم؛ گفتنی است، دلیل استقبال کشاورزان از کشت این گیاه، این است که تمام مراحل آن مکانیزه است.

وی ادامه داد: بازار از دیگر چالش‌های توسعه دانش‌بنیان‌ها در امر تجاری‌سازی گیاهان دارویی است. متاسفانه فرآیند استانداردسازی گیاهان در کشور انجام نمی‌شود و این باعث شده است که بازارهای خارجی توجه چندانی به گیاهانی که به‌طورمستقیم از ایران صادر می‌شوند، نداشته باشند و ترجیح بدهند از کشورهای دیگری که بسته‌بندی و استانداردهای لازم را دارند،خرید کنند، در حالی ‌که گیاه اصلی از ایران تهیه شده است.این فعال دانش‌بنیان در کل، اخذ مجوز و استانداردها از دغدغه اصلی دانش‌بنیان‌ها می‌داند.

 رستمی‌احمدوندی بااشاره به طراحی برخی ماشین‌آلات ویژه مراحل زراعت گیاهان دارویی معتقد است؛ ظرفیت کشورمان در تولید انبوه این گیاهان به‌قدری بالا است: که انتظار می‌رود برای کشت هر گیاه، ماشین‌آلات ویژه‌ای طراحی شود، چرا که با تولید انبوه، به‌واسطه کاربرد فناوری، سودهای کلانی حاصل می‌شود و صرفه اقتصادی بالایی خواهد داشت. بنابراین، توجه به شیوه زراعت و مکانیزه شدن آن و بازارسازی مناسب؛ 2 راهکار برای توسعه تجاری‌سازی گیاهان زراعی است.

سخن پایانی

همان‌گونه که در گزارش هم آورده شد، بسیاری از کارشناسان معتقدند ظرفیت‌های دست‌نخورده در زمینه تولیدات انبوه گیاهان‌‎دارویی در کشور زیاد است و ایران می‌تواند با بکارگیری فناوری در مرحله بسته‌بندی خود، به قطب صادرکننده این نوع گیاهان در دنیا تبدیل شود و به‌عبارتی، دست کشورهایی نظیر چین، ژاپن و امریکا را کوتاه کند. برخی معتقدند برای پیشبرد اهداف در بحث توسعه گیاهان‌دارویی با توان دانش‌بنیان‌ها نیازمند همکاری دانشگاه علوم پزشکی هستیم با تشکیل گروهی به نام تیم تخصصی غذا و دارو و همکاری مراکز تحقیقاتی، روندی مشابه با داروهای شیمیایی شکل بگیرد و گره استاندارد در این حوزه باز شود. در واقع، نیازمند شکل‌گیری مثلثی سه‌ضلعی متشکل از دانشگاه علوم‌پزشکی، پارک علم‌وفناوری و مرکز تحقیقات دانشگاه علوم‌پزشکی هستیم تا برند «تولید ایران» گیاهان دارویی در جهان شناخته و منجر به ارزآوری شود.