سیگار روزانه ۲۲۰ نفر را می‌کشد
دخانیات دشمن اصلی ریه بوده و استعمال‌کننده و استنشاق‌کننده، هر دو را قربانی می‌کند. آمارهای تکان‌دهنده از مرگ‌ومیرهای ناشی از مصرف دخانیات به‌جز مواد مخدر، عمق فاجعه را ملموس‌تر می‌کند.
مرگ سالانه ۸۰ هزار نفر، عدد بزرگی است و اسفناک‌تر اینکه یک‌پنجم این افراد یعنی ۱۶ هزار نفر حتی یک‌بار هم لب به سیگار نزده‌اند. به گفته محمدرضا مسجدی، دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات، تلفات سیگار در ایران معادل سقوط روزانه ۲ هواپیماست. چرا با وجود تحریم صنایع گوناگون از جمله مواد غذایی و دارو، شرکت‌های خارجی سرمایه‌گذار در تولید سیگار هنوز در کشورمان فعالیت دارند؟ به‌گفته مسجدی به‌طور متوسط سالانه حدود ۶۰ میلیارد نخ سیگار معادل ۳ میلیارد پاکت سیگار در کشور مصرف می‌شود که اگر متوسط هر بسته سیگار ۲۰ هزار تومان باشد ضربدر ۳ میلیارد پاکت، حدود ۶۰ میلیارد تومان می‌شود. این در حالی است که برآوردی از هزینه قلیان و توتون آن در دست نیست.
در راستای اجرای بیانیه سازمان ملل متحد برای کاهش ۲۵ درصدی مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های غیرواگیر در ایران، کاهش ۳۰ درصدی مصرف دخانیات تا افق ۱۴۰۴ هدف‌گذاری شده است. در این میان، اباذر اشتری‌مهرجردی، جامعه‌شناس و عضو هیات‌علمی موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی نظر دیگری دارد. مشاور جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات در گفت‌وگو با صمت از افزایش تولید و تقاضا در کشور می‌گوید که سالانه آمار جانباختگان را افزایش داده است. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.
در مضرات سیگار آمده، تلفات مصرف آن در ایران معادل سقوط ۲ هواپیما در روز است. این در حالی است که براساس افق ترسیم‌شده برای ۱۴۰۴ باید آمار مصرف سیگار در ایران ۳۰ درصد کاهش پیدا کند. در حال حاضر، وضعیت مصرف سیگار چگونه است و چرا هدف‌گذاری کاهش مصرف، محقق نشده است؟
یک سلسله آمارهای جهانی در حوزه مصرف سیگار وجود دارد و یک سلسله آمارهای ملی که با مقایسه این دو می‌توان وضعیت مصرف سیگار در کشور را مشخص کرد. آمار جهانی اعلام می‌کند به ازای مصرف هر یک میلیون نخ سیگار در سال، یک نفر فوت می‌کند. در ایران میزان مصرف مشخص نیست اما آمار تولید می‌گوید سالانه بین ۶۵ تا ۶۷ میلیارد نخ سیگار تولید و عرضه می‌شود. رئیس شرکت ملی دخانیات کشور در سال ۱۳۹۹ اعلام کرد ایران در تولید سیگار خودکفا شده است. در کنار این آمار، موضوع قاچاق هم مطرح است. در بازار شاهد عرضه انواع سیگارهای قاچاق مانند کنت، انواع وینستون و... هستیم که عموما برندهای امریکایی هستند. برآورد شده ۲۰ درصد کل مصرف دخانیات کشور مربوط به این سیگارهاست. اگر این ۲۰ درصد به حدود ۶۵ میلیارد نخ اضافه شود که حدود ۱۰ میلیارد نخ است، مصرف سالانه سیگار در کشور بین ۷۷ تا ۸۰ میلیارد نخ سیگار می‌شود.
آمار رسمی وجود ندارد اما این تجزیه‌وتحلیل به ما عدد ۷۷ تا ۸۰ میلیارد نخ مصرف سالانه را می‌دهد.
براساس آمار جهانی اگر هر یک میلیون نخ سیگار معادل مرگ یک نفر باشد؛ یعنی سالانه ۸۰ هزار نفر در ایران به‌واسطه سیگار فوت می‌کنند.
اگر این عدد بر تعداد روزهای سال تقسیم شود، روزانه ۲۲۰ نفر به‌دلیل مصرف سیگار دچار مرگ می‌شوند. اما فاجعه اینجاست که یک‌پنجم این آمار (۸۰ هزار نفر) یعنی ۱۶ هزار نفر در مدت عمرشان حتی لب به سیگار نزده‌اند و چون در معرض دود دسته دوم و سوم قرار داشته‌اند، دچار مرگ زودرس شده‌اند.
مسئله دخانیات موضوعی شخصی نیست، بلکه مسئله‌ای اجتماعی است. هنگامی‌که موضوع فردی تلقی می‌شود فقط روی کسانی که مصرف‌کننده هستند تمرکزشده که براساس آمار حدود ۱۵ درصد جامعه اعم از مرد و زن مصرف‌کننده دخانیات هستند.
حدود ۲۲ درصد از مردان و ۵ درصد زنان کشور، دخانیات استعمال می‌کنند. اما اگر مسئله از موضوعی فردی به اجتماعی تبدیل شود، مرگ‌ومیر 16 هزار نفر از دخانیات مربوط به کسانی است که حتی لب به سیگار نزده‌اند مانند کودکان، زنان باردار و... که فقط در معرض دود سیگار بوده‌اند، که عمق فاجعه را ملموس‌تر می‌کند.
در بحث مضرات مصرف دخانیات، نقش قلیان چقدر است؟
مشکل ما در کشور این است که به قلیان به‌عنوان دخانیات توجه نمی‌شود. آمارهای غیررسمی می‌گوید (آمار رسمی نداریم مطالعات موردی مانند پایان‌نامه‌های دانشجویی آمار تقریبی به ما می‌دهد.) مصرف قلیان در زنان دو برابر مردان است. این نکته در کنار خانوادگی شدن مصرف قلیان (یکی از لوازم تفریحی در سرگرمی‌های خانوادگی) عمق فاجعه را بیشتر نشان می‌دهد.
شکسته شدن قبح موضوع و خانوادگی شدن مصرف قلیان، مزید بر علت عوارض مصرف دخانیات در کشور شده که پیامدهای آن در آینده‌ای نه‌چندان دور بیشتر خود را نشان می‌دهد. علاوه‌بر اینکه کشیدن یک قلیان کامل معادل دود کردن ۹۰ نخ (۵ پاکت) سیگار است.
مسئله دیگر عدم‌آگاهی افراد نسبت به عمق فاجعه است. آمار حوزه دخانیات آن‌قدر دور از انتظار است که تصور می‌شود چنین آماری امکان‌پذیر نیست. قابل درک برای افراد نیست که ۱۶ هزار نفر بدون اینکه سیگار بکشند، قربانی می‌شوند.
افراد سیگاری قادر نیستند یک پاکت سیگار را در ۳۰ دقیقه دود کنند، در حالی که ممکن است به‌طور کامل در کمتر از یک ساعت یک قلیان بکشند که معادل ۹۰ نخ سیگار است. نسبت به این حقایق باید به مردم اطلاع‌رسانی کرد. تصور این است که یک قلیان در ۳۰ تا ۴۵ دقیقه کشیده می‌شود و اتفاقی رخ نمی‌دهد. فراموش نکنیم با گذشته زمان، نشست انواع سموم و فلزات سنگین و از آن مهم‌تر قارچ‌هایی که آب قلیان به بدن منتقل می‌کنند، مشکلات ریوی، کلیوی و... ایجاد می‌کند.
وظیفه نهادهای ذی‌ربط چیست؟
مهم‌ترین کار فرهنگ‌سازی بوده و نقطه شروع فرهنگ‌سازی این است که دخانیات مانند مواد مخدر یک مسئله اجتماعی تلقی شود. در این زمان، وزارت آموزش‌وپرورش، بهداشت، فرهنگ و ارشاد اسلامی و... پشت کار آمده و پیگیر موضوع می‌شوند. امروز یکی از حامیان تولید دخانیات در کشور به‌دلیل موضوعاتی مانند اشتغالزایی، وزارت صنعت، معدن و تجارت بوده که دردآور است. دلیل این امر، بدفهمی موضوع است، زیرا نهادهای ذی‌ربط دخانیات را مسئله‌ای فردی تلقی می‌کنند.
در حالی که پیامدهای آن اجتماعی است.
دقیقا. از سال ۱۳۹۲ که کشور تحریم شد تا امروز (به‌ویژه در دوره دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین امریکا) تنها محصولی که تحریم نشد، دخانیات بود و شرکت‌های خارجی همچنان در ایران فعالیت دارند. همچنین در دوره برجام، حدود ۳ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه تولید دخانیات در کشور انجام شد. به‌عنوان مثال، ژاپن ۴ کارخانه تولید سیگار راه‌اندازی کرد. این سرمایه‌گذاری خارجی چه نفعی برای کشور داشته است؟ تولید سیگار چه ارزش‌افزوده‌ای برای جامعه دارد؟ آیا مرگ‌ومیر ۲۲۰ نفر در روز به اشتغالزایی آن می‌ارزد؟ تولید کنیم که سالانه ۸۰ هزار نفر را به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به کام مرگ بکشانیم؟ قابل‌توجیه است؟ پاسخ این پرسش‌ها را باید وزارت بهداشت و صنعت، معدن و تجارت بدهند.
مجلس قوانین خوبی در این حوزه مصوب کرده است. به‌عنوان نمونه ممنوعیت فروش سیگار به شکل نخی یکی از آنهاست. آیا رعایت می‌شود؟ ضمانت اجرایی آن چیست؟ ممنوعیت فروش سیگار به افراد زیر ۱۸ سال قانون دیگر است، آیا اجرا می‌شود؟
ممنوعیت فروش نخی سیگار چه کمکی به کاهش مصرف آن می‌کند؟
پول توجیبی نوجوانان عدد مشخصی است. به‌عنوان مثال، یک نوجوان ۱۲ یا ۱۳ ساله که هفتگی ۵۰ هزار تومان از والدین پول دریافت می‌کند نمی‌تواند یک پاکت کامل سیگار خریداری کند اما می‌تواند چند نخ سیگار بخرد و تفریحی بکشد.
با این ممنوعیت زمینه گرایش نوجوانان به دخانیات کمتر شده، چون پول خرید پاکت سیگار را ندارند؛ بنابراین وقتی هزینه آن نباشد، به سمت آن هم نمی‌روند.
یکی از کشورهایی که به موضوع کاهش حجم مصرف سیگار توجه ویژه دارد و اقدامات جدی داشته، استرالیاست. یک پاکت سیگار در این کشور ۹۶ دلار بوده که حدود ۳ میلیون تومان در ایران می‌شود.
اگر قیمت سیگار افزایش پیدا کند، میزان مصرف نزولی خواهد شد؟
چند نفر در کشور حاضرند برای یک پاکت سیگار ۳ میلیون تومان بپردازند؟ افزایش قیمت، چه برای قشر نوجوان و چه برای بزرگسالان، محدودیت ایجاد می‌کند. اگر نرخ هر پاکت سیگار، نه ۳ میلیون تومان که ۱۰۰ هزار تومان شود، باز هم می‌توان امیدوار بود افراد کمتری به سمت آن گرایش پیدا کنند.
توجه داشته باشید بیشترین مصرف دخانیات در بین طبقه متوسط رو به پایین جامعه است. متوسط درآمد این طبقه زیر ۱۰ میلیون تومان در ماه بوده و عموما حقوق وزارت کار است. آیا فردی با ۶ تا ۷ میلیون تومان درآمد حاضر است برای یک پاکت سیگار، ۱۰۰ هزار تومان بپردازد که اگر روزی یک پاکت مصرف شود، ماهانه ۳ میلیون تومان می‌شود. چنین هزینه‌کردی بسیاری از افرادی که برای نخستین‌بار می‌خواهند سیگار را امتحان کنند، از منصرف می‌کند.
دراین‌باره دولت باید افزایش قیمت سیگار را در دستور کار قرار دهد؟
کارشناسان باید مطالعه کنند که در سطح کلان چه باید کرد تا نوجوانان برای سرگرمی به سمت انواع دخانیات اعم از سیگار و قلیان نروند. تجربه در سایر کشورها نشان داده که فراهم کردن محل‌های ورزشی و سایر سرگرمی‌ها می‌تواند یکی از اهرام‌هایی باشد که از ورود نوجوان به مسئله دخانیات جلوگیری می‌کند.
چرا امروز گرایش نوجوانان به سیگار در کشور زیاد شده است؟
نوجوان در این مقطع سنی، به‌دنبال ایجاد شخصیتی مستقل نسبت به دیگران به‌ویژه خانواده است. تا پیش از این، کودک زیر ۱۱ سال به‌واسطه خانواده شناخته می‌شد اما پس از این سن، نوجوان به‌دنبال شخصیت مستقل از افراد خانواده است و اینکه به‌واسطه خودش شناخته شود. متاسفانه یکی از راه‌هایی که به‌طور غیررسمی پیش پای او گذاشته شده، سیگار کشیدن است.
در بین نوجوانان سیگار کشیدن به معنی بزرگ شدن است و به غلط این‌طور جا افتاده که اگر سیگار بکشد، نشانه شخصیت و منزلت او در بین سایرین خواهد بود.
معنای این هنجارشکنی این است که فرد جسارت و شجاعت داشتن یک شخصیت مستقل را پیدا کرده است.
درحال‌حاضر ایران در مصرف دخانیات رتبه چندم را دارد؟
آمار رسمی از سال ۲۰۱۸ میلادی بروزرسانی نشده است. این آمارها هر ۴ سال یک بار استخراج می‌شود. فراموش نکنیم رتبه خیلی مهم نیست و آنچه اهمیت دارد، اقدامات پیشگیرانه است. براساس اهداف افق ۱۴۰۴ باید آمار دخانیات ۳۰ درصد کاهش عرضه و تقاضا داشته باشد اما در ۶ سال گذشته تولید داخلی روند افزایشی داشته و به همان نسبت عرضه نیز بیشتر شده است و به‌دلیل عدم‌فراهم کردن ابزار سرگرمی سالم، افزایش تقاضا هم تجربه شد.
آمار رسمی وجود ندارد اما براساس گزارش‌های آماری از تولید و قاچاق می‌توان به این نتیجه رسید که تولید صعودی بوده است.
سخن پایانی
مهم‌ترین زمینه برای فرهنگ‌سازی، آگاهی‌سازی است. نخست باید تلاش شود که مردم آگاه شوند. تجربیات جهانی می‌گوید ۱۶ درصد مردم با آگاهی یافتن نسبت به مسئله‌ای، تغییر رفتار می‌دهند. ۱۶ درصد با اعمال قانون و روش‌های سلبی و زور تغییر رفتار دارند و ۶۸ درصد باقی از طریق اقدامات فرهنگی و فعالیت‌های اجتماعی تغییر رفتار می‌دهند که این بخش دقیقا برعهده وزارت آموزش‌وپرورش، آموزش عالی، فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت بهداشت است.
