سازمان بنادر و دریانوردی در تحلیلی که بر نوسانات دریای خزر و اثرات آن بر سواحل شمالی کشور در سال ۱۴۰۱ انجام داد میانگین تراز آب دریای خزر براساس داده‌های دریافتی از ایستگاه‌های ترازسنجی مستقر در سواحل، در بنادر آستارا، انزلی، نوشهر، امیرآباد و ترکمن منفی ۲۷.۸۵ متر است که نسبت به مدت مشابه سال ۱۴۰۰ کاهش حدود ۳۰ سانتی‌متری (دقیق منفی ۲۷.۵۵) اتفاق افتاده است.

تشدید تراز منفی آب خزر

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: طبق بررسی‌های انجام شده سطح آب دریای خزر در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ معادل ۲۶ سانتیمتر کاهش یافت. این در شرایطی است که در سال ۱۴۰۰ نیز سطح آب این دریا ۲۴ سانتیمتر افت داشت.

سیده معصومه بنی‌هاشمی، نوسانات آب و تغییرات دوره‌ای را از ویژگی‌های بارز دریای خزر دانست که پدیده‌ای شناخته‌ شده در بین ساحل‌نشینان شمال کشور به‌شمار می‌رود و عنوان کرد: بررسی نوسانات آب این دریاچه از سال ۱۸۳۷ میلادی در ایستگاه‌های ترازسنجی نشان داد رفتار دریای خزر با توجه به دوره‌های افزایشی و کاهشی به‌ویژه در ۵۰ سال اخیرافت‌وخیزهای زیادی داشته که اثرات آن به‌وضوح در سواحل مشهود است.

به گفته وی، طی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۶ شمسی سطح آب دریای خزر به طور کلی روندی کاهشی داشت و به پایین‌ترین سطح خود در سال ۱۳۵۶ رسید. پس ‌از آن در دهه ۶۰ و ۷۰ سطح آب نزدیک ۲.۵ متر تا سال ۱۳۷۴ افزایش یافت و از سال ۱۳۷۴ تا حال حاضر نیز تراز آب این دریاچه روندی کاهشی داشته است.مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با بیان اینکه دوره کاهش آب دریای خزر طی این سال‌ها دارای روند یکسانی نبوده است، اظهار کرد: از سال ۱۳۸۵تاکنون سالانه سطح آب دریای خزر ۱۰ سانتیمتر کاهش داشته اما بررسی‌های ما در سال گذشته نشان می‌دهد نزدیک به ۲۷(۲۶ براساس سال شمسی) سانتیمتر آب دریا کاهش سطح داشته است.

بنی‌هاشمی تصریح کرد: اگر چه تراز آب دریای خزر در شرایط کنونی تقریبا حدود منفی ۲۸ متر است اما با توجه به بررسی شواهد و یافته‌های دیرینه‌شناسی، سطح آب این دریا تراز منفی ۳۵ متر نیز به خود دیده است. پس در تاریخ این منطقه پیش‌ از این سابقه چنین اتفاقی مشاهده شده و بررسی‌های علمی در منطقه نیز این مسئله را تایید می‌کند.

وی افزود: تراز آب دریای خزر در مناطق مختلفی از سواحل جنوبی این دریا در استان گیلان (خط ساحلی) از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ حدود ۲۰۰ متر عقب‌نشینی کرده‌ و در خلیج گرگان ارتباط آبی آن بسته و قطع شده و پهنه‌ای گسترده در معرض خشکی قرار گرفته است.

همچنین طبق بررسی‌های مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای‌خزر بر روی این پیکره آبی سطح آب دریای خزر در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ معادل ۲۶ سانتیمتر کاهش یافته و این اتفاق در شرایطی رخ داده که در سال ۱۴۰۰ سطح آب این دریا ۲۴ سانتیمتر و در مجموع طی ۲ سال اخیر نزدیک۵۰ سانتیمتر افت داشته است.

چالش‌های زیست‌محیطی کشورهای حاشیه خزر

مدیر زمین‌شناسی دریایی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران با اشاره به نوسانات منفی تراز آب دریای خزر به دلیل تغییر اقلیم و عدم اختصاص حقابه آن، گفت: کاهش تراز آب خزر، پیشروی تالاب‌های ساحلی به سمت این دریا را در آینده قوت می‌بخشد و این پدیده در گیلان و حتی تا شرق مازندران تا حاشیه ساحلی میانکاله و خلیج گرگان قابل مشاهده است. به گزارش سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات ‌معدنی کشور، مسعود زمانی پدرام درباره دریای خزر و چالش‌های زیست‌محیطی آن، تغییرات سطح تراز آب را از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی کشورهای حاشیه دریای خزر نام برد و افزود: دریای خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین بدنه آبی بسته جهان، از طریق اثر دریاچه، بر آب و هوای منطقه پیرامونی خود اثرگذار است.

وی، نوسانات اخیر تراز آب دریای خزر را به تغییرات اقلیم و نوسانات آب و هوایی جهانی و منطقه‌ای مرتبط دانست و یادآور شد: شناسایی الگوی دقیق نوسانات تراز آب خزر طی «هولوسن» و نیز نقش آنها در الگوی انباشتگی رسوبات دریای خزر نیاز به شناسایی رخداد ثبت شده رسوب‌گذاری در دریا و نیز سن‌سنجی واحدهای کرونواستراتیگرافی دارد که توسط دفتر زمین‌شناسی دریایی تحت بررسی است.

مدیر زمین‌شناسی دریایی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران خاطرنشان کرد: این شرایط علاوه بر اثرات منفی زیست‌محیطی، مشکلات متعددی را ازجمله انجام لایروبی‌های مداوم در اسکله‌های موجود ساحلی استان و نیز خود تالاب بندر انزلی ایجاد کرده است.

وی اظهار کرد: از طرفی کاهش آب ورودی رودخانه‌های مهم ساحلی از جمله سفید رود به داخل دریای خزر و نیز تداوم و غالب بودن جریان‌ها و فرآیندهای دریایی موازات خط ساحلی نسبت به بار بستر ورودی رودخانه‌ها به دریا، سبب تشکیل تیغه‌ها و برجستگی‌های رسوبی کشیده در مناطق کم‌عمق خزر شده است که این فرآیندها، پیشروی تالاب‌های ساحلی به داخل آب دریای خزر را در آینده تسهیل کرده و قوت می‌بخشد، این پدیده در استان گیلان و حتی تا شرق استان مازندران و تا حاشیه رو به دریای تالاب میانکاله و خلیج گرگان قابل‌مشاهده کرده است.

زمانی پدرام، از اجرای مطالعاتی در این حوضه آبریز خبر داد و گفت: این مطالعات با عنوان پروژه‌های ژئوشیمی رسوبی و آلاینده‌های زیست‌محیطی استان گیلان در دستور کار قرار دارد که در سه برگه رشت، آستانه اشرفیه و لسکوکلایه در مراحل نمونه‌برداری از ۱۸۱ نمونه خشکی و ۶۷ نمونه رسوبات بستر دریا موردبررسی قرار گرفته و قرار است تا سه ماهه نخست ۱۴۰۳ تعداد ۶ برگه دیگر در مناطق رودسر، بندر انزلی، رضوان شهر، هشت‌پر، چوبی و آستارا تهیه شود. وی تاکید کرد: در نتایج اولیه به‌دست آمده در این پروژه‌ها، برخی عناصر به‌ویژه فلزات سنگین در مقایسه با فراوانی پوسته‌ای و مقادیر استاندارد مجاز معرفی شده، افزایش تمرکز یافته‌اند. در بخش خشکی عملکرد فعالیت‌های انسانی باعث افزایش غلظت برخی عناصر همانند آرسنیک، کادمیوم، گوگرد، مس، اورانیوم و توریم شده است که شاخص غنی‌شدگی بیشتر از یک را دارند.

سخن پایانی

دریای خزر پهنه آبی که از جنوب به ایران و از شمال به روسیه ختم می‌شود و در گذشته با شکوه خود بخشی از دریای «تِتیس» بوده که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل می‌کرد. این دریا که بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی محسوب می‌شود امروز حال خوشی ندارد و نفس‌های آن عمیق‌تر شنیده می‌شود؛ خزر هر چند در طول حیات خود با نوسانات منفی آب همراه بوده است، اما به باور محققان، در دهه ۷۰ میلادی تراز آب آن به منفی ۲۹ سانتی‌متر رسیده و اکنون تراز آن به ۲۸.۸ رسیده است و آنها پیش‌بینی می‌کنند تراز آب این پهنه آبی از ۳۰ سانتیمتری عبور کرده و به کمترین تراز آب در ۱۰۰ سال اخیر خود برسد. دلیل آن هم مشخص است: «تغییر اقلیم»، «گرمایش زمین» و «تبخیر» و بعد از آن «دستکاری انسان‌زاد».درحال‌حاضر مهم‌ترین تهدیدات دریای خزر کاهش ذخایر ماهیان، تخریب سواحل، خطر کاهش تنوع زیستی، کاهش کیفیت محیط‌زیست و گونه‌های بیگانه مهاجم و مهم‌تر از همه کاهش تراز آب به دلیل عدم‌تامین حقابه آن و تغییر اقلیم است.